Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
ЛАНДШАФТЫ ГЛУСКАГА РАЁНА
гіова-падзолістыя забалочаныя супясчаныя. Балоты пераходныя, вярховыя, участкі ворных зямел ь.
сцілаецца тонказярпістымі пяскамі і супескамі. Гліны і суглінкі прыдатныя на выраб цэглы. Радовішча не распрацоўваецца.
ГЛУХАУСКАЕ РАДОВІШЧА САПРАПЁЛЮ, у Браслаўскім р-не, у воз. Глухое (Смердыш). Сапрапель мяшапага тыпу, запасы 0,4 млн. м3. Высцілае ўсю пл. азёрнай чашы. Сярэдняя магутяасць адкладаў 5 м, найб. 9,5 м. Попельнасць 32 %. У сухім стане мае (у %): азоту 3,1, вокіслаў жалеза 6,5, кальцыю 4, калію 0,3, серы 5, фосфару 0,3. Вадародны паказчык (pH) 7,4. Сапрапель каштоўны як лек. серавадародная гразь.
ГЛУХАУСКАЕ РАДОВІПІЧА САПРАПЁЛЮ, у Пухавіцкім р-не, у зарослым воз. Глухое. Сапрапель арган. тыпу, запасы 0,13 млн. м3. Сярэдняя магутнасць адкладаў 0,8 м, найб. 2,2 м. Натуральная вільготнасць 93 %. Попельнасць 10 %. У сухім стане мае (у %): азоту 3,1, вокіслаў кальцыю 1, калію 0,1, фосфару 0,1. Вадародны паказчык (pH) 4. Сапрапель каштоўпы як лек. гразь (выкарыстоўваецца ў гразелячэбніцах Мінска, Магілёва, Баранавіч і інш.).
ГЛУХАЯ КРАПІВА, расліна сям. ясноткавых. Гл. ў арт. Яснотка.
ГЛУХАЯ ПУШЧА, пізінпае балота на Пд Вілейскага (3,6 тыс. га) і Пн Маладзечанскага (0,9 тыс. га) р-наў, у вадазборы р. Цна (прыток р. Уша). Пл. 4,5 тыс. га, у межах прамысл. паклада 1 тыс. га. Глыб. торфу да 4 м, сярэдняя 1,2 м, ступень распаду 40 %, попельнасць 19 %. На 1.1. 1978 запасы торфу 2,2 млн. т. Балота цалкам асушана: у Вілейскім р-не дрэнажом (выкарыстоўваецца пад сенажаць), у Маладзечанскім р-не рэдкай сеткай асушалыіых капаў (запята хваёвым лесам).
ГЛУХОЕ ВбЗЕРА, у Мядзельскім р-не, у бас. р. Страча. Пл. 0,15 км2. Даўж. 0,55 км, найб. шыр. 0,38 км. Катлавіна рэшткавага тыпу, авальная. Схілы невыразныя. Берагавая ліпія (даўж. 1.35 км) слабазвілістая. Берагі сплавінныя. Пойма шыр. да 200 м, забалочаная, пад хмызняком. Злучана капавай з воз. Свірпішча. Каля возера г. п. Свір.
ГЛУШАУСКАЕ РАДОВІШЧА ПЯСКУ, за 1,7 км на ПдУ ад рабочага пас. Глуша Бабруйскага р-на. Пластавы паклад звязаны з канцовамарэннымі адкладамі сожскага зледзянеппя. Разведаныя запасы 6,23 млн. м3, перспектыўныя 513 тыс. м3. Пяскі бурыя, жоўтыя, шэрыя, палевашпатава-кварцавыя, пераважна дробназярпістыя, з^праслоямі і лінзамі жвіру (да 18,5 %); гліпістых і пылаватых часцінак у іх
1—16,2 %. Магутнасць карыснай тоўшчы 4—25,4 м, ускрышы 0.2—4 м. Пяскі прыдатныя ў дарожным буд-ве, на выраб буд. раствораў, на вытв-сць сілікатных вырабаў. Радовішча распрацоўваецца Белміжкалгасбудам. м. ф. Яяюк.
