Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Вадазбор (1330 км2) пераважна на зах. схілах Мінскага ўзв. Рэльеф у верхняй ч. дробнаўзгорысты. у ніжняй — нізінная раўніна. Грунты ў вярхоўі сугліністыя, на астатнім працягу пясчаныя і тарфяністыя. Пад лесам 25 % (мяшаныя, у ніжнім цячэнні Налібоцкія лясы), пад ворывам 40 %. Даліна ў вярхоўі трапецападобная, у сярэднім цячэнні скрынкападобная, шыр. 300—500 м, у ніжнім невыразная. Східы ў вярхоўі выш. 8—15 м. ніжэй паступова паніжаюцца. зліваюцца з прылеглай мясцовасцю. Пойма ў вярхоўі роўная. шыр. 30— 50 м, уніз па цячэнню пастўпова пашыраецца, у нізоўі піыр. да 2 км, месцамі забалочаная; у развбддзе да в. Белакорац (Валожынскі р-н) затапляецца толькі ў высокую ваду, йіжэй — штогод на глыб. 0.5—1.5 м на 2—3 тыдні. Рэчышча звілістае, зарэгулявана 3 плацн намі. На ўсім працягу трапляюцца невял. астравы. Шыр. ракі ў межань ад
10 да 40 м. Берагі стромкія, абрывістыя, выш. 2—4 м, у ніжнім цячэнні 0,5—1 м.
Рэжым вывучаецца з 1949, назіранні вядуцца на гідралаг. пасту Баравікоўшчына. На перыяд веснавога разводдзя прыпадае 31 %, летне-асеннюю межань каля 40 % гадавога сцёку. Найвыш. ўзровень разводдзя ў канцы сак., найб. выш. над межанным узроўнем да 3,5 м (1956). Замярзае ў пач. снежня, крыгалом у канцы 1-й дэкады сакавіка. Веснавы ледаход 13 сут. Сярэднегадавы расход вады ў вусці каля 10 м3/с. Іл. гл. на ўкл. ф. і. Сяцко. ICO1I (Hyssopus), род ш.матгадовых траў і паўкустоў сям. ясноткавых. Каля 15 відаў У Міжземнамор’і, у Малой і Цэптр. Азіі. У СССР 7 відаў, дзіка растуць на Каўказе, у Крыме, Сібіры. ІІа Беларусі вырошчваецца і часта трапляецца здзічэлы I. лекавы (Н. officinalis). Яго лісце і маладыя парасткі выкарыстоўваюцца свежыя і сушаныя як вост-
..«ЯйО I I
У Іскраўскім парку.
Іеоп лекавы: верхняя частка расліны і КІЯ'ТІ.'Л.
рая дрыправа ў кулінарыі. Эфірны алей, якім багата расліна, прымяняецца ў нар. медыцыне, парфумерыі, лікёрагарэлачнай прам-сці. Дэкар., меданосная расліна.
Сцябло галінастае, 4-граністае, выш. 40—70 см. Лісце лінейна-ланцэтнае, суцэльнакрайняе. Кветкі дробныя, блакітныя, ружовыя або белыя, у пазухах лісця сабраныя ў коласападобныя суквецці. Плады — 3-граністыя, падоўжаныя арэшкі. Холадаі засухаўстойлівая расліна, вырошчваецца на адкрытых участках з лёгкімі, сярэднеўрад.іівымі, Оагатымі вапнаю глебамі. Размнажаецца насеннем, дзяленнем кустоў, каранёвымі 1 сцябловымі чаранкамі. Сыравіну марыхтоўваюць у пач. цвіцення (ліп.— жнівень), калі ў раслінах найб. колькасць эфірнага алею. Насенне выспявае ў жніўні.
Лгт.: Г о р о д II л о в Н. А., Л е ж а нк it н a 3. С., Н е ф е д о в а Л. Г. Раннне пнстовые II пряные овоіцп.— Мн., 1972.
М. Г. Кудрашова. ІСПАЛОХА, рака, левы прыток Лошы (бас. Нёмана), у Слуцкім, Уздзенскім р-нах. Даўж. 10 км. Сярэдпі нахіл воднай паверхні 0,6 %0. Вадазбор (55 км2) нізінпы, пад лесам 36 %.
ІТАЫРЫТ [ад назвы г. Ітабіра (Itabira) у Бразіліі], назва жалезістых кварцытаў у асобных краінах Паўд. Амерыкі.
ІТРЫЙ [лац. Yttrium, як і ітэрбій, пазваны па мінералу ітэрбіту, які быў выяўлены каля нас. пупкта Ітэрбю (Ytterby) у Швецыі], Y, хім. элемент; належыць да рэдказямельпых элемонтаў. Ужываецца для aeri раваппя пекат. сплаваў, у радыёэлектропіцы, медыцыне. Сярздняя колькасць у зямной кары 2,9 ■ 10~3 % (29 мг/кг).
