Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Перспектыўпыя для выкарыстапня ў сельскай гаспадарцы драсёпы, баршчэўнікі, маралавы корапь, жывакосты, сільфія пранізаналістая, катран сэрцалісты і іпш. Вядуцца работы па іптрадукцыі перспектыўных таніданосных травяпістых раслін — тарану дубільнага, шчаўя цянь-шапьскага. На зялёнае буд-ва адабрана каля 40 відаў хвойцрх і 60 відаў лісцевых дрэў, 100 відаў кустоў і 15 відаў павойпых раслін. На азеляненне і прамысл. кветкаводства рэспублікі вылучана больш за 540 відаў і сартоў інтрадукавалых кветкава-дэкар. расліп. Ляспой гаспадарцы рэкамендавапа каля 30 відаў экзотаў. У лясных культурах праходзяць выпрабаванпе 14 відаў хвойных і 10 відаў лісцевых іптрадукавапых дрэвавых парод.
Лгт.: Базнлевская Н. А. Теорпп н методы пнтродукціш растенпй.— М., 1964; Вавнлов Н. II. ІІзОранные труды. Т. 5.— М.; . I., 1965; Пнтродукцня н акклнматязацпя растешій в Белорусспп.— Мн., 1979; ІІнтродукцпя н селекцня растеннй.— Мн., 1972; Пнтродукцня растенпй н зелёное строптельство.— Мн., 1974; Некрасов В. II. Актуальные вопросы развптня теоріш акклпматпзаціій растеннй.— М., 1980; Шлыков
Г. Н. ІІнтродукцпя п акклнматнзацня растешій.— М.. 1963. М. В. Шкутко. ІНТРАДУКЦЫЯ РЫБ, штучнае перасяленне за межы прыродпага арэала відаў рыб з мэтай іх акліматызацыі. прыручэння і таварнай гадоўлі; адзіп з відаў інтрадукцыі жывёл. У пасляваснпы перыяд у вадаёмы Беларусі інтрадукавапа 12 відаў і падвідаў рыб, у т. л. сазан амурскі, сіг чудскі, пеля&зь, рыпус ладажскі, карась сярэбраны. Ажыццяўляецца сістэматычпае зарыблеппе азёр маляўкамі вугра. Істотпы экапам. эфект атрыманы ад інтрадукцыі сярэбрапага карася і вугра (ііапр.. вугром зарыблена 45 азёр агульнай пл. каля 50 тыс. га. у якіх штогод здабываюць да 410 ц), акліматызавапы куршскі судак (у воз. Лукомскае), стронга радужная, сомік амерыканскі. Іптрадукцыя іпш. відаў дала толькі біял. эфект. 3 1965 у сажалкавых гаспадарках акліматызуюцца перспектыўпыя цеплалюбныя віды: амур белы, таўсталобік стракаты і таўсталобік звычайны. Пачаты даследаваппі па гадоўлі ў сажалках амура чорнага і трох відаў амер. буфала. A. А. Касцючэнка.