ГЛУШКАВІЦКАЕ РАДОВІШЧА БУДАУНІЧАГА КАМЕНЮ, за 0,7 км на Пд — ПдЗ ад в. Глушкавічы Лельчыцкага р-на. Паклад палежыць да верхпяга архею — ніжняга пратэразою і прымеркаваны да паўн. ч. Украінскага шчыіа. Карысныя выкапні — дробна-, сярэднеі буйпазярністыя граніты і грападыярыты, біятытавыя і біятытава-плагіяклазавыя гнейсы. Разведаныя запасы 10,1 млн. м3, перспектыўныя 33,3 млн. м3. Вылучаюцца зоны: выветралых парод, магутнасцю 0,5—2,5 м; закранутых выветрываннем, магутнасцю 0,2—3,5 м; свежых парод, ускрытая магутнасць 36—44,5 м. Ускрышпыя пароды — пяскі, супескі, кара выветрывання і выветралыя крышт. пароды магутнасцю 1,4—9 м. Карысная тоўшча і ўскрышныя пароды абводнепыя. Грапіты, грападыярыты і гнейсы прыдатныя на выраб друзу з выкарыстанпем у дарожным буд-ве, як баластавы слой чыгункі, запаўпяльнік бетону. Радовішча распрацоўваецца друзавым з-дам (в. Глушкавічы). м. ф. Янюк.
ГЛУШКАВІЦКАЕ РАДОВІШЧА КААЛІНУ, за 6 км на ПдЗ ад в. Глушкавічы Лельчыцкага р-на. Пластавы паклад звязаны з карой выветрыванпя парод крышт. фундамента (архей-пратэразой). Перспектыўныя' запасы 27,9 млн. т. Каалін светла-шзры, радзей белы. Магутнасць карыснай тоўшчы 1—9 м, ускрышы (тонказярністыя пяскі, супескі) 4,5—20,4 м. Кааліп прыдатны на вытв-сць фарфора-фаянсавых, вогнетрывалых шамотных вырабаў. Радовішча не распрацоўваецца.
ГЛУШНЁВІЧ Міхал (1797, Мінск — 1862), беларускі астраном, магістр філасофіі. Скончыў ун-т у Вільні. У 1819—48 пам. дырэктара Вілен-
Г.іушэц (самец і самка).
скай астр. абсерваторыі. Вёў назіранні планет, Месяца, пакрыццяў зорак Месяцам. Вынікі даследаванняў друкаваліся ў 1838—46 у выданнях абсерваторыі, часопісе «Astronomische Nachrichten» («Веснік астраноміі»), У 1824 з геадэзістам I. I. Ходзькам праводзіў градуспыя вымярэпні на тэр. Беларусі.
Літ.: Бпблпографпя русской астрономнческой лнтературы 1800—1900 гг. / Скл. Н. Б. Лаврова,—М., 1968, с. 176, 185,— (Труды Государственного астрономпческого ян-та; т. 37).
ГЛУШЭЦ. возера ў Гомельскім р-не, у бас. р. Сож. Пл. 0,48 км2. Даўж. 4,77 км, найб. шыр. 0,15 км. Катлавіна старычнага тыпу, падковападобнай формы. Схілы выш. 5—6 м, стромкія, пясчапыя, пад лесам і хмызняком, на Пп участкамі разараныя. Берагавая лінія (даўж. 9,7 км) слабазвілістая. На ПнУ упадае р. Случ-Мільча, па У выцякае ручай у р. Сож. Паблізу в. Старыя Дзятлавічы.
ГЛУШЭЦ. возера ў Лоеўскім р-не, у бас. Дпяпра. Пл. 0,32 км2. Старычнага тыпу. Паблізу в. Чаплін.
ГЛУШ9Ц (Tetrao urogallus), птушка сям. цецеруковых атр. курападобных. Жыве ў глухіх лясах Еўразіі. Пашырэнне і колькасць Г. за апошнія 100 гадоў зпачпа паменшала, месцамі ў краіпах Зах. Еўропы ён зпік. На Беларусі нешматлікі аселы від. Водзіцца ў старых хваёвых і мяшаных ляеах па сухадолах і мохавых балотах Бел. Паазер’я, Прыпяцкага Палесся, у Белавежскай пушчы. Нар. назва на Палессі когут. Дарослыя птушкі кормяцца ігліцай хвоі, елкі, ягадамі, кветкамі, пупышкамі, маладыя таксама насякомымі. Паляванне забаронена (з 1927). У Бярэзінскім запаведніку вывучаецца вальернае ўтрыманпе і развядзенне Г.
