КНІГІ ОНЛАЙН

Энцыклапедыя прыроды Беларусі

У 5-і т. Т. 2.

Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі

Памер: 522с.

Мінск 1983

431.73 МБ

лёту і адлёту), 5 % з жыцця інш. груп жывёл. К. п. складаюцца шляхам матэм. апрацоўкі шматгадовых даных февалагічных назіранняў, праведзеных у адпым і тым жа месцы па адзінай методыцы. Для складання дастаткова тыповых К. п. неабходны бесперапынпыя назіранні па працягу 12—15 гадоў. Для характарыстыкі прыроды па рэгіянальным узроўні складаюцца К. п. раёнаў, абласцей, рэспублік. У СССР апублікавана болып за 1 тыс. К. п. Дапыя К. п. маюць вял. значэнне для вывучэння дынамікі сезопных з’яў прыроды і выкарыстоўваюцца ў многіх галінах нар. гаспадаркі, пры арганізацыі мерапрыемстваў па ахове прыроды і інш. У БССР, акрамя агульпых К. п., у пед. мэтах ствараюцца т. зв. школьныя К. п.
Літ.: Календарь прнроды СССР: Естественпо-нсторііческпй справочнпк. Кн.
Калестанія балотная: 1 — галінка з ліоцем і суквеццямі; 2 — папярочны разрэз паўплодзіка.
2	.— М., 1949; Курскоў A. Н. Школьны каляндар прыроды.—■ Мн., 1969; П ок р о в с к іі й С. В. Календарь прнроды.— 5 нзд.— М., 1955; Стрнжев A. Н. Календарь русской прнроды.—3 нзд.— М., 1981; ПІ к л я р A. X. Календарь прнроды Белоруссіш.— 2 нзд.— Мн., 1979.
A. М. Курскоў. КАЛЁНДУЛА, род травяністых раслін сям. складанакветпых; тое, што наготкі.
КАЛЕР Уладзілен Лазаравіч (н. 11. 11.1925, г. Мсціслаў), беларускі сав. вучоны ў галіне біяхіміі. Д-р біял. п. (1972). Чл. КПСС з 1950. Скончыў БДУ (1955). 3 1957 у Лабараторыі біяфізікі і ізатопаў АН БССР, з 1963 у Іп-це эксперым. батанікі АН БССР. Працы па даследаванню біясінтэзу хларафілу і фотасінтэзу з выкарыстаннем метадаў матэм. і кіберпетычнага мадэліравання біяфіз. і біяхім. працэсаў у раслінах. Адзін з аўтараў электракаагуляцыйнага спосабу ачысткі прамысл. сцёкавых водаў.
Тв.: Авторегуляцня образовання хлорофнлла в высшнх растешіях.— Мн., 1976. КАЛЕСІНА, возера ва Ушацкім р-не, у бас. р. Тураўлянка. Пл. 0,12 км2. Даўж. 0,68 км, найб. шыр. 0,23 км. Катлавіна выцягнута з У на 3. Схілы на Пн выш. да 8—9 м, умерана стромкія, разараныя, па Пд невыразныя. На Пд ад возера забалочаны лясны масіў. Берагавая ліпія (даўж. 1,62 км) слабазвілістая. На У злучапа ручаём з воз. Паўазер’е. На паўн. беразе в. Вострава.
КАЛЕСТАЯІЯ (Calestania), род шматгадовых травяністых раслін сям. парасонавых. Вядомы 1 від — К. б а л о т н а я (С. palustris), пашыраны ва ўмераных абласцях Еўразіі. У СССР — у Еўрап. ч. і Зах. Сібіры, на Беларусі — па ўсёй тэрыторыі. Расце на балотах, забалочапых лугах і ў лясах, па берагах рэк і азёр. Цвіце ў ліп.— жніўні. Лек. расліна (мачагонны, патагонны, узбуджальны, антысептычны сродак). 3 лек. мэтай выкарыстоўваюць карані (збіраюць позняй восенню).
Расліна выш. 50—130 см. Сцябло вуглавата-рабрыстае, галінастае, пустое ўсярэдзіне, фіялетавае каля асновы. Прыкаранёвае лісце доўгачаранковае, з кароткімі похвамі, шырокатрохвугольнае, двойчыабо тройчыглыбакаперыстарассечанае, канцавыя сегменты ланцэтападобна-лінейныя, з маленькім храсткаватым вастрыём; сцябловае — кверху паступова памяншаецца, чаранкі яго карацеюць; верхняе — з менш развітай пласцінкай, сядзіць на падоўжаных похвах. Кветкі белыя, у складаных 12— 30-прамянёвых парасоніках; абгортка са шматлікіх ланцэтных або лінейна-ланцэтных лісцікаў. Плод — шырокаэліпсоідны віслаплоднік, пры выспяванні распадаецца на 2 паўплодзікі (мерыкарпіі).
Л. Г. Сімановіч. КАЛЕТОТРЫХ (Colletotriclium). род паразітычпых недасканалых грыбоў
сям. меланконіевых. Вядома каля 200 відаў, пашыраных па ўсім зямным шары. У СССР каля 60 відаў, з іх у БССР каля 10. Выклікаюць антракнозы вышэйшых расліп.
