Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
ініцыятарамі шэрагу міжнар. пагадненняў па гэтых пытаннях. Праграма міру, распрацаваная XXIV з’ездам КПСС і развітая XXV i XXVI з’ездамі КПСС, у процівагу гонцы ўзбраенняў высоўвае як надзённую альтэрнатыву глабальны клопат аб вырашэнні ў мэтах усяго чалавецтва інш. агулыіачалавечых праблем, у т. л. праблемы захавання і аховы планетарнага асяроддзя.
Лгт.\ Путп познання Землн.— М., 1971; М а г н п ц к п й В. А. Внутреннее строенпе іі фіізпка Землн.— М., 1965; Калесн іі к G. В. Обіцпе географнческне закономерностн Землн.— М., 1970; Войткев іі ч Г. В. Пронсхожденне н хнмііческая эволюцня Землп.— М., 1973; Белоусов В. В. Основы геотектоннкн.— М., 1975; Е р м о л a е в М. М. Введенне в фнзнческую географню.— Л., 1975; Кулнков К. А., Сндоренков Н. С. Планета Земля.—2 нзд.— М., 1977; Бондарчук В. Г. Основы теорпн земной коры.— Ннев, 1978; Регііональное развнтне н географнческая среда.— М., 1971; Страны іі народы. [Т. 1]. Земля іі человечество.— М., 1978; Основы прпродопользовання.— Мн., 1980. В. А. Барушка.
ЗЯМЛЯ як сродак в ы т в о рч а с ц і, матэрыяльная перадумова працэсу працьт, адзін з яго важнейшых рэчыўных фактараў. У адрозненне ад інш. сродкаў вытв-сці 3. не з'яўляецца вынікам працы чалавека (дадзена самой прыродай), яе пельга замяніць, стварыць занава, перамясціць у іпш. месца, а яе якасці ў значнай ступені залежаць ад комплексу кліматычпых і інш. прыродных фактараў.
3. адначасова і прадмет і сродак працы. Калі вытв. працэс накіраваны на падтрыманне ці павышэнне ўрадлівасці, 3.— прадмет працы, але як умова і аснова тэхналогіі с.-г. вытв-сці яна — сродак працы, напр., у галінах апрацоўчай прам-сці, буд-ве. 3. выкарыстоўваецца пад пабудовы, шляхі зносін і інш.; у здабыўной — кладоўка карысных выкапняў, у сельскай, лясной гаспадарках — гэта асн. сродак вытв-сці. Пры абсалютнай прасторавай абмежаванасці 3. памеры с.-г. і лясных угоддзяў абмежаваны ад-
Валавы збор і ўраджайнасць асноўных
сельскагаспадарчых культур у БССР па катэгорыях гаспадарак (у сярэднім за год)
Усе катэгорыі гаспадарак
У тым ліку калгасы і дзяржаўныя
гаспадаркі
1961-65 1
1966-70 1
1971—75 1
1976—80
1961-65 1
1966-70
1 1971-75
1976-80
Збожжавыя культуры валавы збор, тыс. т
2347,9
3549,5
5542,2
6180,7
2281,2
3494,0
5483,6
6121,3
ураджайнасць, ц
Цукровыя буракі (фабрычпыя)
8,4
13,1
21,3
21,3
8,3
13,1
21,3
21,3
валавы збор, тыс. т
617,8
1038,7
1106,2
1248,9
617,4
1038,2
1105,8
1248,9
ураджайнасць, ц
136
214
225
246
136
214
225
246
Ільновалакно
валавы збор, тыс. т
91,7
105,3
111.5
94,2
91,6
105,2
111,4
94,2
ураджайяасць, ц Бульба
валавы збор, тыс. т
3,1
4,0
4,4
3,8
3,1
4,0
4,4
3,8
10523,6
13713,6
12920,0
12920,0
4447,6
6379,0
6453,9
6548,6
ураджайнасць, ц
109
140
142
159
81
117
130
155
Агародніна
валавы збор, тыс. т
663,7
789,6
752,2
752,2
248,8
289,7
351,7
424.1
ураджайнасць, ц
148
171
153
150
107
142
127
132
носна. Развіццё прадукц. сіл (меліярацыя, асваенне цалінных і абложных зямель і г. д.) дае магчымасць павялічваць плошчы зямель сельскагаспадарчага прызначэння. Адбываецца таксама адваротны працэс: перадача зямель, у выключных выпадках і с.-г. угоддзяў, для размяшчэння аб’ектаў прам-сці, ліній электраперадач, транспартных шляхоў і г. д. Таму больш рацыянальнае выкарыстанне 3. як сродку вытв-сці звязана з інтэнсіфікацыяй с.-г. вытв-сці, з эфектыўным выкарыстаннем асвоеных зямель.
