Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Лгт.: Л е н і н У. I. Даклад аб зямлі 26 кастрычніка (8 лістапада). [Другі Усерасійскі з’езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў 25—26 кастрычніка (7—8 лістапада) 1917 г.1.— Тв., т. 26, (Полн. собр. соч., т. 35); Зямельны кодэкс Беларускай ССР.— Мн., 1971. Гл. таксама літ-ру да арт. Землеўладанне.
У. Дз. Кудраўцаў. ЗЯМЁЛЬНЫ БАЛАНС БССР. сістэма паказчыкаў, якія характарызуюць зямельпы фопд БССР. адлюстроўваюць змены ў складзе зямельных угоддзяў і складаюць асіюву для распрацоўкі планаў іх пар,гасп. выкарыстапня. Гл. таксама арт. Дзяржаўны ўлік зямель, Землекарыстанне, Зямельны кадастр. ЗЯМЁЛЬНЫ КАДАСТР. сукупнасць дакладпых звестак аб прыродным, гаспадарчым і прававым становішчы зямель. Вядзецца па адзіпай у СССР сістэме. Уключае даныя рэгістрацыі землекарыстапняў, уліку і якастіі зямель, іх экапам. ацэпкі. бапіціроў-
кі глеб. Неабходны для арганізацыі эфектыўнага выкарыстання зямель і іх аховы, планавання нар. гаспадаркі, размяшчэння і спецыялізацыі с.-г. вытв-сці, меліярацыі зямель і хімізацыі сельскай гаспадаркі, правядзенпя інш. нар.-гасп. мерапрыемстваў, звязаных з выкарыстаннем зямель. Парадак вядзення 3. к., формы дакументацыі, перыядычнасць удакладнення і абнаўлення даных устанаўліваюцца CM СССР. У БССР мэты і задачы дзярж. 3. к. вызначае Зямельны кодэкс Беларускай ССР. Гл. таксама Дзяржаўны ўлік зямель. ЗЯМЁЛЬНЫ КОДЭКС БЕЛАРУСКАЙ ССР, асн. заканадаўчы акт Зямельнага заканадаўства Беларускай ССР. Распрацаваны ў адпаведнасці з Асновамі зямельнага заканадаўства Саюза ССР і саюзных рэспублік 1968. Зацверджаны Вярх. Саветам БССР 24.12.1970 і ўведзены ў дзеянне з 1.7.1971. Складаецца з 11 раздзелаў. 1) «Агульныя палажэнні». Вызначае задачы зямельнага заканадаўства БССР, размяжоўвае кампетэнцыю Саюза ССР і БССР у галіне рэгулявання зямельных адносін, замацоўвае дзярж. ўласнасць на зямлю, вызначае парадак перадачы зямель у карыстанне, правы і абавязкі землекарыстальпікаў, меры па ахове зямель і павышэнню ўрадлівасці глебы, падставы для спынення права землекарыстання, парадак адабрання зямель на дзярж. ці грамадскія патрэбы. 2) «Землі сельскагаспадарчага прызначэння». Устанаўлівае прававы рэжым зямель с.-г. прызначэння, парадак землекарыстання калгасаў, саўгасаў, дзярж., грамадскіх, с.-г. прадпрыемстваў і арг-цый; калгаснага двара, рабочых, служачых і інш. грамадзян, што жывуць у сельскай мясцовасці. 3) «Землі населеных пунктаў (гарадоў, пасёлкаў гарадскога тыпу і сельскіх населеных пунктаў)». Вызпачае склад і парадак выкарыстання зямель гарадоў і інш. населеных пунктаў, прыгарадных і зялёных зон, парадак дачы зямельных участкаў у карыстанне жыллёва-будаўнічым і дачна-будаўнічым кааператывам, a таксама грамадзянам пад індывідуальнае жыллёвае буд-ва. 4) «Землі прамысловасці, транспарту, курортаў, запаведнікаў і інш. нясельскагаспадарчага прызначэння». Устанаўлівае прававы рэжым пазваных зямель, парадак і ўмовы дачы службовых зямельных надзелаў. 5) «Землі дзяржаўпага ляснога фонду». Вызначае склад зямель, якія ўваходзяць у гэты фонд, парадак карыстання імі і дачы іх у часовае карыстанне на с.-г. мэты. 6) «Землі дзяржаўнага воднага фонду». Дае псралік зямель,
якія ўваходзяць у гэты фонд, і рэгулюе парадак іх выкарыстання. 7) «Землі дзяржаўнага запасу». Устанаўлівае парадак дачы ў карыстанне гэтых зямель. 8) «Дзяржаўны зямельны кадастр». Вызначае мэты, задачы, змест і парадак вядзення Дзярж. зямельнага кадастру. 9) «Дзяржаўнае землеўпарадкаваппе». Вызначае задачы, змест і парадак правядзенпя землеўпарадкавання. 10) «Вырашэпне зямельных спрэчак». Устанаўлівае сістэму органаў, іх кампетэнцыю пры вырашэнні зямельных спрэчак і вызпачае парадак іх вырашэння. 11) «Адказнасць за парушэнне зямельнага заканадаўства». Устанаўлівае несапраўднасць здзелак, што парушаюць права дзярж. уласнасці на зямлю. Вызначае крымін. і адм. адказнасць за парушэнне зямельнага заканадаўства.
