Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
ШТРАДУКАВАНЫЯ РАСЛІНЫ, віды, сарты і формы расліп, перанесеныя ў мясцовасці, дзе япы раней не раслі. Паводле М. I. Вавілава, у выніку інтрадукцыі раслін каштоўныя культ. расліны з першасных і другасных генетычных цэнтраў свайго паходжаппя перасяляюцца ў новыя вобласці, пашыраючы свае арэалы. Сучасная геаграфія пайважпейшых культ. раслін змянілася —■ арэалы іх зпачна пашырыліся, сувязь з першаспымі цэнтрамі паходжаппя аслабела, а ў шэрагу выпадкаў згубілася (напр., радзіма кавы Эфіопія, а цяпер асн. яе вытв-сць сканцэнтравана ў Лац. Амерыцы). На Беларусі інтрадукавапа 1,5 тыс. відаў і форм дрэвавых, кустовых і больш за 5 тыс. відаў, форм і сартоў травяністых раслін. Сярод іх важныя харчовыя (жыта, пшапіца, бульба, грэчка, морква, агурок, памідоры, фасоля, груша, сліва), кармавыя (авёс, яч.мень, віка, боб, гарох, кукуруза), тэхпічныя (цукр. буракі, гарчыца, pane), дэкаратыўныя (хвоі, піхта, елка калючая, лістоўніцы, бэз, ружы, цюльпапы, гладыёлусы, вяргіні і іпш.) расліны. Тэр. Беларусі знаходзіцца ў межах Еўрап,Сібірскага генетычнага цэнтра паходжанпя культурных раслін, які з’яўляецца радзімай ілыіу-даўгупцу, буракоў, капусты агародніпнай, капіошыпы, пекат. відаў яблыні, грушы, агрэсту, капапель і іпш. Мэтапакіравапа іптрадукуюцца новыя каштоўныя карм., тэхн. і лек. расліны — аропія чарпаплодпая, абляпіха, айва япопская, баршчэўнік Сасноўскага, драсён Вейрыха, рапонці-
кум сафлорападобны, або маралавы корань, сільфія пранізаналістая, салодкі голая і ўральская, таран дубілыіы, лімоннік кітайскі і інш. Перспектыўныя для лясной гаспадаркі лістоўіііцы еўрап., сібірская і японская, дугласія шэрая, таполя валасістаплодная, дуб паўіі. і інш. (гл. Лясныя культуры), Калекцыі I. р. ёсць у бат. садах, дэндрарыях, павук.-даследчых устаповах, старых парках рэспублікі.
Літ.: Деревья н кустарнпкн, розы н снрень: Краткне нтогн ннтродукцпн.— Мн., 1968; Жуковскнй П. М. Культурные растення н мх сородячн.— 3 нзд.— Л., 1971; Ннтродуцнрованные деревья п кустарннкн в Белорусской ССР. В. 1—3.— Мн., 1959—61; Наумов К. II. Как появнлнсь полевые культуры.— Мн., 1981; Федорук A. Т. Ннтродуцнрованные деревья п кустарннкп западной частн Белорусснн.— Мн., 1972.
A. Т. Федарук.
ІПТРАДУКЦЫЯ ЖЫВЁЛ (ад лац. introductio увядзенпе), перасялеіше жывёл у раёны або экасістэмы, дзе яны не жылі або дзе іх шчылыіасць была пізкай; пачатковы этап акліматызацыі жывёл або іх рэакліматызацыі.