ІНТРУЗІІ (позналац. intrusio ад лац. intrudo упіхаю), 1) працэс укарапеііпя магмы ў тоўшчу зямпой кары: 2) геалагічныя целы, якія ўтварыліся ў зямной кары пры ўкаранеппі расплаўленай магмы і яе застывапні па глыбіпі або ў прыпаверхпевых зопах. У адпаведпасці з готым I. складзены з абісалыіых (глыбіпных) або гіпабісальных (жыльных і суб-
вулкапічпых) інгрузіўных горных парод. Пашыраны сярод архейскіх і ніжнепратэразойскіх утварэшіяў крышт. фундамента Беларусі. Утвараюць разпастайпыя па форме, памерах, упутрапап будове і характару ўзаемаадпосін з умяшчальнымі пародамі целы: масівія (баталіты), лакаліты, дайкі, сілы і іпш. Складзены пераважпа з гранітаў і гранадыярытаў (Мастоўскі, Выгапаўскі масівы, Мікашэвіцкія, Глушкавіцкія і іпш., больш дробпыя, I.). Радзеп трапляюцца пераважна певял. I. асн. парод (Камепецкі і Янушкавіцкі штокі габра ў раёпе Лагойска — Радашковіч, Нічыпараўскі масіў у раёне Ельска і пластавыя I. габра, габрапарытаў у раёпе Карэліч, Нагорнаўская дайка габра-дыябазаў у Жыткавіцкім р-не і іпш.), рэдка — I. ультрааспоўпых парод (піраксенітаў паблізу в. Глушкавічы ў Лельчыцкім, Аргелаўшчынскі шток ультрабазітаў у Капыльскім р-пах). У платформавым чахле Беларусі вядомы субвулкапічныя I. (сілы, дайкі, пекі) далерытаў, габра-дыябазаў у рыфейскіх і вепдскіх адкладах па ПдЗ, сіепіт-парфіраў, шапкніітаў, вагезітаў і іпш. шчолачпых парод у дэвопскіх адкладах па У Прыпяцкага прагіну і Гарадоцка-Хацецкай ступепі. М. В. Вераценнгкаў.
ІНТРУЗІЎНЫЯ ГОРНЫЯ ПАРОДЫ, поўпакрышталічныя магматычныя горпыя пароды, якія ўтварыліся ў зямпой кары па глыбіні або ў прыпаверхпевых зонах з расплаўленаіі магмы ў выніку яе паволыіага застываішя і крышталізацыі, звычайна пад высокім ціскам і ў прысутпасці лятучых кампапентаў.
У залежнасці ад колькасці крэменязёму (SiO2) I. г. п. падзяляюцца на кіслыя, сярэднія, асноўныя, ультраасноўныя. Асобна выдзяляюцца шчолачныя I. г. п. Па глыбіні ўтварэння адрозніваюць абісальныя (глыбінныя) I. г. п., якія разам з метамарфічнымі пародамі складаюць на Беларусі архейска-ніжнепратэразойскі фундамент,
і гіпабісальныя (малых глыбінь і прыпаверхневага ўтварэння), якія трапляюцца ў крышт. фундаменце і ў асобных гарызонтах платформавага чахла.
На Беларусі выяўлены ўсе петрахім. групы I. г. п. і вял. колькасць іх петраграфічных тыпаў і разпавідпасцей. Найб. распаўсюджапы кіслыя I. г. п.— біятытавыя, біятытрагавападмапкавыя і іпш. грапіты. Яіты ўтвараюць шэраг буйпых масіваў у зах. ч. Беларусі і шматлікія болып дробпыя целы па ўсёй яе тэрыторыі. Частка з іх устаттоўлепа свідравіпамі, большасць вылучана паводле геафіз. дапых. Сярэдтіія Т. г. п., прадстаўленыя пераважна
біятыт-рагавападманкавымі дыярытамі, больш вядомы па Пд, дзе ў цеспай асацыяцыі з грапітамі і гранадыярытамі ўтвараюць шматлікія целы ў складзе т. зв. мікашэвіцкага комплексу. Япы ўскрыты свідравіпамі ў в. Піпкавічы (Пінскі р-н), Буйнавічы (Лельчыцкі р-н), Солан (Старадарояіскі р-н), Тычыны, г. п. Чырвоная Слабада (Салігорскі р-н) і інш; каля Глушкавіч, дзе яны выходзяць на дзённую паверхню, і ў Мікашэвічах распрацоўваюцца ў кар’ерах як абліцовачпы і буд. камень (гл. «Кар'ер Надзеі», Глушкавіцкае радовішча будаўнічага каменю і Мікашэвіцнае радовішча будаўнічага каменю). Асн., ультраасн. і шчолачпыя I. г. п. прадстаўлены пераважна невял. інтрузіямі. Разпастайныя, часам рэдкія I. г. п. трапляюцца па Беларусі ў выглядзе валуноў. 3 I. г. п. звязаны паклады жал. руд (гл. Навасёлкаўскае радовішча жалезных руд), а таксама рудапраяўленпі каляровых і рэдкіх металаў. М. В. Вераценнікаў.