Лгт.: Комментарнй к Земельному кодексу Белорусской ССР.— Мн., 1978.
М. В. Сторажаў. ЗЯМЁЛЬНЫ НАДЗЁЛ сл у ж б ов ы, участкі ворнай зямлі і сенажаці, што выдзяляюцца асобным катэгорыям работнікаў транспарту, лясной гаспадаркі і прам-сці. сувязі, воднай, рыбнай, паляўнічай гаспадарак і некаторых інш. галіп нар. гаспадаркі, якія па характару работы жывуць далёка ад нас. пунктаў. У БССР нормы надзелаў: ворпай зямлі да 0,4 га, сенажаці (пры наяўнасці ў гаспадарцы жывёлы) да 1 га.
3. н. выдзяляюцца паводле рашэнняў райвыканкомаў з зямель, якія знаходзяцца ў карыстанні адпаведных прадпрыемстваў, арг-цый і ўстаноў, а таксама з зямель дзярж. запасу і ляснога фонду. Будаўніцтва, зямельныя работы (вадаёмы. пасадка дрэў. садоў) на 3. н. праводзяцца толькі з дазволу адміністрацыі адпаведных прадпрыемстваў, арг-цый і ўстаноў. Права карыстання надзелам спыняецца пры звальненні работніка і пры адабранні зямлі для дзярж. ці грамадскіх патрэб. Р. М. Мароз.
ЗЯМЁЛЬНЫ ФОНД СССР. Адзііі ы д з я р ж а ў н ы з я м е л ь н ы ф о н д СССР, уся зямля ў межах краіны. Па агульнай тэрыторыі і плошчы с.-г. угоддзяў СССР займае І-е месца ў свецо (па 1980 адпаведпа 2231,2 і 606,8 млп. га); у БССР агульная пл. 20,8 млн. га, с.-г. угоддзяў 9.7 млн. га. Паводле Капстытуцыі СССР зямля знаходзіцца ў выключнай уласпасці дзяржавы. што забяспечвае яе рац. выкарысташіе ў інтарэсах усяго грамадства. Аддаецца дзяржавай у бясплатнае бестэрміновае (пастаяннае) ці часовае карыстанне калгасам, саўгасам. дзярж. прадпрыемствам, арг-цыям і ўстановам для развіцця сельскай гаспадаркі, прам-сці, транспарту, для сац.-культурных і інш. нар.-гасп. патрэб, грамадзяпам СССР. У залежпасці ад мэтавага прызпачэнпя дзе-
ліцца на землі сельскагаспадарчага прызначэння, землі гарадоў, пасёлкаў гар. тыпу і сельскіх пас. пунктаў (гл. Землі населеных пунктаў), землі прамысловасці, транспарту, курортаў, запаведнікаў і іншага нясельскагаспадарчага прызначэння, землі дзяржаўнага ляснога фонду, землі дзяржаўнага воднага фонду, землі дзяржаўнага запасу.