Паводле рэкамендацый МСАП, інтрадукавальны від павінен мець істотныя перавагі перад блізкімі абарыгенны.мі відамі (гл. Абарыгены) або зусім не мець аналагаў, адпавядаць пэўным эстэт. і інш. патрабаванням. Эканам., эстэт. і інш. перавагі новага віду павінны перавышаць яго магчымую шкоду (драпежніцтва, канкурэнцыя, эпідэміялагічная ці эпізаатычная небяспекі). Неабходна ўпэўненасць, што від не пагражае чалавеку і абарыгенным жывёлам і пры неабходнасці можа быць знішчаны. 3 мэтай акліматызацыі і рэакліматызацыі на Беларусі ў розных месцах інтрадукавана каля 30 відаў жывёл, у т. л. млекакормячых 13 (напр., андатра, хахуля, янот-паласкун), птушак 2 (фазан, курапатка барадатая), рыб 12 відаў (гл. Інтрадукцыя рыб), некалькі відаў беспазваночных (мізіды). Некат. віды інтрадукуюцца як аб’екты паляўнічай (напр., фазаны), рыбнай (белы амур, белы таўсталобік) і зверагадоўчай (нутрыя, норка амерыканская, пясец) гаспадарак або энтамафагі шкоднікаў сельскай і лясной гаспадарак без іх наступнага размнажэння ў прыродзе. Б. П. Савгцкг. ІНТРАДЎКЦЫЯ РАСЛШ. падбор і перанясепне відаў або сартоў раслін у мясцовасці, дзе япы раней по раслі. Тэорыя I. р. абгрунтавана ў 1855 швейцарскім батанікам А. Дэкандолем, развіта і паглыблена М. I. Вавілавым на аснове створапай і.м тэорыі цэнтраў паходжання культ. расліп.
' У першасных геагр. цэнтрах скапцэнтраваны асн. гепафонд дзікіх суродзічаў і стараж. форм культ. раслін — носьбітаў генаў, каштоўных у селекцыйных адносінах. У другасных цэнтрах культ. раслін (з прычыны мутацыі і гібрыдызацыі) часта сканцэнтраваны носьбіты новых прыкмет (ураджайнасць, скараспеласць і інш.). перспектыўных для селекцыі. У выніку ўмяшання чалавека
расліны з першасных цэнтраў пераселены ў новыя вобласці, пашыраны іх арэалы. Такім чынам ад дзікарослых раслін пайшлі сучасныя культ. віды. Паводле Вавілава, крыніцамі для I. р. могуць быць: генацзнтры, з якіх можна атрымліваць важныя дамінантныя гены, што вызначаюць устойлівасць да хвароб і шкоднікаў, якасць прадукцыі і інш.; ускраіны арэалаў высокаразвітага земляробства, дзе сканцэнтраваны носьбіты рэцэсіўных генаў, што вызначаюць шматлікія каштоўныя ў селекцыйных адносінах прыкметы. Матэрыял для I. р. даюць пераважна навук. экспедыцыі ў першасныя і другасныя цэнтры паходжання раслін. Штодзённую інтрадунцыю дзікарослых відаў з наступнай акліматызацыяй раслін ажыццяўляюць бататчныя сады і інш. бат. і селекцыйныя ўстановы.
Паводле археал. даследаванняў, найб. стараж. культуры на тэр. Беларусі (пшаніца, проса, боб, гарох, віка) інтрадукаваны ў 3 ст. да н. э.