Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
На Беларусі пазіраецца пераважна з верасня да мая. Зрэдку бывае летам у сырых замкнёных катлавінах, на асушаных балотах пры інтэнсіўных замаразках. У Мінску ў сярэднім за год адзначаецца 63 сут з I.: у верасні — 2. кастр.— 6, лістападзе — 7, снежні — 8. студз.— 10. лютым — 9, сакавіку—12, крас.— 7, маі — 2; мінімум за год — 50 сут. максімум — 109. У размеркаванні колькасці сутак з I. па тэр. рэспублікі не назіраецца якой-н. заканамернасці. Сярэдняя колькасць сут, з I. ад 50 да 80, найменшая — 20—50, найб.— 80—120. У адрозненне ад галалёду і шэрані I. не прычыняе страт нар. гаспадарцы.
М. П. Хаміцкі. ШЖЫНЁРНА-ГЕАЛАГІЧНАЕ РАЯНАВАННЕ, падзел тэрыторыі па асобныя рэгіёпы, вобласці і раёпы па ступені падабепства і розпіцы іх інжынерна-геал. умоў. Праводзіцца на падставе карт і даных аб фарміраванні і пашырэппі комплексу горных парод, аб тэктанічных, геамарфал., гідрагеал. і іпш. умовах гэтых тэрыторый. Скарыстоўваецца пры праектаванні інж. збудаванняў (будынкаў, камунікацый і інш.). Асп. прынцыпы раянавання ў СССР распрацаваны I. В. Паповым (1957). У 1977 выдадзепа схема І.-г. р. Беларусі (Н. С. Юрцава, С. П. Гудак), у якой вылучаюцца: рэгіёны — па структурпа-тэктапічпых прыкметах; вобласці — па будове тоўшчы аптрапагенавых адкладаў, рзльефу і гідрагеал. умовах; раёны і падраё-
ны — па пашырэшпо першых ад паверхні геолага-генетычных комплексаў парод. У 1981 складзена карта І.-г. р. Беларусі маштабу 1 : 2 500 000 (Г. А. Калпашнікаў, разам з JI. I. Панасенка). У яе аснову пакладзены даныя комплекснага ўліку важнейшых фактараў (тэктанічнай будовы, экзагенных геал. працэсаў і інш.), якія абумовілі фарміраванне сучасных інжынернагеал. умоў рэспублікі і аказалі ўплыў на асаблівасці назапашвання і распаўсюджвання парод і іх інжынерна-геал. уласцівасцей. Адзінка вышэйшага парадку — інжынерна-геал. рэгіён, вылучаецца па дамінуючаму комплексу даплейстацэнавых адкладаў і ў тэктанічных адпосінах адпавядае структуры 1-га парадку. Вобласць адпавядае ч. геал. прасторы з пэўнымі інжынернагеал. прыкметамі: рэльефам, геал. будовай, гідрагеал. ўмовамі, сучаспымі экзагеннымі геал. працэсамі і інш. Раёны вылучаюцца па комплексу адкладаў, прадстаўленых тоўшчай плейстацэнавых асадкаў. Карту І.-г. р. гл. на ўклейцы.
Лгт.: Ннженерная геологня СССР. Т. 1. Русская платформа.— М., 1978; К о лпаш ннков Г. А., Г у д а к С. П., М от у з В. М.. П а н а с е н к о Л. II. Особенностн йнженерно-геологнческого районнрованпя террнторнн Белорусснн в связя с рацнональным пспользованнем геологнческой среды.— У кн.: Гндрогеологнческне п пнженерно-геологнческпе проблемы Белорусснн. Мн., 1977.
Г. А. Калпашнікаў.
ІНЖЫНЁРНА-ГЕАЛАГІЧНАЯ КЛА СІФІКАЦЫЯ ГРУНТОЎ, гл. ў арт. Грунт.
ІНЖЫНЁРНА ГЕАЛАГІЧНЫЯ КАРТЫ, адлюстроўваюць інжынерна-геал. ўмовы ў межах пэўнай тэрыторыі. Складаюцца на падставе інжынерпа-геал. здымкі з выкарыстаннем тапаграфічных, геамарфалаг., геал., тэктанічных, гідрагеал. і інш. карт. Выкарыстоўваюцца пры праектаванні, буд-ве і эксплуатацыі будыпкаў і збудаванняў, трапсп. камунікацый, гідратэхп. вузлоў, забудове гар. тэрыторый, размяшчэпні аб’ектаў прам. буд-ва і іпш. Паводле назначэння вылучаюць тры тыпы І.-г. к.: інжынерпа-геал. умоў, інжынерна-геал. раянавання і спецыялізавапыя. Падзяляюцца на аглядпыя, дробна-, сярэдне-, буйнамаштабныя і дэталёвыя. Інжынерна-геал. ўмовы на картах адлюстроўваюцца аднолькава незалежна ад віду і складанасці буд-ва, ступень дэталёвасці адпавядае пэўнаму маштабу. Карты дапаўняюцца інжыперна-геал. разрэзамі, табліцамі і тэкставымі тлумачэішямі.