ЗЯМЛЯ (ад агулыіаслав. зем — падлога, ніз), 3-я ад Сонца планета Сонечнай сістэмы. Перамяшчаецца вакол Сонца па эліпсоіднай (блізкай да кругавой) арбіце з сярэдняй скорасцю 29,765 км/с на сярэдняй адлегласці 149,6 млн. км за перыяд, роўны 365,24 сут (працягласць трапічнага года). У бліжэйшым да Сонца пункце (перыгеліі) зпаходзіцца ў пач. студз. на адлегласці 147,117 млн. км, у дальнім (афеліі) —• у пач. ліп. на адлегласці 152,083 млн. км. Абарот вакол уласнай восі робіць за 23 гадз 56 мін 4,1 с (зорныя суткі). Сутачнае вярчэнпе абумоўлівае змену па 3. дня і ночы, абарот вакол Сонца і нахіл восі — змену пораў года. Адзіны спадарожнік — Месяц — верціцца вакол 3. на сярэдняй адлегласці 384 400 км. Прыцяжэнне Месяца і Сонца выклікаюць прылівы і адлівы ў атмасферы, воднай абалонцы і «цвёрдым целе» 3. Форма 3.— геоід. Экватарыяльны радыус 3. 6378,40 км, палярны — 6356,755 км, пл. паверхні 3. 510,2 млн. км2, аб’ём — 1,083 млрд. км3, маса 5974 • 1021 кг, сярэдняя шчыльн. 5518 кг/м3. Форма 3. вызначае заканамернае памяншэнне сонечнай энергіі ад экватара да полюсаў, што абумоўлівае геагр. занальнасць. Ад памераў 3. залежаць памеры геагр. абалопкі. прасторавыя маштабы працэсаў, якія адбываюцца ў ёй. 3. валодае гравітацыйным і электрамагнітным палямі. Гравітацыйнае поле абумоўлівае сферычную форму плапеты, існаванне і перамяшчэнне атмасферы і гідрасферы.
Мяркуюць, што 3. ўтварылася прыкладна 4,6 млрд. гадоў таму назад. Да ўнутр. яе геасфер адносяцца ядро Зямлі, мантыя Зямлг, да знешніх — зямная кара, атмасфера і гідрасфера. Зямная Kapa і ч. верхняй мантыі (да астэнасферы) утвараіоць літасферу (каменную сферу). У саставе 3. пераважаюць жалеза (34,6 %), кісларод (29,5 %), крэмній (15,2 %), магній (12,7 %). Геал. гісторыя 3. дзеліцца на 2 няроўныя этапы: дакембрый займае каля 5/6 усяго геалаггчнага летазлічэння (каля 3 млрд. гадоў), фанеразой ахоплівае апошпія э70 млн. гадоў. Абс. ўзрост самых стараж. парод больш за 3,5 млрд. гадоў. На працягу ўсёй геал. гісторыі прырода зямной паверхні пастаянна мяняецца. Прыродныя працэсы ў геагр. абалонцы адбываюцпа ў асноўным за кошт прамянёвай энергіі
Сонца і ўнутр. энергіі 3. Да іх адносяцца. напрыклад, тэктанічныя рухі, землетрасенні і вулканізм. прылівы і адлівы, ураганы, штормы (буры) і смерчы, утварэнні ледавікоў, балот, пустынь. скарачэнне або пашырэнне асобных відаў расліннага ці жывёльнага свету і г. д. Асобныя з’явы часам бываюць катастрафічнымі (вывяржэнне вулканаў, землетрасенні, навадненні і інш.). істотна парушаюць раўнавагу ў прыродзе. Болыпую ч. паверхні 3. займае Сусв. акіян — каля 361,1 млн. км2 (71 %), сушай занята 149,1 млн. км2 (29 %) зямной паверхні. Аб’ём вады ў Сусв. акіяне 1370 млн. км3, сярэдняя салёнасць 35 г/л. Пераважаюць глыбіні 3000—6000 м (каля 80 % пл. Сусв. акіяна), сярэдняя глыб. яго каля 3800 м, макс.