Самы буйны з баравой дзічыны. Даўж. самцоў да 110 см, маса да 5. зрэдку 6,5 кг, самкі ўдвая меншыя. У самцоў верх галавы, шыя, спіна шэрыя з цёмным малюнкам, крылы цёмна-карычневыя, валлё чорнае з металічным бляскам, брушка цёмнае з буйнымі белымі плямамі. Mae доўгае пер’е на падбародку 1 гарляку. Апярэнне ў самак з папярочнымі цёмнымі 1 бура-вохрыстымі палосамі. Г. з зямлі ўздымаецца цяжка, гучна лопае крыламі, пралятае невял. адлегласць і садзіцца. Полавая спеласць у 1—2 гады. Г.— палігамы. У шлюбны перыяд самцы (5—10, зрэдку да 25) штогод збіраюцца на адны і тыя ж такавішчы. Найб. моцныя такі ў лясах і па балотах Бел. Паазер’я і Прыпяцнага Палесся. Такавапне ў сак.—крас. на дрэвах і зямлі, спароўваюцца на зямлі, самцы спяваюць, б’юцца паміж сабой. У час спеваў («скіркання») глушэц нічога не чуе (адсюль назва). Будуе гняздо, наседжвае кладку, водзіць птушанят толькі самка. Гняздо — ямку ў
глебе каля дрэва, на купіне выоцілае лісцем чарнічніку, ігліцай хвоі, бярозы, багуну. Нясе 8—9, часам 10 яец у сярэдзіне красавіка. Наседжванне 23— 25 сут. Птушаняты выводзяцца ў канцы мая — пач. чэрвеня, вельмі адчувальныя да холаду і вільготнасці, нярэдка гінуць. Праз 7-—10 сут могуць узлятаць на галінкі дрэў, праз месяц лётаць. у 2—3 мес дасягаюць памераў дарослых птушак. М. С. Долбгп.
ГЛБІБА, возера ў Расонскім р-не, у бас. р. Дрыса. Пл. люстра 1,52 км2. Даўж. 3,46 км, наііб. шыр. 0,8 км, найб. глыб. 10,7 м, сярэдняя 4,9 м. Аб’ём вады 7,44 млн. м3. Вадазбор (33,2 км2) дробнаўзгорысты і спадзістахвалісты, складзены з пяскоў, супескаў, радзей суглінкаў, пераважна пад лесам.
Катлавіна лагчыннага тыпу, дугой выцягнута з 3 на ПдУ. Схілы выш. 13— 14 м, стромкія, на Пн і Пд участкамі абразійныя, пясчаныя і супясчаныя, napacai лесам, на ПнЗ і ПдУ — хмызняком. Берагавая лінія (даўж. 9 км) звілістая, утварае некалькі дробных заліваў. Берагі выш. 0,2—0,5 м, пясчаныя; да ўрэзу вады расце хмызняк, на Пн — лес. Нешырокая пойма (5—10 м) укрыта хмызняком і разнатраўем, вакол заліваў пашыраецца да 250 м, забалочаная. Дно зах. часткі катлавіны лейкападобнай формы, усх.— плоскае з рэзкім нарастаннем глыбінь каля берагоў. Глыб. да 2 м займаюць 21 % пл. возера. Ва ўсх. частцы востраў пл. 0,7 га. Дно да глыб. 2—3 м высцілаюць пяскі, да 4—7 м — апясчанены іл. Каля 60 % пл. дна ўкрывае высакапопельны гліністы іл сярэдняй магутнасцю 3,2 м. Мінералізацыя вады да 150 мг/л, празрыстасць 2,1 м. Эўтрофнае. Слабапраточнае: упадаюць 2 ручаі, на У злучана пратокай (глыб. 2 м, шыр. 15 м) з воз. Дрысы. Надводная расліннасць расце да глыб. 1,5 ы, радзей да 2 м, утварае палосу шыр. 5— 15 м. Падводныя макрафіты пашыраны да глыб. 2,5—3 м. Водзяцца лешч, шчупак, акунь, плотка, краснапёрка, лінь, сазан, карась, жэрах; ёсць вугор.