— 8 ст. н. э. (гарадзішча Банцараўшчына). Жыта вядома з 9—10 ст., чыпа з 11—12, ячмепь, авёс і лёп з 13, каноплі і грэчка з 11 —13 ст. У 18 ст. па Беларусі пачалі вырошчваць бульбу. У 2-й пал. 18 ст. з развіццём садова-паркавага мастацтва паявілася цікавасць да іншаземных відаў дрэвавых і кустовых расліп. Для дэкарыраваппя садоў і паркаў побач з мясцовымі пачалі выкарыстоўваць экзатычпыя віды з краія Зах. Еўропы. Паўн. Амерыкі, Каўказа, ствараць аранжарэі і цяпліцы для транічных і субтрапічных відаў. Адпым з першых навук. цэнтраў I. р. па Беларусі быў Гродзенскі батанічны сад. У некат. парках (Парэчча Лінскага, Асцюковічы Вілейскага, Каранёўка Гомельскага, Чахец Пружанскага, Межава Аршанскага р-наў), лясных дачах (Куляпы Пружанскага, Моўчадзь Барапавіцкага р-паў і іпш.) рабіліся спробы ўвесці ў ляспыя культуры іпшаземныя, пераважпа хвойныя пароды дрэў (лістоўпіца, хвоі веймутава, чорная банкса, ілжэтсуга, белая акацыя і інш.). Найб. старым доследпым культурам лістоўніцы польскай (Чахец) каля 150 гадоў. Увядзеппе paMin у культуру ішло праз насеннегандлёвыя прадпрыемствы і камерцыйныя гадавальнікі Расіі і Польшчы, садовыя прадпрыемствы Вільні, Берліна, Варшавы, Кіева, бат. сады Парыжа. Пецярбурга, Кёнігсберга і іпш. Напр., для Гомельскага парку ў 1849 з Варшавы завезена 58 відаў дрэў і болып за 300 відаў кустовых і арапжарэйпых раслін. Вырошчванпем іпшаземпых расліп займаліся і садовае прадпрыемства А. Цыкеля ў Віцебску і гадавалыіік «Ігпацічы» (цяпер у в. Калініна Мінскага р-па). У 1913 у гадавальпіку было 490 найменпяў руж. Ібсартоў бэзу, 255 відаў і форм дрэвавых раслін, вырошчваліся рэдкія садовыя
формы, пераважна ніцыя, страката-, рассечаналістыя і іпш., выведзены арыгінальныя садовыя формы — хвоя звычайная блакітная ігнаціцкая і ільм горны ігнаціцкі. Пасадачпы матэрыял гадавалыііка інтэнсіўна ўкараняўся ў культуру пры стварэнні садоў і паркаў. У 1848—63 у Горы-Горацкім земляробчым ін-це зроблены спробы навук. 1. р. Створаны доследныя палі для выпрабавання і вывучэппя палявых і агародпінных культур, дэпдралагічны сад, сабрана калекцыя с.-г. (больш за 800 узораў) і дрэвавых (280 відаў і разнавідяасцей) раслін (I. А. Сцебут, М. В. Рытаў, Э. Ф. Рэга). Планамерпую работу na I. р. разгарпулі ў адіюўлепым Горацкім с.-г. іпстытуце (1919) і створаным у Міпску (1922) Іп-це сельскай і лясной гаспадаркі У. У. Адамаў, I. Г. Васількоў, Г. М. Высоцкі, С. Д. Георгіеўскі, С. II. Мельпік, А. Л. Повікаў. Важпы этап у развіцці I. р.— арганізацыя ў 1925 у Лошыцы 1-й (пад Мінскам) Бел. аддзяленпя (з 1928 станцыя) Усесаюзііага ін-та расліпаводства (УІР). Асн. задачы аддзялення — прывоз з розпых раёнаў СССР і замежных краін карысных раслін для сельскай і лясной гаспадаркі, зялёнага буд-ва, выпрабаванне іх у мясц. умовах, вывучэнпе практыкі I. р. у БССР. Дэпдрасектар стапцыі УІР (кіраўпік 1. I. Собалеў) садзейнічаў укараненпю ў лясную гаспадарку і зялёпае буд-ва повых і каштоўных парод. 