Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
..'Каменная
Лелюкі
Чапунь і кал a ева ' Л
Аўтар: Г.І.Марцыннеаіч
цамі тэрас, водна-ледавіковай раўніны з дзюнамі. Глебы тарфяна-балотныя, дзярнова-падзолістыя забалочаныя пясчаныя. Драбналістыя лясы, нізінныя і вярховыя балоты.
9. Плоская пойма з рэдкімі грывамі. Глебы дзярновыя забалочаныя і тарфяна-балотныя. Лугі злакавыя, участкі нізінных балот і ворных зямель,
10. Даліна з плоскай поймай, лакальнымі тэрасамі. Глебы алювіяльныя дзярновыя, тарфяна-балотныя. Злакавыя гідрамезафітныя лугі з участкамі нізінных балот.
11. Даліна з плоскай поймай, азёрападобнымі пашырэннямі, камавымі і марэннымі ўзгоркамі. Глебы алювіяльныя дзярновыя, тарфянабалотныя. Нізінныя балоты.
раёна. Сярэдпяя т-ра студз. —6,2°, ліп. 17,6 °C. Ападкаў 610 мм за год. Вегет. перыяд 191 сут. Метэаралаг. паказчыкі гл. таксама ў арт. пра Валожынскую і Лідскую метэаралаг. станцыі. Гідраграфія. Рэкі адносяцца да Нёманскага гідралагічнага раёна. Пайб. Нёман з правымі прытокамі Бярэзінай (з Іслаччу, Волкай і Чапунькай) і Гаўяй (з Клявой, Жыжмай і Апітай). Густата натуральнай рачной сеткі 0,45 км/км2. Агульная працягласць асушалыіай сеткі 7,9 тыс. км, у т. л. адрэгуляваных водапрыёмпікаў каля 130 км, магістральны.х і падвадных капалаў болып за 500 км, рэгуляцыйных каналаў каля 430 км. Г л еб ы. Амаль уся тэр. раёна ў межах Шчучынска-Воранаўска-Лідскага аграглебавага падраёна, невял. паўд. ч. палежыць да Мастоўскага аграглебавага раёна. Глебы с.-г. угоддзяў (у %): дзярнова-падзолістыя 40, дзярпова-падзолістыя забалочаныя 29,4, дзяріювыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя 12,3, тарфяна-балотпыя 11,6, поймавыя (алювіяльныя) 6,7; паводле мех. складу (у %): сугліністыя 0,2, супясчаныя 74,5, пясчаныя 13,7, тарфяныя 11,6. Плоскасная эрозія на 4,7 % пл. ворных зямель, у т. л. на 4 % слабая. 5,6 % ворных зямель завалунена. Р а сл ііі н ы і ж ыв ё л ьп ы с в е т. Прыродпая расліннасць належыць да Нёманска-Перадпалескай геабатанічнай акругі. Агульная пл. лугоў 27.9 тыс. га. Сухадолы запмаюць 10,9 %, нізінпыя 69,4 %, заліўпыя 19,7 %. Пад лясамі. якія адпосяцца да падзопы грабова-дубова-цемнахвойпых лясоў, 42 % тэрыторыі. Найб. лясістасць на ПдУ і ПпЗ раёна. На У ч. (20 тыс. га) Налібоцкіх лясоў. Склад лясоў (у %): хваёвыя 55,6, яловыя 12,1, дубовыя 1,5, ясянёвыя 0,8, бярозавыя 16,4, асінавыя 1,9, чорпаальховыя 11,6 і інш. 22,3 % лясоў — штучныя, пераважпа хваёвыя насаджэнні. 20 шзінных балот (належаць да Скідальска-Іўеўскага тарфянога раёна на 3 і АшмянскаСлуцкага тарфянога раёна на У) пл. 8,6 тыс. га. ІТайб. балотпыя масівы: Сіма, Жыжма, Краснае балота. Водзяцца лось, казуля, дзік, воўк, заяцрусак, заяц-бяляк, ліс, вавёрка, куніца і інш.
II р ы р о д а к а р ы с т a ii п e і ахова прыроды. Пад с.-г. ўгоддзямі 44.6 % тэр. (28,4 ворпых зямель, 15,5 сепажацеп і пашаў). Асн. землекарысталыіікі — 18 калгасаў (57 тыс. га с.-г. угоддзяў агулыіага карыстаппя) і 9 дзяржгасаў (17,2 тыс. га с.-г. угоддзяў агульнага карыстаішя). На пач. 1982 асу шана 21,1 тыс. га зямель. Сярэдні
бал банітэту с.-г. угоддзяў 32, найвышэйшы 38, найніжэйшы 28. Спецыялізацыя калгасаў і дзяржгасаў — ільнаводства і малочна-мяспая жывёлагадоўля; пашыраны пасевы збожжавых і бульбы. Прадпрыемствы харч., дрэваапрац. і буд. матэрыялаў прам-сці. У раёне Іўеўскі лясгас, Дубраўская лесапаляўнічая гаспадарка, ч. Налібоцкага паляўнічага заказніка; Іўеўскі парк і Жамыслаўскі парк, зона адпачыпку Морына (часткова). 3 ахоўпых раслін, заяесеных у Чырвоную кпігу Беларускай ССР, трапляюцца барапец звычайны, купальнік горны, наперстаўка буйпакветная, мядзведжая цыбуля, лілея царскія кучары; з жывёл — лебедзь-шыпун, чырвоны каршун, чаротная рапуха, балотпая чарапаха, звычайны харыус. На 1.1. 1982 у раёно 34 калект. і 17,1 тыс. індывід. членаў т-ва аховы прыроды.