— 11022 м (Марыянскі жолаб у Ціхім акіяне). У Паўн. паўшар’і воды Сусв. акіяна займаюць 61 % паверхні 3., у Паўднёвым — 81 %. Суша ўтварае 6 мацерыкоў: Еўразію, Афрыку, Паўн. Амерыку, ІІаўд. Амерыку, Аўстралію і Антарктыду. Пераважаюць выш. 1000 м (72 % плошчы сушы). сярэдняя выш. 875 м. макс.—8848 м — г. Джамалунгма (Эверэст) ў Гімалаях. Найб. элементамі рэльефу з’яўляюцца раўніны (каля 64 % пл. сушы) і горныя вобласці. У межах раўнін вылучаюць нізіны, узвышшы, плато, пласкагор’і. Каля 800 тыс. км2 сушы ляжыць ніжэй узр. м. Лесам укрыта каля 30 % паверхні, пустыні займаюць 20 %, саваны і рэдкалессі каля 20, ледавікі каля 11 %; больш за 30 % пл. сушы занята с.-г. ўгоддзямі. Шматгадовая мерзлата ахоплівае 14 % паверхні сушы. Сярэднегадавая т-ра паветра на ўзроўні 2 м для ўсёй 3. роўная 14 °C, макс.— 57—58 °C (у трапічпых пустынях Афрыкі і Паўн. Амерыцы). мінім.— каля —90 °C (у цэнтр. раёнах Антарктыды).
3.— адзіная планета, дзе вядома жыццё, якое ўзнікла. як мяркуюць, 3—3,5 млрд. гадоў таму назад. У працэсе доўгай эвалюцыі яно набыло вял. разнастайнасць і прадстаўлена значпай колькасцю відаў жывых цел. Прамыя продкі чалавека з’явіліся 4—3 млн. гадоў таму назад. Існаваппе жыцця па 3. істотпа адрознівае 3. ад інш. планет Сонечнай сістэмы. На 3. вядома больш за 400 тыс. ві-
даў раслін (з грыбамі і сіне-зялёнымі водарасцямі ўключна) і каля 1,5 млп. відаў жывёл. Расліны і жывёлы засяляюць усе асн. ч. біясферы. На сушы па біямасе пераважаюць расліны, у акіяне — жывёлы. Жывое рэчыва як самая актыўная форма матэрыі ў Сусвеце аказала вял. ўздзеянне па састаў атмасферы, гідрасферы, асадкавыя горныя пароды, якасна змяніла ўсю геагр. абалонку. Значна ўплывае на геагр. абалонку вытв. дзейнасць людзей. 3 ростам пароданасельніцтва (у 1000 годзе каля 300 млн., 1900— болып за 1,6 млрд., 1981 — 4,6 млрд. чал.), развіццём вытв. сіл, з навук.тэхн. прагрэсам звязаны глыбокія змены прыродных умоў 3., фарміраванне антрапагенных мадыфікацый прыродна-тэр. комплексаў. Ва ўсіх дасацыяліст. грамадска-экапам. фармацыях выкарыстанне прыродных рэсурсаў пасіла і носіць у большасці выпадкаў нерацыянальны, драпежніцкі характар. У прыватнасці, плошча лясоў на 3. за мінулае стагоддзе зменшылася ў 1,75 раза, у выніку эрозіі і дэфляцыі выведзепа са строю каля 2 млрд. га (27 %) с.-г. угоддзяў. Усё большую небяспеку прадстаўляе забруджванне атмасферы і Сусв. акіяна адходамі прам. прадпрыемстваў і трансп. сродкаў, а таксама празмернае ўнясенне ў глебу ядахімікатаў. Сав. дзяржава разглядае ахову прыроды і навакольнага асяроддзя як адпу з пайважнейшых агульнадзярж. задач. Гэта палажэппе асобна падкрэслена ў рашэннях XXV i XXVI з’ездаў КІІСС, у спец. пастановах партыі і ўрада. замацавана ў новай Канстытуцыі СССР. Улічваіочы глабальнае значэнне праблем аховы прыроды і рац. прыродакарыстапня, СССР і інш. краіны сацыяліст. садружнасці выступілі ў ААН
КНІГІ ОНЛАЙН