ГЛБІБАЧ, возера ва Ушацкім р-не, у бас. р. Тураўлянка. Пл. 0,19 км2. Даўж. 0,65 км, найб. шыр. 0,38 км. Пл. вадазбору 12,2 км2. Катлавіна авалыіая, крыху выцягнута з Пн на Пд. Схілы на Пп і У выш. да 13 м, стромкія, на Пд і 3 2—4 м, спадзістыя, пад хмызняком. Берагавая лінія (даўж. 1,55 км) слабазвілістая. Берагі зліваюцца са схіламі, на Пн і 3 нізкія. На 3 выцякае ручай у воз. Бярозавае.
ГЛБІБАЧКА, рака, правы прыток Обалі (бас. Зах. Дзвіны), у Шумілінскім р-не. Даўж. 16 км. Пачынаецца з воз. Расалай. Сярэдні нахіл воднай паверхні 1,6 %о. Вадазбор (75 км2) нізінны, пад лесам 52 %. ГЛБІБАЧКА, возера ў Полацкім р-не, у бас. р. Нежлеўка. Пл. 0,29 км2. Даўж. 0,88 км, найб. шыр. 0,45 км. ІІл. вадазбору 7,5 км2. Катлавіпа авальнай формы, выцягнута з ПдЗ на ПнУ. Схілы выш. да 5 м, спадзістыя, пад лесам і хмызняком,
на 3 участкамі разараныя. Берагавая лінія (даўж. 2,1 км) слабазвілістая. На ПнУ выцякае ручай у р. Нежлеўка.
ГЛБІБАЧКА, возера ва Ушацкім р-не, у бас. р. Крашанка. Пл. 0,18 км2. Даўж. 0,85 км, папб. шыр. 0,28 км. Пл. вадазбору 1,6 км2. Катлавіпа лагчыннага тыпу, выцягнута з ПнЗ на ПдУ. Схілы выш. да 12 м, стромкія (на Пд і У 3—5 м, спадзістыя), пераважна пад хмызняком, на Пд разараныя. Бяссцёкавае. На паўд. беразе в. Глыбачка.
ГЛЫБІННАЯ ЭРОЗІЯ. паглыбленне рэчышча водным патокам. Як і бакавая эрозія, з’яўляецца адным з важнейшых геамарфал. працэсаў. У выніку Г. э. фарміруюцца і паглыбляюцца рачныя даліны, яры, лагчыны, утвараюцца рачныя тэрасы. Паглыбленне рэчышчаў вадасцёку адбываецца па ўсёй іх даўжыні; Г. э. ад канечнага, ці мясцовага, базісу эрозіі часцей распаўсюджваецца ўверх па цячэнню. На ўчастках выхаду скальных парод у рэчышчы (вапнякі і даламіты на Зах. Дзвіне і Дняпры) ці ў месцах з вял. колькасцю эратычных валуноў (на Нёмане, Страчы, Зах. Дзвіне і інш.) утвараюцца скальныя ці камяністыя парогі. Па меры выпрацоўкі профілю раўнавагі ракі Г. э. затухае, асн. ролю ў фарміраванні даліны адыгрываюць бакавая эрозія, акумуляцыя, пераадкладанне алювію і перафарміравапне рэчышчавых форм — плёсаў і перакатаў. На працягу сярэдняга антрапагену — галацэну ў выніку Г. э. даліны буйных рэк Беларусі паглыбіліся на 15—20 м, даліна Нёмана ў межах Гродзенскага ўзв. ўрэзалася на 35—45 м, Зах. Дзвіны на асобных участках — да 50 м. На Навагрудскім і Мазырскім узвышшах глыб. ўрэзу яроў і лагчын складаіоць болын за 60 м. Інтэнсіўнасць Г. э. на тэр. Беларусі ў галацэне складае 1—5 см за 100 гадоў.
КНІГІ ОНЛАЙН
