Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Сямянкі даўж. да 3 мм, падоўжана-рабрыстыя, звужаны ў носік, з чубком, Г. В. Пашына.
ГШЕР... (ад грэч. hyper над, звыш), першая састаўная частка складапых слоў, якая паказвае на знаходжаппс наверсе, перавышэнне пормы.
ГІПЕРГЕНЁЗ (ад гіпер... + ...генез), сукупнасць працэсаў хім. і фіз. ператварэнпя мінер. рэчыва ў верхпіх частках зямной кары і на яе паверхні пад уздзеяннем атмасферы, гідрасферы і жывых аргапізмаў. Г. заключаецца ў працэсах хім. растварэпня, гідролізу, гідратацыі, акіслення, карбапатызацыі і іпш. з’явах. Пад уплывам гіпергенных працэсаў (да іх адпосяць і еыветрьіванне) адбываецца ўтварэнпе кары выветрывання, разбурэшіе пяўстойлівых міпералаў, перанос рыхлых прадуктаў, асадканамнажэнне і глебаўтварэнне, фарміраванне саставу падземных водаў. У зопе Г. намнажаюцца гліністыя прадукты (каалін, баксіты), тэрыгенныя адклады, руды жалеза, маргапцу, пікелю, кобальту і рэдкіх элементаў, вапнякі, кам. вугаль, солі і інш. Г. адбываецца пры т-рах ад —80 да 58 °C (радзей да 75 °C), адносна невял. ціску, паяўнасці свабодпага актыўнага кіслароду, вады і водных раствораў, якія мяняюць сваю кіслотнасць і шчолачпасць і змяшчаюць раствораны кісларод і вуглекіслату. Сучаспыя гіпергепныя працэсы пашырапы па глыб. да 1 км (удоўж глыб. разломаў да некалькіх кіламетраў) пры ўнясенні водамі з паверхні кіслароду, вуглекіслаты і бактэрый.
Гіпергенныя працэсы на тэр. Беларусі вызначаюцца размяшчэннем яе ва ўмеранай гуміднай зоне, дзе энергічна адбываецца фіз. і хім. выветрыванне, наяўнасцю магутнай тоўшчы ледавіковых адкладаў, шырокш распаўсюджваннем балот і намнажэннем арган. рэчы ва. Выветрывапне асадкавага матэрыялу, вывергнутых і метамарфічных парод прынесеных ледавіком, суправаджаецда ўтварэішем розных хім. раствораў і другасных гіпергенных мінералаў, у асноўным гліністых (гідраслюды, вермікуліт, мяшанаслаёвыя мінералы, монтмарыланіт, каалініт, хларыт і інш.), a таксама вокіслаў і гідравокіслаў крэмнію, алюмінію, жалеза, марганцу, тытану і кобальту, карбанатаў. сульфатаў і інш. Сляды стараж. гіпергенных змен крышт. парод (кары выветрывання) выяўлены шматлікімі свідравінамі і кар’ерамі па Мікашэвіцка-Жыткавіцкім выступе, Беларускім крышт. масіве і інш. структурах. Буйнымі дрэнажнымі абласцямі для развіцця глыбінных гіпергенных працэсаў на Пд рэспублікі з’яўляецца шлейф галечнікава-кангламератавых утварэнняў, прылеглых да Украінскага крыіпт. шчыта, а таксама Палеская седлавіна. Магчыма, рух ва? ўдоўж гэтых дрэнажных абласцей — адна з прычын пераадкладання металаў і ўтварэння перма-трыясавых медзістых пясчанікаў Прыпяцкага прагіну. 3 ка-
рой выветрывання крышт. фупдамента Беларусі звязаны радовішчы кааліну, жалезных руд, праяўленні баксітаў, павышанае ўтрыманне рэдкіх і рассеяных элементаў. Вызпачаецца сувязь паміж гіпергеішымі працэсамі і развіццём некаторых захворванняў (валляк, сардэчна-сасудзістыя і інш.). В. К. Лукашоў. ГІПЕРСТЭН (ад ггтгер... + грэч. sthenos сіла, моц), мінерал з групы
Гіпахерыс укараняльны: 1— агульны выгляд расліны; 2— краявая язычковая кветка; з— плод.
Гіпнум кіпарысападобны: 1— частка расліны з каробачкай; 2— ліст.
піраксенаў (Mg, Fe)2 [Зі20б]. Mae болып за 14 % FeO. На Беларусі як пародаўтваралыіы мінерал трапляецца ў абагачапых жалезам асп. і ультраасн, магматычных пародах, эфузівах сярэдпяга і асн. саставу, у метамарфічных пародах крышт. фундамента (парытах, габра-парытах, перыдатытах, піраксепітах, чарпакітах, андэзітах, парфірытах, дацытах, асобпых гнейсах, крышт. сланцах). Як акцэсорны мінерал трапляецца ва ўсіх генетычных тыпах антрапагепавых адкладаў Беларусі.
