Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Тв.: Парнікі і цяпліцы.— Мн., 1955; Частная селекцяя овоіцных культур.— Мн., 1965; Овоіцные растення земного шара.— Мн., 1966.
ШУЦЬ, рака, левы прыток Сажа. Даўж. 437 км (у БССР 64 км). Пачыпаецца на 3 ад в. Недзведзь Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл., цячэ ў Смаленскай, Бранскай і Гомельскай (Добрушскім і Гомельскім
р-пах) абласцях. Агульпае падзепне ракі 84,9 м, сярздпі нахіл воднай паверхпі 0,2 %оАсн. прытокі: Вароніца, Надва, Варануса, Унеча, па Беларусі Няцеша, Харапуць (злева), Іржач, Віхолка, на Беларусі Ачоса (справа). Агульная даўж. рачной сістэмы I. (750 рэк) 4242 км, густата рачной сеткі 0,38 км/км2.
Вадазбор (10 900 км2) у вярхоўі ўзгорысты, на астатнім працягу — перасечаная плоская раўніна, парэзаная рачной і ярыста-лагчыннай сеткай. Грунты супясчаныя, сугліністыя, у паніжэннях і далінах рэк тарфяністыя. Пад лясамі 27 % тэр.. пад ворывам 50 %. Даліна трапецападобная, шыр. ў вытокавай ч. 1 — 1,5 км, ніжэй 2,5—3,5 км, на ўчастку г. Сураж — вусце 4—8 км. Схілы спадзістыя, радзей стромкія, выш. 10—30 м. Пойма двухбаковая, месцамі чаргуецца па берагах, у нізоўі перасечаная старымі рэчышчамі і азёрамі-старыцамі, шыр. да вусця Надвы 0,2—0,8 км. ніжэй 1.5— 2 км. У разводдзе на працягу ўсёй ракі (акрамя вярхоўя) затапляецца на глыб. 0,5—1 м тэрмінам да 15—20 сут. Рэчышча звілістае, у вытокавай ч. каналізаванае, шыр. ў вярхоўі 1,5—12 м, на астатнім працягу 20—50 м. Берагі стромкія 1 абрывістыя, выш. 0,5—2 м.
Рэжым I. вывучаецца з 1925 (у
Ірга каласістая.
межах БССР вывучаўся ў 1930— 65), назіранні вядуцца па пастах Крутаяр і Ушчэрп’е (РСФСР). I. вызпачаецца высокім разводдзем, на перыяд веснавога разводдзя прыпадае 70 % гадавога сцёку. Найб. ўзровень разводдзя ў крас., сярэдняя выш. над межанным узроўнем 3— 4 м. Летпе-асепняя межань устойлівая (5 мес.), парушаецца ў асобпыя гады 1—4 дажджавымі паводкамі. Замярзае ў 1-й пал. спеж., крыгалом у капцы сак.— пач. красавіка. Веснавы ледаход 4—6 сут. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 55,6 м3/с, каля в. Ушчэрп’е пайб. 1920 м3/с (1931), найменшы 2,57 м3/с (1951). Гадавы сцёк завіслых напосаў каля 11 тыс. т. На рацэ каля Суража (Бранская вобл.) і Добруша плаціНЫ. ІЛ. ГЛ. на ўкл. Я. У. Паўляцоў. ІРВЯНІЦА, рака, левы прыток р. Мярэя (бас. Дпяпра). у Дубровенскім р-не. Даўж. II км. Пачынаецца за 2 км на 3 ад в. Пунішча. Сярэдііі пахіл воднай паверхпі 3,6 %0. Вадазбор (22 км2) узгорысты, пад леса.м 11 %.
ІРГА (Amelanchier), род кустовых або дрэвавых расліп сям. ружавых. Вядома каля 25 відаў, пашыраных у Паўн. Амерыцы, Зах. Еўропе, Паўн. Афрыцы, М. Азіі. Кітаі, Японіі, Крыме і на Каўказе. У СССР 1 дзікарослы від. Цэнтр. бат. садам АН БССР інтрадукавапы і рэкамендаваны для зялёпага буд-ва 3 віды: 1. каласістая, I. кападская, I. альховалістая. Каштоўпыя ііладовыя, лекавыя (плады выкарыстоўваюцца як капіляраўмацавальны і антысклератычпы сродак) і дэкар. расліпы. Цвітуць у маі, пладаносяць у ліп.— жніўпі.
Выіп. да 8 м. Лісце простае, суцэльнае. яйцападобнае, цёмна-зялёнае, восенню — аранжава-чырвонае. Кветкі белыя або крэмавыя. у шчыткападобных гронках. Плады круглыя, сінявата-чорныя, дыям. да 1 см, ядомыя, маюць цукар, вітамін С. карацін 1 інш. Зіма-, засуха1 газаўстойлівыя, святлалюбныя расліны, непатрабавальныя да глеб. Размнажаюць насеннем і вегетатыўна (дзяленнем кустоў).