Асп. якасцю 3. як сродку вытв-сці, які стварае яе спажывецкую вартасць, з’яўляецца яе ўрадлівасць. 3 пункту гледжанпя эканомікі ўрадлівасць 3. вызначае яе здолыіасць узпаўляць неабходныя чалавеку раслінныя прадукты і ствараць умовы для развіцця жывёлагадоўлі. Урадлівасць 3. залежыць ад колькасці ў ёй пажыўных рэчываў, структуры глебы і інш. біял. і кліматычных фактараў. Пасля ўцягнення 3. ў гасп. абарот урадлівасць можа ўзнаўляцца і паляпшацца ўнясепнем угнаенняў, удасканаленнем тэхн. сродкаў і тэхналогіі апрацоўкі 3. і іпш. Найболып спрыялыіыя ўмовы для росту ўрадлівасці 3. ствараюцца пры рацыянальным спалучэнні яе прыродных і штучных вытв. магчымасцей. Адзінства гэтых фактараў стварае рэальную, эканам. ўрадлівасць 3. Менавіта рост эканам. урадлівасці і з’яўляецца важнейшай задачай павышэння эфектыўнасці выкарысташія зямелыіых угоддзяў. Паказчык эканам. урадлівасці 3.— ураджайпасць с.-г. культур. Рост ураджайнасці культур і прадукцыйпасці жывёлагадоўлі — сведчашіе павышэння якасці 3., яе спажывецкай вартасці.
Патэнцыяльная ўрадлівасць зямель у БССР вырасла амаль удвая, павысіліся валавыя зборы і ўраджайнасць асн. с.-г. культур (гл. табл.). У БССР вытв-сць валавой прадукцыі за гады 10-й пяцігодкі вырасла на 15 %. Сярэднегадавая ўраджайнасць збожжавых і зернебабовых культур склала 21,3 ц/га, бульбы 155, цукр. буракоў 227, агародніны 130, ільновалакна 3,8 ц/га. Каб павялічыць сярэднегадавую вытв-сць збожжа, бульбы і інш. культур, прымаюцца захады па зберажэнню і расшырэнню плошчы с.-г. угоддзяў. Для паляпшэння якасці 3. і павышэння іх урадлівасці ў БССР распрацавана шырокая праграма мерапрыемстваў па пашырэнню вытв-сці мінер. угнаенняў, па меліярацыі, удасканаленню сістэмы земляробства з улікам асаблівасцей прыродных умоў рэспублікі. Вядуцца работы па акультурванню глеб, рэкультывацыя ўчасткаў, дзе здабываліся карысныя выкапні, узорванне прыдарожных палос і інш. зямель, не ўключаных у с.-г. вытв-сць. Важнае значэнне надаецца комплексу мерапрыемстваў па ахове зямель. Гл. таксама Землекарыстанне, Зямельны фонд СССР, Зямельны кадастр.
Літ.: Земельные ресурсы мнра, нх нспользованне п охрана.— М., 1978; Государственный контроль за нспользованпем земель: (Сб. документов).— М., 1975; Народное хозяйство Белорусской ССР в 1980 г.— Мн., 1981. У. Дз. Кудраўцаў,
Р. А. Рудзянкоў.
ЗЯМНАЯ КАРА, верхняя цвёрдая абалонка Зямлі, адна з геасфер. Ад мантыі Зямлі аддзяляецца Махаровічыча паверхняй. Адрозніваюць мацерыковую кару [таўшчынёй ад 35— 45 км (на Беларусі 34—40 км) пад раўнінамі да 70 км у вобласці гор] і акіянічную (5—10 км). Непасрэднаму назіранню даступна толькі верхняя (да 10—15 км) частка кары. Болып глыбокія зоны даследуюцца геафіз. метадамі. У складзе 3. к. вылучаюць 3 слаі: верхпі — асадкавы, сярэдні — гранітны і ніжні — базальтавы. На Беларусі асадкавы слой 3. к. мае магутнасць ад 80—620 м на Бел. антэклізе да 6000 м у Прыпяцкім прагіне. Складзены з асадкавых і вулканагепных парод рознага ўзросту і саставу. Гранітны слой складзены з кіслых магматычных парод тыпу гранітаў, аддзелены ад базальтавага слоя Конрада паверхняй. Яе глыб. ў розных раёнах рэспублікі ад 12 да 20 км. Ніжні базальтавы слой складзены з асн. магматычных парод тыпу базальтаў, аддзелены ад мантыі Зямлі зонай пераходу з парэзаным рэльефам пры вагашіі глыбінь ад 38 да 50 км. Пры гэтым устанаўліваецца ўзаемасувязь структурных планаў розных гарызонтаў 3. к. тэр. Беларусі, а таксама сумежных рэгіёнаў Украіны і Прыбалтыкі. Сістэмай глыбінных разломаў, якія пранікаюць у мантыю, 3. к. разбіта на блокі з рознай ступеншо сучаснай мабільнасці (гл. Тэктанічныя рухі). Скорасць падняццяў блокаў дасягае за год 5 мм і больш (Прыпяцкі прагін, Бел. антэкліза), апусканняў — да 4 мм (Аршанская ўпадзіна). Да разломаў прымеркаваны макраі мікраземлетрасенні, зарэгістраваныя сейсмічнымі стапцыямі рэспублікі (Выжаўска-Мінскі, Паўн.-Прыпяцкі, Паўд.-Прыпяцкі разломы і інш.). Яны з’яўляюцца каналамі для пранікпення рэчыва мантыі ў верхнія гарызонты 3. к. і фарміравання некат. радовішчаў карысных выкапняў.