Крышталізуецца ў рамбічнаіі сістэме; врышталі — прызматычныя, зярністыя агрэгаты. Колер зялёны да бураватачорнага. Цв. 5,8—6,3, шчыльн. 3200— 4000 кг/м3. С. Дз. Астапава.
ГІПНУМ (Hypnum), род брыевьтх імхоў сям. гіпнавых. Вядома каля 60 відаў, пашырапых пераважпа ва ўмеранай зопе Паўн. паўшар’я. У СССР 15 відаў. На Беларусі найб. часта ў лясах пры аснове дрэў, на гнілой драўніне, глебе, камянях расце Г. к і п а р ы с a п а д о б іі ы (Н. cupressiforme). Спарапосіць вяспой. Марфалагічна зменлівы залежпа ад месца росту. Радзей трапляюцца Г. бледпаваты (Н. pallescens), Г. пладучы (Н. fertile), Г. расстаўлены (Н. imponens).
Аднаі двухдомныя, звычайна буйныя, радзей дробныя, мезаі ксерафільныя лістасцябловыя імхі. Дзярнінкі зялёныя ці жаўтавата-зялёныя, болып або менш шаўкавіста-бліскучыя. Сцябло ляжачае ці ўзнятае, 2—10 см даўж,, перыста-разгалінаванае, радзей простае, парасткі з кручкаватымі канцамі. Лісце серпападобнае, яйцападобнаабо падоўжана-ланцэтнае. Спарагоны на бакавых галінках. Каробачка са спорамі на доўгай ножцы, падоўжана-эліпсападобная ці цыліндрычная. Перыстом двайны. Вечка з бародаўкай або дзюбкай. Г. Ф. Рыкоўскі.
ГІПОМА (Hypomma), род павукоўпігмеяў, У Еўрап. ч. СССР адзначапы 2 віды, На Беларусі па высокай траве і кустах пашырана Г. д в у хбугрыстая (Н. bitubercuiatum). Даўж. 2—2,5 мм. Афарбоўка малапрыкметная.
ГШС (ад грэч. gўpsos мел, вапна), мінерал класа сульфатаў, CaSCh • • 2Н2О, і горная парода, складзепая ў аспоўным з гэтага мінералу. Па Беларусі пайб. пашыраны: у нароўскім гарызонце сярэдняга дэвону, у адкладах якога ўтварае шматлікія жаўлакі, лінзы, а ў ніжняй ч. разрэзу гіпсаносны пачак магутнасцю да 3—10 м; у ніжняй ч. надсалявой тоўшчы данкаўскага гарызопта верхняга дэвопу Прыпяцкага прагіну, дзе ўтварае магутную гіпсаносную тоўшчу (50—400 м). У выглядзе гнёздаў, лінз, праслояў, цэменту ў пясчаніках трапляецца ў адкладах котлінскай світы верхняга пратэра-
зою, у перма-трыясе, у ардовікскіх, сілурыйскіх і кайназойскіх адкладах.
Крышталізуецца ў маыакліннай сістэме; утварае таблітчастыя. радзей слупкаватыя ці прызматычныя крышталі. Характэрны агрэгаты тонказярністыя, паралельна-валакністыя (селеніт). Колер белы, з рознымі адценнямі, ружовы, зрэдку чорны; трапляюцца бясколерныя празрыстыя крышталі. Бляск шкляны. Цв. 1,5—2, шчылыі. 2300 кг/м3. Паходжанне пераважна асадкавае (у басейнах з павышанай салёнасцю) і гідратацыйнае (з ангідрытаў); месцамі Г. утвараецца ў корах выветрывання і гідратэрмальным шляхам. Г. прыдатны на выраб алебастру, ужываецца пры вытв-сці эмаляў, фарбаў, паперы. у хім., металургічнай, цэментнай прам-сці, у медыцыне, сельскай гаспадарцы і інш.
I. I. Ур’еў.
ГІПС ЗЯМЛІСТЫ, рыхлая горпая парода; тое, што гажа.
ГШСАМЕТРЫЧІІЫЯ КАРТЫ (ад грэч. hypsos вышыня+metreo вымяраю), карты рэльефу і гідраграфічнай сеткі ўчастка зямпой паверхпі. Упершыню асп. араграфічпыя элементы рэльефу Беларусі адлюстраваны па Г. к. Еўрап. Расіі М 1:2520000 (1890) і Зах. часткі Еўрап. Расіі М 1:1 680 000 (1896), складзепых картографам A. А. Ціла. Звесткі па гіпсаметрыі Беларусі прыведзены таксама ў справаздачы I. I. Жылінскага аб здымках Зах. экспедыцыі па асушэпню балот (1899). У гады даваенных пяцігодак выдадзепы Г. к.: павучальпая фізічпая БССР М 1 : 500 000 (1928), Еўрап. часткі СССР М 1:1 500 000 (1939). У 1949 зроблена Г. к. СССР М 1 : 2 500 000, на якой адлюстравапы рэльеф Беларусі.