Найб. пашырана I. каласістая (A. spicata), якая ўвайшла ў ляспыя фітацэнозы Беларусі. Выш. да 5 м Утварае шматлікія карапёвыя атожылкі. Рэкамендуецца для групавых пасадак, жывых агароджаў, узлескаў, полеахоўных палос, замацаванпя глеб. I. канадская (A. canadensis) i I. альховалістая (А. alnifolia) выш. да 8 м. Культывуюцца пераважна ў бат. садах і дэндрарыях. Рэкамендуюцца для адзіпочпых і групавых пасадак. У дэндрарыях і парках Беларусі трапляюцца таксама I. круглалістая (А. гоtundifolia), I. пышнаквітучая (А.
Вадасховішча Дразды.
Камсамольскае возера ў Мінску. Месца адпачынку.
Панарама возера Дрывяты.
Прамысловая лоўля рыбы.
У зоне адпачынку.
Дуб звычайны. Дуб балотны.
i: few
і -'V
Дуб паўночны.
Дуб скальны.
Дуброва злакавая.
Бяроза павіслая ў алейнай пасадцы.
Ядловец звычайны.
Ясакар.
Выкарыстанне вінаграду дзявочага пяцілісточкавага ў азеляненні будынка.
Яблыня пурпуровая.
Цюльпаны.
Барбарыс Тунберга.
Кірказон буйналісты ў пергале.
Да артыкула Елка.
Раўніна Загароддзе каля в. Крамно Драгічынскага раёна.
Капыльская града каля г. п. Капыль.
Рака Зальвянка ў ніжнім цячэнні. Рака Іпуць каля Добруша.
Рака Іслач каля в. Ракаў.
Рака Каспля ў Віцебскім раёне.
Заслаўскае вадасховішча.
Каля прыстані.
У зоне адпачынку.
Азёрны ландшафт у Шчучынскім раёне.
Краявід у Дзятлаўскім раёне.
Ваўкавыскае ўзвышша.
(урочышча Здраўнева).
Рака Заходняя Дзвіна каля г. п. Руба Віцебскага раёна
Заходняя Дзвіна пры ўпадзенні ў яе р. Дзісна.
Месца адпачынку на рацэ каля Полацка.
Янот-паласкун.
Нутры
Норка амерьіканска
Маладзечанская»
Зялёныя насаджэнні на тэрыторыі Мінскага аўтамабільнага завода.
Алея мемарыяльнага комплексу ў в. Леніна Горацкага раёна.
Бульвар па вул. Камсамольскай у Мінску,
Азеляненне тэрыторыі Магілёўскага завода «Строммашына».
Парэчкі альпійскія.
Абляпіха крушынападобная.
Зяновец чарнеючы.
Салодка бледнакветкавая.
Ліпа амерыканская.
Гіяцынты.
florida), I. гладкая (A. laevis). I. малаплодная (A. oligocarpa), I. крывава-чырвоная (A. sanguinea).
Я. 3. Бабарэка.
ІРЖА РАСЛІН, хвароба, якая выклікаецца іржаўнымі грыбамі. Характарызуецца ўтварэннем на падземных органах раслін пустул рознай формы і велічыні, з якіх пры растрэскванні высыпаюцца ржавабурыя, аранжава-жоўтыя або цёмна-карычневыя споры грыба. Пашкоджвае збожжавыя, тэхн., дэкар., лясныя культуры, дзікарослыя травы. У хворых раслін парушаюцца абмен рэчываў, водны баланс, зніжаюцца фотасінтэз, зімаі засухаўстойлівасць, устойлівасць да паляганпя, затрымліваецца рост, зніжаецца прадукцыйнасць. Інфекцыя захоўваецца ў раслінных рэштках, у насенні, пашыраецца спорамі грыба. У цыкле развіцця ржаўных грыбоў некалькі стадый, кожнай з якіх адпавядае пэўны тып споранашэнняў: спермагоніі са спермацыямі, эцыдыі з эцыдыяспорамі, урэдапустулы з урэдаспорамі, тэлейтапустулы з тэлейтаспорамі, базідыі з базідыяспорамі. Расліна, на якой грыб утварае ўсе тыпы споранашэнпя, наз. асн. гаспадаром, тая, на якой утвараюцца толькі спермацыі і эцыдыяспоры,— прамежкавым гаспадаром. Многія ўзбуджальнікі ржы праходзяць поўны цыкл развіцця на двух відах раслін, таму іх наз. двухдомнымі, або рознагаспадаровымі. Іржаўныя грыбы маюць спецыялізаваныя формы, якія пашкоджваюць толькі пэўпыя віды раслін, а таксама расы, што паразітуюць толькі на пэўных сартах. На Беларусі ступень развіцця і шкаданоснасці I. р. залежыць ад пагодных умоў года, пазапашвання інфекцыі, набору с.-г. культур і сартоў. У асобпыя гады хвароба адмоўна дзейпічае на ўраджай і яго якасць.