Ф. Ф. Бурак, М. С. Нічкіна, Г. II. Рудава, М. Ф. Янюк. ІЎЕЎСКІ СІНКЛІНОРЫЙ, тэктанічная структура крышт. фундамепта ў межах Зах.-Бел. складкавай сістэмы архейскага ўзросту ў Іўеўскім і Лідскім р-нах. Распасціранне паўн.— паўн.-ўсходняе. Даўж. да 70 км, шыр. 20—25 км. Характарызуецца скопішчам дробных (1— 2 км) лакалыіых інтэнсіўных магнітных анамалій, якія сведчаць пра наяўнасць цсл габра і габра-дыябазаў. Ад суседніх антыкліпорыяў аддзяляецца глыбіннымі разломамі. Складзены пераважна з парод метабазітавага раду: габра, габра-дыябазаў, амфіболавых піраксенавых грачіта-гнейсаў, чарнакітаў.
I. П. Бардон.
ІЎЯНКА, другая назва р. Івенка.
ІХНЕЎМАНІДЫ. н a е з п і к і с апраўдныя (Ichneumonidae), сямейства насякомых атр. перапончатакрылых. Пашыраны па ўсім зямным шары. У сусв. фаупе 60— 100 тыс. відаў, у Еўрап. ч. СССР каля 2,6 тыс. відаў з 542 родаў. ІІа Беларусі спецыялыіа не вывучаліся, найб. трапляюцца наезнік начніцавы (Ichneumon pisorius), эфіяльт выяўляльнік (Ephialtes manifestator), наезнік жоўты (Opion luteus). Дарослыя кормяцца нектарам і пылком раслін. Лічынкі I. першасныя (зрэдку другасныя) эктаабо эндапаразіты лічынак, кукалак, яец пэў-
Іхтыязаўр (рэканструкцыя).
ных атрадаў насякомых (пераважна з поўным нератварэннем): лускакрылых, перапопчатакрылых, менш жукоў, двухкрылых і інш., а таксама павукоў; напр., I. роду Rhyssa паразітуюць у лічынках рагахвостаў, вусачоў і інш. насякомых, якія жывуць у драўніне. Дзякуючы гэтаму I. выкарыстоўваюцца ў біял. барацьбе з шкодпымі насякомымі.
Цела (даўж. 2—40, з яйцакладам да 170 мм) з сцябліністым брушкам, жоўтае або карычнявата-жоўтае. Маюць 2 пары празрыстых крылаў. Ротавыя органы грызучыя. Першы сегмент брушка ўваходзіць у склад і’рудзей. Вяртлугі звычайныя або 2-членікавыя. Бруіпка самкі з доўгім яйцакладам. Хутка летаюць, вельмі асцярожныя. Актыўныя пераважна на змярканні і ўначы. Пры адкладванні яец самка садзіцца «вярхом» на «ахвяру» (адсюль другая назва). Плоднасць ад 2—3 дзесяткаў да некалькіх тыс. яец. Лічынкі белыя, бязногія з склератызаванай галавой, голыя або ўкрытыя шыпікамі. У лічынак эндапаразітычных I. ёсць хвост. Кукалкі свабодныя. большасць акукліваецца ў кокане. Працягласць жыцця 1—2 (зрэдну 10) мес. Зімуюць пераважна самкі ў вільготных месцах каля пнёў і сухастойных дрэў. Іл. гл. на ўклейцы.
Літ.: В it к т о р о в Г. А. Экологня паразнтов-энтомофагов.— М., 1976; Определятель насекомых Европейской частн СССР. Т. 3. Ч. 3.— Л„ 1981.
A. 1. Барыбкгн. ІХТЫЯ... (ад грэч. ichthys рыба), першая састаўная частка складаных слоў, якая па значэнню адпавядае словам «рыба», «рыбін».
ІХТЫЯЗАЎРЫ (Ichthyopterygica), падклас вымерлых марскіх паўзуноў. Жылі ў мезазойскую эру, росквіту дасягнулі ў юрскі перыяд. Вядомы 1 атрад Ichthyosauria.
Буйныя (даўж. да 12 м) драпежнікі. Цела рыбападобнай формы — нагадвалі сучасных дэльфінаў і акул. Жывародныя. Карміліся рыбамі і галаваногімі малюскамі. Рэшткі I. пашыраны ў марскіх адкладах мезазою Паўн. паўшар’я, у СССР — у Паволжы, Падмаскоўі, басейнах р. Пячоры і Калымы. На Беларусі знаходкі рэшткаў I. магчымыя ў юрскіх адкладах на 3 і ПдЗ.