Сярэдняя колькасць I. ў крышт. фундаменце Беларусі 11.8 мг/кг (v кіслых пародах 13,8 мг/кг, сярэдніх 10, асноўных 7,8 мг/кг), у асадкавым чахле — 11 мг/кг (у пясчана-алеўрытавых пародах 18,4 мг/кг, глінах 16. карбанатах 6 мг/кг). Макс. колькасць яго выяўлена ў палеагенавых карбанатах (82 мг/кг), верхнемелавых пясках і пясчаніках (78), кембрыйскіх глінах 1 сланцах (42 мг/кг). У гліністых і карбанатных адкладах Беларусі назіраецца тэндэнцыя да павелічэння колькасці I. ад болып стараж. адкладаў да сучасных (знізу ўверх па вертыкальным разрэзе платформавага чахла), у пясчана-алеўрытавых — да памяніпэння. На Беларусі ў дзярнова-падзолістых глебах на лёсападобных пародах I. 30—70 мг/кг, на марэнпых суглінках 20—50 мг/кг; вызначана больш значная колькасць яго ў гумусавым гарызонце.
Літ.: Б о р д о н В. Е. Гебхнмня н металлоносность осадочного чехла Белорусснн.— Мн.. 1977; М о л ч а н о в a II. В., Тнтлянова A. A. К вопросу о поведеніш мнкроколнчеств пттрня н церня в почве.— Раднохнмня. 1965. т. 7, в. 6. М. К. Васілеўская.
ІТЭРБШ (лац. Ytterbium, аб паходжанпі пазвы гл. ў арт. Ітрый), Yb, хім. элемент; належыць да лантаноідаў. Ужываецца як дамешак
да двухвокісу цыркопію для вырабу спец. вогнетрывалых матэрыялаў. Сярэдпяя колькасць у зямной кары 3,6 • 10-4 % (3,6 мг/кг).
Сярэдняя колькасць I.: у крыіпт. фундаменце Беларусі 6,4 мг/кг [у кіслых пародах 10,6 мг/кг, сярэдніх 4, асноўных 3,1 мг/кг], у платформавым чахле 1 мг/кг [у пясчана-алеўрытавых пародах 1,6 мг/кг, глінах 1 сланцах 1 мг/кг]. У пясчана-алеўрытавых адкладах ваганні колькасці 1. па вертыкальным разрэзе асадкавага чахла нязначныя; у гліністых адкладах яна павялічваецца ад болып стараж. адкладаў да сучасных. У дзярнова-падзолістых глебах Беларусі колькасці I. 5—7мг/кг, адзначана нязначнае намнажэнне яго ў гумусавым гарызонце.
' Літ.: Б о р д о н В. Е. Геохпмяя п металлоносность осадочного чехла Белоруссші,—Мн„ 1977; Беус A. А., Г р абовская Л. II., Тнхонова Н. В. Геохнмня окружаюіцей среды,— М., 19(6. ІЎЕЎСКАЯ БРАХІАНТЫКЛІНАЛЬ, тэктанічная структура ў Іўеўскім р-пе, у межах Зэльвенска-Іўеўскага вала Цэнтр.-Бел. масіву Бел. антэклізы. Выяўлена свідравапнем пры геолага-разведачных работах. Выдзяляецца па паверхні крышт. фундамента. Mae субмерыдыянальнае распасціранне і абмежавана ізагіпсай паверхні фундамепта 0. Памеры 32X18 км.
ІЎЕЎСКІ ЛЯСГАС, па тэр. Іўеўскага р-на. Арганізавапы ў 1961. Пл. 69,1 тыс. га, у т. л. пад лесам 62 тыс. га (1.1.1978). 7 лясніцтваў. Лясы 1-й (15,7 тыс. га) і 2-й (53,4 тыс. га) груп. Хваёвыя заіімаіоць 55,6 %, бярозавыя 16,1. яловыя 11,7, чорнаальховыя 12, асінавыя 2.1, дубовыя 1,6. іпшыя 0,9 % укрытаіі лесам плошчы. Маладнякоў 64,2 %, сярэднеўзроставых 24,5, прыспяваючых 6,4, спелых лясоў 4,9 %. Агульпы запас дрэвастою 6,3 млн. м3, у т. л. спелага 0,37 млн. м3, гадавы прырост драўніны 0,25 млн. м3. Сярэднія ўзрост лясоў 27 гадоў, банітэт 1,9, паўната 0,72. Штогод аб’ём лесасечпага фонду 70 тыс. м3, высечак догляду 40 тыс. м3, лесааднаўленпе на пл. 200 га.
ІЎЕЎСКІ ПАРК. у г. п. Іўе. Закладзены ў 2-й пал. 18 ст. Пл. каля 30 га. Рэгулярпы. У плане мае форму прамавугольпіка. Аспова кампазіцыі — сетка ліпавых алей, якая ўтварае баскеты, акружаныя садам. Добра захаваліся 3 баскеты памерам 140X25 м. 3 усх. боку да баскетаў далучаецца сістэма штучпых вадаёмаў (10 сажалак агульнай пл. 27 га), у паўн.-ўсх. ч. размешчаны сядзібны дом і партэр, да якога падыходзяць 2 уязныя алеі. У дрэвастоі пераважаюць ліпа, таполя, бяроза, каштан, пладовыя дрэвы. Парк збярогся часткова. Перспектыўны для аднаўленпя.