Сцябловая (л і нейная) і р ж a з л а к а ў (узбуджальнік Puccinia graminis) пашкоджвае пшаніцу, жыта, ячмень, авёс і многія дзікарослыя злакі. На сцяблах, лісці, каласковых лускавінках утвараюцца падоўжаныя аранжава-бурыя пукатыя урэдапустулы з урэдаспорамі, часта яны зліваюцца ў суцэльныя палоскі (лініі) даўж. 10—15 см. У канцы вегетацыі паяўляюцца тэлейтаспоры, якія зімуюць на раслінных рэштках, прарастаюць вясною. утвараючы базідыі. Базідыяспоры пападаюць на барбарыс звычайны (прамежкавая расліна-гаспадар). даюць пачатак новай грыбніцы, дзе фарміруюцца спермагоніі і эцыдыі са спорамі, якія пераносяцца і заражаюць злакі. Пашырэнню хваробы спрыяе цёплае вільготнае надвор’е.
Б у р а я (л і с ц е в а я) і ржа ж ыт а (узбуджальнік Р. dispersa) пашкоджвае ўсходы і лісце раслін. На іх паяўляюцца шматлікія круглыя або падоўжаныя ржава-бурыя або цагельна-чыпвоныя урэдапустулы. Ва урэдаі тэлейтастадыях грыб паразітуе толькі на жыце, эцыдыяльную стадыю праходзіць
на крывацвеце палявым і пакрыўцы лек., зімуе ў стадыі урэдапустул на пасевах азімага жыта.
Бурая (лісцевая) іржа п ш а н і ц ы (узбуджальнік Р. triticina) часцей развіваецца на лісці. Урэдапустулы дробныя, круглыя. Увесь жыццёвы цыкл паразіт праходзіць на асн. расліне-гаспадары — азімай пшаніцы. Зімуе ва урэдастадыі.
Карончатая ржа аўса (узбуджальнік Р. coronifera) праяўляецца ў 2-й пал. лета, пашкоджвае лісце, сцяблы, зрэдку каласковыя лускавінкі раслін. Урэдапустулы вялікія, падоўжаныя, ярка-аранжавыя. Заражаецца авёс эцыдыяспорамі, што развіваюцца на жасцёры слабільным. Зімуюць тэлейтаспоры.
Іржа г а р о х у (узбуджальнік Uromyces pisi) і л у б і н у (узбуджальнік U. lupinicola) пашыраецца ў вясенне-летні перыяд, асабліва моцна развіваецца ў засушлівыя гады, выклікае заўчаснае засыханне лісця. На лісці і сцяблах паяўляюцца пустулы спачатку ярка-жоўтых урэдаспораў, потым карычневых тэлейтаспораў. Прамежкавыя расліны — віды малачаю, на якіх грыб зімуе ў выглядзе міцэлію.
Іржа канюшыны (узбуджальнік U. trifolii) найб. праяўляецца ў пач. цвіцення раслін. На лісці, чара-нках, сцяблах і кветаножках утвараецца вял. колькасць бурых урэдапустул з урэдаспорамі, у канцы вегетацыі паяўляюцца цёмна-карычневыя тэлейтапустулы, якія часта зліваюцца. Зімуюць тэлейтаспоры. Грыб развіваецца толькі на канюшыне. Пры інтэнсіўным заражэнні лісце засыхае, ападае, затрымліваецца цвіценне. Насенне хворых раслін мае паніжаныя ўсходжасць і энергію прарастання. Сена, моцна заражанае ржою, нельга скормліваць жывёле.
Поўны цыкл развіцця іржаўных грыбоў: іа — спермагоніі з спермацыямі; 16— эцыдыі з эцыдыяспорамі;
2 — урэдаспоры; з — тэлейтаспоры; 4 — прарастанне тэлейтаспоры і ўтварэнне базідыяў з базідыяспорамі.
Іржа лёну (узбуджальнік Melampsora lini) найб. развіваецца ў цёплае і вільготнае надвор’е, пры позніх тэрмінах сяўбы і лішку азотных угнаенняў. Усе тыпы споранашэння грыб утварае на лёне. Зімуюць тэлейтаспоры.
Бакальчатая ржа парэчак і агрэсту (узбуджальнік Puccinia ribesii caricis) часцей пашыраецца ў месцах, дзе паблізу растуць асокі — асн. расліны-гаспадары, на якіх паразітуе ржаўны грыб. Парэчкі і агрэст заража* юцца вясною спорамі, якія пападаюць з асок, дзе грыб зімуе ў тэлейтастадыі, На ніжнім баку лісця, на кветках і маладых ягадах хворых раслін развіваецца эцыдыяльная (вясенняя) стадыя ў выглядзе жаўтавата-аранжавых пустул бакальчатай формы (адсюль назва). Хвароба выклікае заўчаснае адміранне і асыпанне пладоў і лісця.
КНІГІ ОНЛАЙН