ШТЭРГЛЯЦЫЙЛ (ад лац. inter паміж + гляцыя.г), прамежак часу, які падзяляе дзве суседпія ледавіковыя эпохі антрапагепавага перыяду; тое, што міжледавікоўе.
ІНТЭРСТАДЫЯЛ (ад лац. inter паміж +ста^ыял), міжстадыял,
час пацяплення клімату і значнага скарачэння плошчы ледавіка паміж двума стадыяламі на працягу аднаго і таго ж зледзянення ў антрапагепе. Вылучаюць па аднаму I. ў бярэзінскім і дняпроўскім, 1—2 у сожскім, 1—3 у паазерскім зледзяненнях. Лічаць, што працягласць I. некалькі тыс. гадоў. Тэр. Беларусі ў час I. вызвалялася ад ільду, але на Пп Усх.-Еўрап. раўніны ён не раставаў канчаткова, як гэта было ў час міжледавікоўя.
Клімат Беларусі ў I. нагадваў клімат міжледавікоўя, хоць у аптымальную стадыю было халадней. У раслінным покрыве спачатку пашыраліся бярозавыя рэдкалессі, якія з пацяпленнем зменьваліся бярозава-хваёвымі, часам яловымі лясамі з дамешкам вольхі, вярбы, ляшчыны, а ў найб. цёплыя I. і шыракалістых парод. 3 пахаладаннем расліннасяь зменьвалася ў адваротнай паслядоўнасці. Некат. даследчыкі (на Беларусі Л. М. Вазнячук) лічаць, што шклоўскае мгжледавікоўе было толькі вельмі працяглым I. у час дняпроўскага зледзянення. У час I. на марэне спачатку адкладваліся флювіягляцыялыіыя, затым супясчана-сугліністыя азёрныя і алювіяльныя, у аптымальную фазу, калі было найцяплей, арганагенныя адклады — сапрапель, гіція і торф. 3 пахаладаннем паслядоўнасць адкладаў была адваротнай і завяршалася ўласна ледавіковы.мі (марэннымі) утварэннямі.
Э. А. Крутавус.
ІНФАРМАЦЬ'ІЙНАСЦЬ ЛАНДШАФ ТАУ, колькасць інфармацыі, якую чалавек атрымлівае ў час знаходжанпя ў тыл ці інш. ландшафтным комплексе. Залежыць ад багацця марфал. структуры ландшафтаў, гармаяічнасці спалучэння і ўзаемадзеяння ў іх прыродпых кампанентаў (рэльеф, расліііпае покрыва, глебы, клімат і іпш.), дынамікі развіцця ландшафтаў, праяў дзейнасці чалавека і інш. абставін, якія складаюць аб’ектыўную аснову існавання адрозненняў ландшафтаў па ступені іх інфармацыйнасці. Аднак у цэлым I. л. успрымаецца кожным чалавекам як велічыня суб’ектыўная, у значнай ступепі залежная ад падрыхтаванасці яго да ўспрыняцця інфармацыі, прывычпасці карцін прыроды з дзяціпства і інш. фактараў. ІІедастатковая Т. л., спалучаная з іх невял. камфортнасцю (гл. Камфортнасць ландшафтаў), можа выклікаць у людзей развіццё настальгіі. Ландшафтам Беларусі. якія вылучаюцца вялікай разнастайнасцю, складанасцю марфалогіі, маляўнічасцю і прывабнасцю, характэрпа высокая ступень інфармацыйнасці. Гэты паказчык прымаецца пад увагу, У прыватпасці, пры планаванні і ажыццяўленні рэкрэацыйнага буд-ва, вылучэнні курортных зон, размяшчэнні сапаторных уетаноў у рэспубліцы.