Спецыяльныя буйнамаштабныя і аглядныя дробнамаштабныя І.-г. к. складаюцца праектнымі і геолага-разведач-
нымі ўстановамі рэспублікі. Першая І.-г. к. Беларусі складзена ў 1950-х г. (IO. С. Зуорыцкі, Н. I. Парфёнава, Л. М. Волкава). У 1977 выдадзены аглядная І.-г. к. і схема інжынерна-геал. раянавання рэспублікі (Н. С. Юрцава, G. П. Гудак). Серыя дробнаі сярэднемаштабных карт, у якіх атрымалі далейшас развіццё элементы фармацыйнага аналізу фацый антрапагенавых адкладаў рознага генезісу, выканана ў Бел. геолага-гідрагеал. экспедыцыі (Л. I. Панасенка, Н. Ф. Шахнюк). У бел. н.-д. геолага-разведачным ін-це ў 1977 складзены дробнамаштабныя І.-г. к. для ч. буйных рэгіёнаў Усх.-Еўрап. платформы ў межах Беларусі і асобных сумежных раёнаў Украіны і Прыбалтыкі (Г. А. Калпашнікаў, В. М. Мотуз, Н. I. Курбатава), у 1981 — карты экзагенных геал. працэсаў (Калпашнікаў) і інжынерна-геал. раянавання Беларусі (Калпашнікаў, разам з Панасенка).
Літ.: Проблемы ннженерно-геологпческого картнрованмя.— М., 1975; Ломт а д з e В. Д. Методііка составлення ннженерно-геологпческнх карт п задачя мнженерно-геологпческого районнровання.— Гндрогеологня н пнженерная геологня, 1971, т. 62, в. 2.
Г. А. Калпашнікаў. ІНЖЫНЁРНАЯ ГЕАЛОГІЯ, галіна ееалогіі, якая вывучае верхнія гарызонты зямной кары і яе дынаміку Ў сувязі з інж.-буд. дзейнасцю. Вывучае састаў, структуру, тэкстуру і ўласцівасці горных парод як грунтоў; распрацоўвае прагнозы працэсаў і з’яў, якія ўзнікаюць пры ўзаемадзеянні збудаванняў з прыроднай абстаноўкай, вызначае шляхі з мэтай прадухілення магчымага іх шкоднага ўплыву. Уключае грунтазнаўства, інж. геадынаміку і рэгіяпальпую I. г., цесна звязапа з гідрагеалогіяй, літалогіяй, петраграфіяй, геафізікай, механікай грунтоў, хіміяй, матэматыкай і іпш. павукамі.
У дарэв. Беларусі інж.-геал. вышуканпі вяліся пры буд-ве чыгупак і меліярац. збудаванняў. У перадваенныя гады ў I. г. пераважалі якасная ацэнка ўласцівасцей грунтоў, эмпірычныя нормы. Значныя поспехі ў вывучэнні інж.-геал. умоў Беларусі дасягнуты ў 1960—70-я гг., асабліва пасля стварэння ў 1964 Бел. дзярж. ін-та інж. вышукан-
Да арт. Інжынсрная геалогія. Пенетрацыйна-каратажныя вышуканні для жыллёвага будаўніцтва ў Мінску.
няў — галаўной арганізацыі Дзяржбуда БССР па інж. вышуканнях для буд-ва. Удасканалена методыка даследаванняў, значна павялічылася доля палявых выпрабаванняў, распрацаваны новыя і ўдасканалены многія існаваўшыя ўстаноўкі, укараняюцца аўтаматызаваныя метады выпрабаванняў грунтоў і рэгістрацыі назіранняў (Г. Р. Багарэл, I. I. Бальшадонаў, В. Ф. Вішнеўскі, В. В. Казаран. У. Р. Лабадзенка, М. I. Марыныч, У. Я. Мачула, С. П. Пагарэльцаў, М. I. Тычына і інш.). Вывучаюцца тэр. са складанымі інж.-геал. ўмовамі, якія раней лічыліся непрыгоднымі пад будоўлю (кінутыя землі).