ІЎЕЎСКІ РАЁН, на У Гродзенскай вобл. Пл. 1,8 тыс. км2. Гарадскі пас. Іўе — цэптр раёна; г. п. Юрацішкі; 397 нас. пунктаў, 11 сельсаветаў.
П а в е р х н я раўнінная. На Пн раёна Лідская раўніпа, на Пд Нёманская пізіна. Агульны нахіл паверхні з Пп на Пд, да даліны Нёмана. Каля 50 % тэр. раёна на выш. 150—200 м, 50 % тэр. раёна на выш. піжэй за 150 м пад узр. м. Найвышэйшы пункт 243,4 м (за 6 км на ПнЗ ад в. Трабы), найб. пізкая адз-
Іўеўскі парк.
1. Дробнаі сярэд-
неўзгорыста давае м< ўзвышша з
ЛАНДШАФТЫ ІЎЕЎСКАГА РАЁНА
О Цэнтр раёна I
© Цэнтры сельсаветаў
гра-
камамі, Гле-
бы дзярнова-пад-
ністыя. Ворныя землі, участкі яловых лясоў.
Паляўнічы заказнік
Дрэва-помнік прыроды
Ма'Хюкі Трабы
♦
2.
Спадзістахвалімарэнная раўз узгоркамі,
лЖамыс.шўль \Суботнікі
Залессе О
Глебы падзо-’
дзярнова
лістыя, часта забалочаныя супясча-і ныя. Ворныя землі,' участкі шыракаліста-хваёвых лясоў, пазапоймавых лугоў.
3. Пласкахвал істая марэнная раўніна з камавымі і марэн-
Жылі
'Сураж
.Камянчане
Бачэшнікі
^Кладнікі^Г^ ОВадоль
гВял. Князі ко ўцы
„ Лаздуны \С
ОДаамды 'Вакшт^
Глебы
дзярнова
Ворныя землі,
соў.
4. Узгорыста-хвалі-
стая марэнная раўніна з камамі, озамі, западзінамі. Глебы дзярнова-падзол істыя супясчаныя. Хваёвыя лясы.
5. Пласкахвалістая марэнна-зандравая раўніна з катлавінамі, лагчынамі. Глебы дзярнова-падзолістыя, часта забалочаныя супясчаныя, тарфяна-балотныя. Хваёвыя, драбналістыя лясы, пазапоймавыя лугі, участкі ворных зямель.
6. Спадзістахвал істая водна-ледавіковая раўніна з дзюнамі, лагчынамі. Глебы дзярновападзолістыя, часта забалочаныя пясчаныя. Хваёвыя лясы.
7. Спадзістахвалістая тэраса з дзюнамі. Глебы дзярнова-падзолістыя пясчаныя. Хваёвыя л ясы.
8. Плоская азёрна-алювіяльная нізіна з астан-
нака 123,4 м (урэз Нёмана на ПдЗ раёна). Глыбіня расчлянення рэльефу 5 м/км2; месцамі да 10 м/км2.
Геалагічная будова і кар ы сн ы я в ы к а п н і. У тэктанічных адносінах раён прымеркаваны да Цэнтральнабеларускага масіву ў межах скляпення Беларускай антэклізы. Зверху залягаюць антрапагенавыя адклады магутнасцю 90—180 м. якія прадстаўлены сучаснымі алювіяльнымі, паазерскімі алювіяльнымі, азёрна-алювіяльнымі і флювіягляцыяльнымі, сожскімі марэннымі і водна-ледавіковымі адкладамі; ніжэй утварэнні дняпроўскага і бярэзінскага, а ў ледавіковых лагчынах бсларускага ледавікоў. Неагенавыя і палеагенавыя пяскі і гліны (да 20 м) на невял. плошчы. Пашыраны мергельнамелавыя адклады мелавой сістэмы (да 70 м), якія падсцілаюцца пясчанікамі вендскага комплексу (да 197 м). Пад платформавым чахлом на глыб. 160— 400 м архей-ніжнепратэразойскія пароды крышт. фундамента. Вядомы 2 радовішчы пясчана-жвіровага матэрыялу з агульнымі запасамі 2,9 млн. м3 (Харытонскае, Гаўянскае); радовішча мелу Сінкіняцкае з запасамі 66 тыс. т.; 3 радовішчы буд. пяскоў з запасамі 701 тыс. м3 (найб. Віднаполле, Папярэчкі), 2 радовішчы глін з запасамі 655 тыс. м3 (Морынскае і Трабскае); 20 невял. радовішчаў торфу з агульнымі запасамі 9.2 млн. т (найб. Сіма, Краснае балота, Жыжма). Пра кожнае радовішча гл. адпаведны артыкул.
К л і м а т. Раён належыць да Лідска-Івянецкага агракліматычнага
2
Зал есаўш ч ьіна .у Чарнелі
Такарышкі'
Юра цішкі
0Р Уч \ \ Расолішкі^ Даўнары\^\ _
Кругш
[Морына
Старчаняты Лежневічы^Ц
КНІГІ ОНЛАЙН