ІХТЫЯЛОГІЯ (ад іхтыя.логія), павука пра рыб; раздзел заалогіі. У самастойную павуку вылучылася ў 19 ст. Развіццю I. ў Расіі спрыялі працы К. М. Бэра, М. Я. Данілеўскага. Выкарыстоўвае метады: эксперыменталыіы, падводнага назіраппя і тэлебачання, гідралакацыі, радыеактыўных ізатопаў і інш.
Першыя звесткі пра іхтыяфауну Беларусі абмяжоўваліся пераважна інвентарызацыйнымі спісамі рыб, змешчанымі ў працах 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. (А. Кораў, П. В. Баброўскі, Ф. Ястрэмскі, П. П. Сямёнаў і інш.). У 1904 экспедыцыя Рус. т-ва акліматызацыі жывёл і раслін пры ўдзеле Віленскага аддзела Рас. т-ва рыбалоўства і рыбаводства ўпершыню абследавала вадаёмы ПнЗ Беларусі. Удзельнікі экспедыцыі апісалі іхтыяфауны Браслаўскіх і Нарачанскіх азёр, Нёмана, Шчары, Буга
і інш. рэк. У 1914—16 іхтыялагічныя матэрыялы сабралі ўдзельнікі Віцебскай рыбагасп, экспедыцыі, у 1924 рыбагасп. абследаванне азёр і рэк прадоўжыла спец. экспедыцыя Наркамзема БССР. Сістэматычна і паглыблена іхтыялагічныя даследаванні пачала весці Бел. 'Н.-д. станцыя рыбнай гаспадаркі (утво-. рана ў 1928, з 1950 Бел. аддзяленне Усесаюзнага НДІ азёрнай 1 рачной рыбнай гаспадаркі, з 1957 Бел. НДІ рыбнай гаспадаркі, з 1977 Бел. н.-д. і праектнаканструктарскі ін-т рыбнай гаспадаркі). Пытанні I. вывучаюць таксама ў Ін-це заалогіі АН БССР, на кафедры заалогіі БДУ.
Гал. кірунак даследаванняў na I. ў БССР — распрацоўка біял. асноў павышэння прадукцыйнасці сажалкавага рыбаводства і азёрна-рачнога рыбалоўства, вывучэнне праблем інтрадукцыі і акліматызацыі рыб. У працах і зводках na I. бел. вучонымі дадзены сістэм. агляд рыб БССР, змешчаны матэрыялы па іх колькасці, росту, размнажэншо і пладавітасці, кармленню і кармавых узаемаадносінах, па зоагеаграфіі, марфалогіі, анатоміі, ацэнепа рыбапрадукцыйнасць даследаваных рэк і азёр (П. I. Жукаў, У. С. Пепязь, Ф. Н. Варонін, Т. М. Шаўцова і інш.). Усебакова вывучаюцца рыбы-інтрадуцэнты. Праведзена даследаванне марфал. асаблівасцей, эмбрыягепезу і экалогіі бел. папуляцыі радужнай стронгі (A. А. Баравік), біялогіі еўрап. вугра (С. В. Кахненка, В. А. Бяздзенежных, С. Л. Гаравая). Эксперыментальна даследуюцца магчымасці полавага выспявання вугра ў штучных умовах. Рэкамендацыі бел. вучоных па арганізацыі вугровых гаспадарак і гадоўлі вугроў ва ўнутр. вадаёмах выкарыстоўваюцца рыбаводамі інш. рэспублік. т. М. Шаўцова. ІХТЫЯФАУНА (ад іхтыя... + фауна), сукушіасць відаў рыб пэўпай мясцовасці, краіны або геал. перыяду. На Беларусі асн. рысы набыла ў пасляледавіковы перыяд. Фарміравалася пераважна за кошт халадалюбных відаў, якія за ледавіком падпімаліся да межаў Беларусі па Дпяпру і яго прытоках. Пасля адкрыцця шляхоў у Балтыііскае м. папоўнілася рыбамі паўн. паходжання. Уключае 58 відаў рыб пераважна понта-каспійскага прэснаводнага (лешч, краснапёрка, жэрах, верхаводка і інш.), барэальна-раўніпнага (шчупак, карась, акунь, джгір, плотка і інш.), трацічнага раўнінпага (com, уюн і інш.) і часткова арктычнага прэснаводнага (сігавыя. мянтуз), барэальнага перадгорнага (харыус, галец, падкаменшчык, гальян) і барэальнага марскога (трохі дзевяцііголкавая колюшкі) фауністычпых комплексаў. 3 рыб міжзем-
наморскага паходжання водзяцца вусач, падуст. 12 відаў завезены з іншых геагр. абласцей для акліматызацыі і гадоўлі.
КНІГІ ОНЛАЙН