На Г. к. рэльеф паказваецца спосабам умоУных сячэнняў лініямі роўных вышынь (гарызанталямі або ізагіпсамі). Яны праводзяцца праз розныя вышынныя інтэрвалы ў залеяпіасці ад характару рэльефу, маштабу і прызпачэшія карты. Інтэрвалы паміж гарызанталямі афарбоўваюцца па шкале колераў. Найб. пашырана шкала. дзе колер згушчаецца з узрастапнем вышыні. На Г. к. наносяцца адзнакі найб. характэрных вышынь.
ГІПСАСІНГА (Hypsosinga), род павукоў-крыжавікоў. Пашыраны ў Еўропе. У Еўрап. ч. СССР, у т. л. па Беларусі, па адкрытых месцах, вялікіх лясных паляпах, па борагах азёр трапляецца Г. карлікавая (Н. pygmaea).
Даўж. самак 4—5, самцоў каля 3,5 лм Пярэдняя частка цела карычневая Брушка авальнае, чорнае, у самак з 2 жоўтымі палосамі знізу.
ГІРАДАКТЫЛІДЫ (Gyrodactylidae), сямеііства гельміптаў кл. смактуноўшматвуспікаў. Пашыраны ўсюды, у СССР — на Украіне, у Казахстапе, Азербайджапе, па Беларусі. У СССР найб. небяспечны гірадактылюс зграбны (Gyrodactylus elegans). Эктапаразіты рыб (карп, сазан, лешч і інш.). Узбуджалыіікі гірадактылёзу
(гельміптпая хвароба прэспаводпых рыб).
Цела Г. (даўя{. 0,2—1, шыр. 0,12— 0,15 мм) на пярэднім канцы мае 2 лопасці, на заднім прымацаваны дыск з 2 вялікімі і 16 дробнымі кручкамі. Г.— жывародныя гельмінты, у кожнаіі асобіне развіваюцца даччыныя арганізмы. у якіх у эмбрыянальным стане фарміруюцца зародкі да 4 пакаленняў. Выдзеленыя ў ваду зародкі Г. прымацоўваюцца да вонкавай паверхні або плаўнікоў рыб, пераходзяць да паразітычнага спосабу жыцця і развіваюцца ў полаваспелых чарвей. Каб папярэдзіць заражэнне рыбы Г., у азёрна-сажалкавых рыбных гаспадарках вытворнікаў перад пасадкай на нераст прапускаіоць праз проціпаразітарныя ванны, на каналах, якія падаюць ваду, робяць збудаванні, што загароджваюць праход дзікай рыбы ў сажалкі 1 басейны. 3 мэтай знішчэння Г. і іх лічынак у вадаёмах пасля спуску вады сажалкі астаўляюць сухімі не менш як 5 сут (у вонкавым асяроддзі дарослыя паразіты і іх зародкі гінуць на 5-я суткі).
Літ.: Наталн В. Ф. Зоологля беспозвоночных.— 3 нзд.— М„ 1975.
Т. I. Запольская. ГІРАДбН (Gyrodon), род шапкавых базідыялыіых грыбоў сям. балетавых. Вядомы 8 відаў, пашыраных у Еўразіі і Амерыцы. У СССР 2 віды, з
Да арт. Гірадактыліды. Гірадактылюс зграбны (унутраная будова).
Гірасігма адцягнутая: 1— агульны выгляд; 2— дэталь структуры панцыра (павялічана).
іх на Беларусі Г. шызаваты, або падалешнік.
ГІРАПОР (Gyroporus), род шапкавых базідыяльпых грыбоў сям. балетавых. Вядомы 9 відаў, пашырапых ва ўмераным поясе Паўп. паўшар’я і ў тропіках. У СССР 3 віды, з іх на Беларусі 2: Г. каштанавы. або каштанавік, і Г. сінеючы, або сіняк. ГІРАРДЫНУС (Phalloceros caudomaculatus), рыба атр. карпазубых. Пашырапа ў вадаёмах Паўд. Амерыкі. Завезепа ў Расію ў пач. 20 ст.; гадуюць як акварыумную рыбу.
Даўж. самак да 6, самцоў 2,5 см. Цела жаўтаватае або шаравата-карычневае. Каля асновы хваставога і па ніжняй. палове спіннога плаўнікоў цёмныя плямы са светлай палосай. У больш пашыраных у СССР чорна-аксамітных Г. (падвід) выведзена лінія Г. з цалкам чорным целам, на якім толькі месцамі ёсць жаўтаватыя плямы. Г.— жывародная рыба, гадуюць у невял. акварыумах з багатай расліннасцю.
КНІГІ ОНЛАЙН