Міцэлій галінасты, шматклетачны. Канідыі аднаклетачныя, яйцападобныя, прадаўгаватыя ці авальныя, бясколерныя, фарміруюцца на кароткіх канідыяносцах, сабраных у ложа пакшталт падушачак. К. зімуе міцэліем, у сумчатай стадыі, часам утварае склероцыі.
На Беларусі найб. вядомы 5 відаў. На надземных ч. лёну развіваюцца капідыяльныя споранашэнні К. л ёну (С. lini). Ложы ружавата-аранжавыя, з цёмна-бурымі або чорнымі шчацінкамі, з бясколернымі капідыяносцамі і прадаўгавата-цыліндрычнымі канідыямі. К. Ліндэмута (С. lindemutianum) утварае на фасолі цёмна-бурыя, потым шэрыя, светлаабо брудна-бурыя падушачкі, размешчаныя канцэнтрычнымі кругамі, якія часта зліваюцца і ўкрыты бледна-чырвонай ці светла-бруднай сліззю з канідый; шчацінкі прамыя ці злёгку выгнутыя. Па агурках ложы К. бутэлечнага гарбуза (С. lagenarium) акруглыя або пяправільпыя, ружаватыя, радзей жаўтаватыя, брудна-жоўтыя, шматлікія, цесна скучаныя; пічацінкі цёмнааліўкавыя. Канідыяпосцы размешчаны шчыльна, канідыі збіраюцца на паверхні ложа ў выглядзе ружаватажоўтай студзяністай масы. На памідорах і бульбе адзначапы таксама К. чарнільпы (С. atramenta­rium), на сырадэлі і люцэрне К. к анюшыны (С. trifolii).
Н. I. Чакалінская.
КАЛІБІЯ, грошык (Collibya), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. радоўкавых. Вядома каля 40 відаў, пашыраных у Еўропе, Азіі (Японія), Афрыцы, Амерыцы, Аўстраліі. У СССР 35 відаў, з іх у БССР 10. Сапратрофы. Растуць на ляспым подсціле, ппях, ламаччы, глебе, часта вял. групамі, у чэрв.— кастрычніку. Некаторыя ядомыя.
Шапка пукатая, з загнутым краем, потым распасцёртая, гладкая, рознага колеру. Пласцінкі прырослыя да ножкі. Ножка голая або апушаная. Споры падоўжаныя, гладкія, у масе белыя да нр'эмава-ружовых.
На Беларусі найб. вядомы 5 відаў. К. д у б р о ў н а я (С. dryophila) pae­ne ў хваёва-піыракалістых лясах. ІПапка дыям. 2,5—6,5 см, рудаватая або бледна-вохрыстая, выцвітае. Пласцінкі вузкія, частыя, белыя ці крэмавыя. Мякаць тонкая, белаватая. Пожка выш. 4—7 см, цыліпдрычпая, полая, храсткаватая, каля асповы з дробпымі камякамі, аднаго колеру з шапкай. Малавядомы ядо-
мы грыб. У К. з р о с л а й (С. conf­luens) шапка дыям. 2—4 см, пукатазваночкавая, потым плоская, рудавата-бураватая, край тонкі, рубча-
Калетотрых: 1 — лёну; 2 — бутэлечнага гарбуза; 3— Ліндэмута.
Ка.тібія: вая.
1 — дуброўная; 2 — каштана-
Каліза паласатая.
сты, прасвечваецца. Мякаць белаватая, з пахам гнілоіі капусты. Пласцінкі свабодныя, вельмі частыя і вузкія, жаўтаватыя. Ножка выш. 5— 10 см, цыліндрычная, густаапушаная, кароткаваласістая, чырванавата-бураватая, грыб расце пучкамі, каля асновы ножкі зрастаюцца. Шапка К. п я к у ч a е д к а й (С. peronata) дыям. 3—7 см, матавая, бледна-чырвона-бурая або шаравата-бураватая. Мякаць шчыльная, па краі а.маль скурыстая, жаўтавата-бураватая, пякуча-едкая на смак. Пласцінкі слабавыемчатыя або свабодныя, жаўтаватыя. Ножка выш. 3—7 см, белаватая ці аднаго колеру з шапкай, каля асновы расшыраная, з жаўтаватым лямцам. Неядомая. К. к а ш т а н авая (С. butyracea) мае каштанавакарычневую шапку дыям. 4—8 см. Мякаць мяккая, белая ці бураватая, вадзяністая, з прыемным пахам і смакам. Пласцінкі прырослыя ці свабодныя, частыя, тонкія, белыя. Ножка выш. 3—8 см, раўпамерна расшыраная кнізу, каштанава-карычневая. Малавядомы ядомы грыб. На пласціністых і некат. трубчастых гнілых грыбах (падгруздак, махавік, масляк і інш.) расце К. п е р ы с т а я (С. cirrhata). Шапка дыям. 0,5— 1,5 см, тонкая, плоскараспасцёртая, белая з крэмавым або шараватым адценнем, у цэнтры з бугарком. Пласцінкі вузкія. частыя, белыя. Пожка тонкая, ніткаватая, крэмавая.