3 мэтай геафіз. даследаванняў 3. к. на Беларусі Ін-там геахіміі і геафізікі АН БССР створаны ПлешчаШцкая гсафізічная абсерваторыя, Нарачанскі геафіз. стацыянар, сейсмічныя станцыі ў Салігорску і Чонках (Гомельскі р-н), геафіз. палігоны на Пн і Пд рэспублікі. Выкарыстоўваюцца сейсмалагічныя, гравіметрычныя. электрамагнітныя метады даследаванняў, вывучаюцца сучасныя вертыкалыіыя рухі 3. к. Упраўленнем геалогіі БССР праводзіцца глыбіннае сейсмічнае зандзіраванне. Усе геафіз. даследаванні праводзяцца сумесна з Ін-там фізікі Зямлі AH СССР. Маск. ун-там, Ін-там геафізікі АН УССР і інш. навукова-даследчымі ўстановамі 1 з’яўляюцца састаўной ч. комплексных навукова-тэхн. унутрысаюзных 1 міжнар. праграм.
Літ.: Белоусов В. В. Земная кора іі верхняя мантня матерпков.— М., 1966;
Тектоннка Белорусспн.— Мн., 1976; Лука шев К. Н., Хот ь к о Ж. П. Геофнзнческое нзученне земных недр н околоземного космнческого пространства.— Мн., 1976; Хот ьк о Ж. П. Глубннное строеіше террнторнн Белорусснн н Прнбалтнкн по данным геофнзнкн.— Мн., 1974; Нзученне земной коры н верхней мантші Белорусснн: [Бпблпогр. указательі.— Мн., 1974 Ж. П. Хацько.
ЗЯМНОЕ ВЫПРАМЯНЁННЕ, эл.магн. выпрамяненне зямной паверхні, прыкладна 99 % якога змешчана ў дыяпазоне даўжынь хваль ад 4 да 40 мкм (максімум выпрамянення на даўж. хвалі каля 10 мкм); састаўная ч. радыяцыйнага балансу зямной паверхыі. Паглынаецца вадзяной парай, вуглякіслым газам атмасферы, значна воблакамі. Страта цяпла зямпой паверхняй праз уласнае выпрамяпенне часткова кампенсуецца накіраваным насустрач атмасферным выпрамяненнем (процівыпрамяненнем); рознасць гэтых выпрамяненняў наз. эфектыўным выпрамяненнем і абумоўлівае радыяцыйнае ахалоджванне зямной паверхпі і ніжніх слаёў атмасферы. Сярэднямесячныя сумы 3. в. ў Міыску (МДж/м2): студз. 747. люты 675. сак. 794, крас. 876, май 1026, чэрв. 1065, ліп. 1128, жн. 1085. вер. 951, кастр. 905, ліст.801, снеж. 769.4. м.Гольберг. ЗЯМЧАТКА, М а л ю ш ы ц а, рака, правы прыток Нёўды (бас. Нёмана), у Карэліцкім р-не. Даўж. 20 км. Пачыпаецца каля в. Мірацічы. Сярэдпі пахіл воднай паверхпі 4,3 %о. У ніжнім цячэнпі каналізаваная. Вадазбор (61 км2) на ўсх. ускраіне Навагрудскага ўзв., пад лесам 13 %.
ЗЯНКЁВІЧ Леў Аляксандравіч (16.6. 1889, Ленінск Валгаградскай вобл.— 20.6.1970), савецкі акіянолаг, гідрабіёлаг. Акад. АН БССР (1968; чл.-кар. 1953). Скончыў юрыд. (1912) і фіз.матэм. (1916) ф-ты Маскоўскага ун-та. У 1930—70 заг. кафедры заалогіі беспазваночных Маскоўскага ун-та і адначасова з 1936 да 1947 заг. аднайменнай кафедры БДУ. Узначальваў комплексныя марскія экспедыцыі на суднах «Персей», «Віцязь», «Акадэмік Курчатаў». Пад кіраўніцтвам 3. ў 1936—47 закладзены асповы комплексных экспедыцыпных даследаванняў вадаёмаў Беларусі і падрыхтоўкі гідрабіял. кадраў у аспірантуры. У 1946 па яго ініцыятыве створана Нарачанская біялагічная станцыя. Асн. працы па марфалогіі і параўнальнай анатоміі беспазваночных, па зоагеаграфіі, вывучэнню марской і акіянічпай фауны, біял. структуры акіяна і марской біяцэналогіі.
КНІГІ ОНЛАЙН