ІНФАУНА (ад лац. in у, усярэдзіне + фауна), сукупнасць 'арганізмаў, якія жывуць у допных грунтах вадаёмаў. Прадстаўнікі I. закопваіоцца ў рыхлы асадак (малюскі, ігласкурыя, кольчатыя і круглыя чэрві, лічынкі насякомых, некат. рыбы) або ўсвідроўваюцца ў цвёрды субстрат (некат. губкі, малюскі), жывяцца пераважпа расліннымі і жывёльнымі рэшткамі і самі з’яўляюцца кормам для рыб. Некат. прадстаўнікам I. ўласцівы суткавыя і сезопныя вертыкалыіыя міграцыі. Пашыраны ў сучасных вадаёмах Беларусі; у выкапнёвым стане вядомы ў марскіх адкладах, пачынаючы з кембрыю.
ШФЕКЦЫЙНАЯ ВАДЗЯНКА, інфекцыйная хвароба рыб; тое, што краснуха рыб.
ІНФЕКЦЬІЙНЫ БУЛЬБЛРНЫ ПАРАЛІЧ, вірусная хвароба жывёл; тое, што Аўескі хвароба.
ПІФЕКЦЫЙПЫ ЛАРЫНГАТРАХЕІТ, хвароба птушак, якая выклікаецца вірусам сям. Herpesviridae. Да I. л. ўспрыімлівыя куры, фазапы, індыкі, галубы. На Беларусі зрэдку бываюць эпізаотыі ў курэй. Крыніца інфекцыі — хворыя і вірусаносьбіты. Вірусы перадаюцца праз кармы, ваду, прадметы догляду.
Інкубац. перыяд 6—15 сут. Хвароба праяўляецца вострым катаральным або фібрынозна-гемарагічным запаленнем слізістай абалонкі гартані і трахеі (у дарослых птушак), хранічным запаленнем кан’юнктывы вачэй (у маладых птушак). Лячэнне: антыбіётыкі, сімптаматычныя сродкі. Прафілактыка і меры барацьбы: вакцынацыя, ізаляванае вырошчванне маладняку. Пры ўзнікненні I. л. забараняюць вываз птушак з птушкагаспадарак.
Літ.: ІЦенннков С. П. ІІнфекцнонный ларпнготрахепт птнц п меры борьбы с нпм.— М., 1967. Б. Я. Вірман. ШФЕКЦБШНЫЯ ХВАРОБЫ, з ар а з н ы я х в а р о б ы, хваробы жывёл, чалавека і раслін, якія выклікаюцца хваробатворнымі бактэрыямі, вірусамі, рыкетсіямі, прасцейшымі. Характарызуюцца цыклічнасцю цячэння, здольнасцю выклікаць эпізаотыі, эпідэміі, пандэміі і ў многіх выпадках пакідаць імунітэт. Здаровыя заражаюцца ад хворых або носьбітаў інфекцый праз паветра, ваду, харч. прадукты, глебу, насякомыхкрывасмокаў і пры кантакце. Праяўляюцца як агульныя хваробы з інкубацыйным (скрытым) перыядам, генералізацыяй (з моташнасцю, ліхаманкай), пашкоджанпямі цэнтр. перв., сардэчна-сасудзістай і інш. сістэм, другаснымі ўскладненнямі і хваробамі. Прыносяць зпачныя сац. (масавыя захворванпі людзей і іх смяротнасць) і эканам. страты жывёлагадоўлі, раслінаводству, ляспой, паляўнічай і інш. відам гаспадаркі. 3 стараж. часоў I. х. чалавека вядомы на Беларусі пад назвамі «павалыіыя» і «прыліплівыя» хваробы, «мор», «моравая пошасць», «чорная смерць», з 17 ст. апісваюцца як «фебры», «гарачкі». Назва «I. х.» ўжываецца з 1840-х гадоў.
КНІГІ ОНЛАЙН