В. С. Гапіепка.
КАЛІЁЛА, рафіданема (Коliella), род аднаклетачных або ніткаватых зялёпых водарасцей сям. элакатотрыксавых. Вядомы 11 прэснаводных відаў, пашыраных у Еўропе. У СССР 5 відаў. Трапляюцца ў планктоне азёр, рэк, у глебе, на снезе. На Беларусі ў сажалках, азёрах і Дняпры адзначаны К. вечназялёная (К. sempervirens). К. доўгашчацінкавая (К. longiseta) i Koliella sp.
Клеткі даўж. 6—157 мкм і шыр. 1,5— 5 мкм, падоўжаныя або іголкападобныя, прамыя ці выгнутыя, злёгку спіральна закручаныя, на канцах паступова зву? жаныя, адзіночныя або ўтвараюць кароткія (2—8 клетак) ніткі. якія лёгка распадаюцца. Хларапласт бакавы, пласціністы з выразам пасярэдзіне. з пірэноідам ці без яго. Размнажэнне бясполае — папярочпым дзяленнем, у некат. полавае — аагамія. К.— пераходны род ад адпаклетачных і каланіяльных водарасцей да ніткаватых. Т. М. Міхеева, КАЛІЗА (Colisa), род рыб атр. акунепадобных. Пашырана ў Паўд.-Усх. Азіі. У СССР як акварыумных рыб гадуюць лябіёзу, ляліуса, К. паласатую (С. fasciatus) i К. хупа (С. chiena).
Цела К. п а л a с а т а й даўж. 6—8 см, авальнае з падоўжанымі спінным і анальным плаўнікамі, блакітнавата-зеленаватае ці зеленавата-нарычняватае з папярочнымі аранжавымі ці карычневымі палосамі. Спінны, хваставы і аналь-
ны плаўнікі карычневыя з чырвонымі кропкамі. Афарбоўка вельмі зменлівая. Цела К. х у н а звычайна жаўтавата-карычневае (за гэта часам яе завуць «мядовы гурамі»), моцна мяняецца ў шлюбны перыяд. Да ўмоў утрымання К. непатрабавальныя, лёгка разводзяцца. КАЛШ (лац. Kalium, назва ад араб. аль-калі — паташ), К, хімічпы элемепт.
Пашыраны хім. элемент, сярэдняя колькасць К. ў літасферы 2,5 % na Ma­ce. трапляецца толькі ў злучэннях. У магматычных працэсах намнажаецца
ў кіслых пародах, з якіх крышталізуюцца граніты 1 інш. пароды (сярэдняя колькасць К. 3,34 %). Уваходзіць у састаў мінералаў, якія ўтвараюць пры'родныя паклады калгйных солей. На зямной паверхні мігрыруе слаба, што звязана з яго высокай актыўнасцю ў біял. вругавароце. Пры выветрыванні горных парод часткова пераходзіць у воды.
Сярэдняя колькасць К. ў платформавым чахле Беларусі 1,18 %, у глінах яго 2.5, пясках 0.77, карбапатах 0,6 %.
У большасці глеб Беларусі мала растваральпых злучэнняў К., таму для раслін яго неабходна ўносіць у глебу ў выглядзе калійных угнаенняў. Найб. валавога К. ў дзярновападзолістых глебах на лёсападобных і марэнных суглінках—2,1—2,2 %, у дзярнова-падзолістых пясчаных 0,6— 1,9, супясчаных 1,6—1,8; мінімальная колькасць у тарфяна-балотных глебах — 0,04—0,09 %, але ў залежнасці ад заілепасці і выхаду грунтавых водаў колькасць К. ў іх месцамі павялічваецца да 0,11—0,15 %. Размеркаванне К. ў раслінах нераўнамернае: у вегетатыўных органах расліп яго болып, чым у каранях і насенпі. Ва ўмовах Беларусі колькасць К. (у % па попел) у кары вольхі 7,5, у галінах 15 %, у кары бярозы 6,5, у галінах 7 %. Багатыя К. бабовыя, буракі, бульба, лісце тытуню, кармавыя злакавыя травы (20—30 г/кг сухога рэчыва). Пры недахопе К. ў глебах затрымліваецца рост, узмацняюцца хваробы раслін. Выкарыстапне ў сельскай гаспадарцы злучэнняў К„ як і іпш. высокаактыўных біягенных элементаў, патрабуе рац. падыходу і дакладпага аграхім. абгрунтавання. Колькасць К. ў паверхпевых водах Беларусі нязначная (0,03—• 2,9 мг/л). У водах Нёмана і Прыпяці К. 1,25 мг/л, Зах. Дзвіны і Дняпра 0,8 мг/л. У глебава-грунтавых водах дзярнова-падзолістых супясчаных глеб 2,3 мг/л, дзярнова-глеевых 1,2, тарфяна-глеевых 0,8 мг/л.