Інж. вышуканні для масавага буд-ва праводзяць таксама абласныя праектныя ўстаповы і Белкалгаспраект, для спец. відаў буд-ва — Белдзіпрадор, Саюзводаканалпраект і інш. У мэтах меліярацыі балот і забалочаных зямель праводзяцца геолага-гідрагеал. і інж.-геал. здымкі, спец. даслсдаванні на намыўных плошчах (Бел. НДІ меліярацыі і воднай гаспадаркі, Белдзііі' равадгас, БІII). Геал. ўстановамі Упраўлення геалогіі БССР вядуццгі рэгіянальныя інж.-геал. вышукашіі, складзены інжынерна-геалагічныя карты рознага маштабу. Навук. даследаванні па праблемах I. г. праводзяцца ў БПІ, Іп-це буд-ва і архітэктуры Дзяржбуда БССР, іп-це інж. вышуканняў, Белдар НДІ і іпш. Важным этапам у развіцці I. г. з’явіліся работы супрацоўнікаў Бел. дзярж. ін-та інж. вышукаішяў і геолага-разведачнага 11ДІ (Вішнеўскі. Лабадзенка, Г. А. Калпашнікаў, В. М. Мотуз, Н. I. Курбатава) для шматтомнага выдання «Інжыііерная геалогія СССР». На падставе аналізу фактычнага матэрыялу, атрымапага пры інж.-геал. даследаваннях тэр. рэспублікі, падрыхтавапа інж.-геал. апісанне частак буйных рэгіёнаў Усх.-Еўрапейскай платформы — Дняпроўска-Данецкага прагіну і Прыбалтыйскага рэгіёна, змешчапае ў манаграфіі «Інжыііерпая геалогія СССР. Т. 1. Руская платформа» (1978). 3 1970-х г. іптэпсіўііа вядуцца даследаванні ў галіпе геадыпамікі. Вызпачапы віды эндагегіпых геал. працэсаў на тэр. Беларусі, дадзена іх якасная і колькасная характарыстыка, вызначапы фактары, якія абумоўліваюць іх развіццё, распрацаваны мерапрыемствы па абмежавапню ступені ўздзеяння іх на пар.-гасп. аб’екты.
Сярод вял. збудаванняў на Беларусі, якія патрабавалі ўважлівага вывучэння інж.-геал. умоў,— Мінскі метрапалітэн, будынкі павышанай павярховасці ў Мінску і іпш. гарадах, Магілёўскі камбінат сінт. валакна. Вілейска-Мінская водная сістэма, нафтаперапр. заводы ў Наваполацку і Мазыры, прадпрыемствы гродзенскага вытв. аб’яднання «Азот» і
інш. Праблемы інж.-геал. даследаванняў у 1980-я г.: рац. комплексы метадаў даследаванняў на розных стадыях праектавання; прамыя і ўскосныя метады колькаснай ацэнкі ўласцівасцей грунтоў; палявыя і лабараторныя метады ацэнкі трываласці і дэфармаванасці грунтоў; карэляцыйны аналіз сувязі паказчыкаў розных уласцівасцей грунтоў; прагноз змены геал. умоў 1 прыроднага асяооддзя пад уздзеяннем буд-ва.
Лгт.: Нсторня геологнческнх наук в Белорусской ССР.— Мн 1978.
У. Р. Лабадзенка.
ІНКАРВІЛЕЯ (Incarvillea), род аднаі шматгадовых травяністых або паўкустовых раслін сям. бігпоніевых. Вядома 14 відаў, пашыраных у Паўд.-Усх. і Цэнтр. Азіі. У СССР 2 дзікарослыя віды. У Цэнтр. бат. садзе АН БССР як дэкар. расліны інтрадукаваны 2 віды i 1 форма. Выкарыстоўваюцца для групавых пасадак па газонах, камяністых горках, міксбордэрах, на зразанне. Цвітуць у чэрвені.
' Шматгадовыя расліны з прамастойнымі простымі або галінастымі сцябламі. Лісце перыста-рассечанае ў прыкаранёваіі разетцы. Кветкі буйныя трубчастыя з пяцілопасцевым адгінам у канцавых гронках або мяцёлках. Плод — каробачка. Размнажаюць насеннем. На зіму ўкрываюцца.
I. Дэлавэя (I. delavayi) выш. 50—10 см, кветкі пурпурова-ружовыя, дыям. 4—6 см, у гронкападобных суквеццях даўж. 20—30 см; I. шчыльная (I. compacta) выш. каля 40 см, кветанос бязлісты, кветкі ружавата-бэзавыя, дыям. 5—7 см; форма I. буйнакветкавая (I. grandiflora) выш. 25—30 см, кветкі пурпурова-ружовыя, дыям. да 8 CM. I. А. Карэўка.
ІНСАЛЯЦЫЯ (лац. insolatio ад insolo выстаўляю на сонца), апрамяненне зямной паверхпі сонечнай радыяцыяй, прамой або сумарнай. Тэрмін I. ўжываецца і як назва сопечнай радыяцыі па якую-н. паверхшо (I. схілаў, сцен).
ІНСЕКТАРЫЙ (ад лац. insecta насякомыя), памяшканне або ёмістасць для ўтрымання, развядзенпя або гадоўлі насякомых. Для вывучэння біялогіі і паводзін насякомых іх могуць часова трымаць у паўлітровых слоіках, закрытых марляй або млынавым газам, з вільготным пяском і кармавымі раслінамі і ў невялікіх спец. металічных засадах з шклянымі сценкамі, цыліпдрах з металіч. сеткі і здымнымі дном і накрыўкамі, разборных скрыпях або цыліндрах і іпш. У вялікіх I. з штучным пажыўпым асяроддзем, абсталяванпем для падтрымання пэўнай т-ры, вільготпасці, асветленасці і інш. гадуюць і разводзяць карыспых энтамафагаў, стэрыльных самцоў
КНІГІ ОНЛАЙН