3 1932 работу па інтрадукцыі і селекцыі палявых культур прадаўжалі Бел. плодаагароднінпая доследпая стапцыя, Ін-т сацыяліст. сельскай гаспадаркі АН БССР. Значна садзейнічалі інтрадукцыі новых парод для лясной гаепадаркі БССР Цэптр. лясная доследная стапцыя (1926— 30). Бел. НДІ ляспой гаспадаркі (з 1930), Цэнтральны батанічны сад АН БССР. Праводзіліся феналаг. па зіраппі пад I. р. і закладваліся доследпыя культуры экзотаў — таполяў, лістоўпіцы, арэха мапьчжурскага, аксаміта амурскага; вёўся абмен пасенпем дрэвавых і кустовых парод з бат. садамі і павук. ўстаповамі СССР і замежных краіп (Р. Г. Круглікаў, М. М. Лубяка, Мелыіік, К. Ф. Mipan, М. Дз. Несцяровіч. П. Дз. Чарвякоў, A. I. Чарііенкаў, М. М. Якаўлеў. I. А. Яхаптаў). Вял. работа па першаспай іптрадукцыі дрэвавых раслііі праведзепа ў Цэптр. бат. садзе АН БССР, дзо да 1941 у геагр. сектарах расло больш за 1300 відаў. форм і сартоў дрэвавых расліп. У пасляваеппы перыяд гал. павук. ўстапова па 1. р.— Цэнтр. бат. сад АН БССР. Пытаіші I. р. даследуюцца
таксама ў In-це эксперым. батанікі АН БССР, БСГА, БДУ, Бел. тэхнал. ін-це, Бел. НДІ лясной гаспадаркі і іпш. устаповах. Іптрадукцыяй і вырошчвапнем экзотаў займаюцца спец. саўгасы і гадавальнікі, лясгасьі, школы, дэпдролагі-аматары. Асп. кірункі — распрацоўка навук. асноў ііітрадукцыі і акліматызацыі карысііых раслін, выкарыстанпе інтрадуцэнтаў у нар. гаспадарцы. Распрацавана і павукова абгрунтавапа схема раянавання тэр. Беларусі, вылучана 5 эколага-геагр. раёнаў — Паўночпы, Заходпі, Паўн.-Цэнтральны, Паўд.-Цэнтральны і Паўдяёвы, у кожпым з іх 2 падраёпы — заходні і ўсходпі (1955, Нссцяровіч). Да сярэдзіны 1980-х г. на Беларусі іптрадукавана каля 1500 відаў і форм дрэвавых, кустовых і больш за 5 тыс. відаў, форм і сартоў кветкава-дэкар. раслін (гл. Інтрадукаваныя расліны). Выдадзепа 3-томпая манаграфія «Іптрадукаваныя дрэвы і кусты ў Беларускай ССР» (1959—61). Ў Цэптр. бат. садзе АН БССР сабрана болып за 9 тыс. відаў, форм, сартоў дрэвава-кустовых, арнаментальных, тэхн., кармавых, вострапрыпраўных і лек. раслін, у дэндралагічпых калекцыях больш за 1500 таксонаў. Створаны адзін з буйнейшых у краіпе дэпдрарыяў, у якім каля 500 відаў і форм усх.-азіяцкай і больш за 400 відаў паўн.-амер. флоры. Калекцыі інтрадукаваных дрэвавых расліп сабраны таксама ў БСГА, па Жорпаўскай ляспой доследпай стапцыі, у бат. садах БДУ (Шчорысліца Мінскага р-ііа), Бел. тэхпал. ін-та (Негарэльскі лясгас), у старых парках (Гомель, Нясвіж, Парэчча Піпскага р-па, Вердамічы Свіслацкага р-па і інш). Калекцыі іптрадукаваных травягіістых раслін ёсць у Іп-це генетыкі і цыталогіі АН БССР. Бел. НДІ бульбаводства і плодаагародпіцтва, земляробства, БСГА і іпш. Праведзепа і вядзецца работа па іптрадукцыі тэхн., харч., кармавых, лек., дэкар., дрэвавых. кустовых расліп (Несцяровіч, М. У. Смольскі, Я. У. Іванова, I. А. Каураў, A. К. Чурылаў, Г. С. Мярло, ІО. А. Бібікаў, А. Ф. Іваноў, Н. I. Чакаліпская. М. В. Шкутко, A. А. Чахоўскі, Я. 3. Бабарэка. Г. В. Пашыпа, М. А. Кудзінаў, М. С. Барэйша, Л. В. Кухарава, В. I. Манкевіч, A. Т. Федарук і іпш.). Гэта дало магчымасць за кароткі час узбагаціць нар. гаспадарку рэспублікі новымі відамі карыспых расліп. Іптрадукаваны лек. і вітаміпапоспыя расліны — аропія чарнаплодная, абляпіха, шэраг відаў глогу, барбарысу, лімоішік кітайскі, салодкі голая і ўральская. Асвоепа культура буйпаплодпых журавіп.
КНІГІ ОНЛАЙН
