Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Гравёр звычайны: 1— жук; 2— тачка;
3— унутраная паверхня пашкоджанай кары.
і інш. Метады Г. выкарыстоўваюцца ў геадэзіі і геалогіі (для пошукаў радовішчаў карысных выкапняў).
Тэарэтычныя асновы Г. створаны ў 17 ст. I. Ныотанам. На Беларусі гравіметрычныя даследаванні пачаліся ў 1930-я г., калі на тэр. СССР праводзіліся першыя агульнадзярж. маятнікавыя здымкі. Непасрэдна для геолага-разведачных мэт у комплексе з сейсмаразведкай яны ўпершыню выкананы геафіз. партыямі ў 1937— 40 па ПдУ Беларусі (I. А. Балабушэвіч, М. С. Закашанскі, С. I. Субоцін і інш.) і далі доказы агульнай перспектыўнасці Прыпяцкага прагіну на нафту, газ, соль. Найб. інтэысіўна гравіметрычныя здымкі Беларусі разгарнуліся ў 50—60-я гады (у т. л. для вырашэння канкрэтных геолага-разведачных задач). 3 1958 геафіз. партыямі Галоўгеалогіі БССР (Балабушэвіч, В. X. Булыга, 3. М. Вугман, А. Я. Графман, I. А. Медупіэўская, A. В. Цімчук, М. К. Турайкевіч і інш.), канторы «Спецгеафізіка» Мін-ва геалогіі і аховы нетраў СССР (А. Ш. Файтэльсон), Геал. ўпраўлення цэнтр. раёнаў Мін-ва геалогіі РСФСР (Р. С. Красавіцкая, В. Б. Рабіновіч і інш.), а ў 1966—67 Комплекснай геафіз. экспедыцыі Упраўлення геалогіі пры CM БССР (Б. П. Лычкоўскі, A. М. Папко і інш.) праведзены агульпадзярж. здымкі, у выніку якіх быў састаўлены камплект гравіметрычных карт тэр. рэспублікі (Графман, Лычкоўскі, Р. Ф. Тарасава). У гэтыя ж гады абагульняльпыя інтэрпрэтацыі поля сілы цяжару выкапапы ў Ін-це геал. навук АН БССР, а пазней у Ін-це геахіміі і геафізікі АН БССР і Бел. н.-д. геолага-разведачным ін-це пад кіраўніцтвам Ж. П. Хацько і Б. В. Бандарэнкі. Якасна новым этапам у развіцці Г. з’яўляецца правядзенне сярэднеі буйнамаштабных гравіметрычных здымак на пайб. перспектыўных для пошукаў нафты, кам. вугалю, рудных карысных выкаппяў участках Прыпяцкага прагіпу, цэнтр. ч. Бел. антэклізы. 3 сярэдзіны 1960-х г. такія работы рэгулярна праводзяцца партыямі Комплекснай геафіз. экспедыцыі, Геафіз. экспедыцыі Упраўлепня геалогіі БССР. Паспяховае выкарыстанпе даных гравіметрычпых здымак сумеспа з вынікамі іпш. геолага-геафіз. даследаванняў дапамагло адкрыць шэраг радовішчаў нафты ў Прыпяцкім прагіне, жал. руд у Карэліцкім і Стаўбцоўскім р-нах і інш. карысных выкапняў. у. і. Данкевіч.
ГРАВІТАЦЫЙНАЯ БІЯЛОГІЯ (ад лац. gravitas цяжар), навука пра ўплыў зямной гравітацыі, бязважкасці і інерцыйных сіл на функцыі жывых арганізмаў; раздзел біялогіі.
Выкарыстоўвае метады эксперым. вывучэння структуры 1 функцыі расліішых, жывёльных арганізмаў 1 арганізма чалавека, па малекулярным, клетачным, арганным і арганізмавым узроўнях з прымяненнем наземных гравітацыйных установак і авіякасм. тэхнікі з біятэлеметрычнымі сістэмамі. Пачатак Г. б. як навукі закладзены ў 17 ст. працамі I. Ныотана. У Расіі ўпершыню думка пра значэнне гравітацыі ў жыцці арганізма чалавека выказана К. Э. Цыялкоўскім (1882). На Беларусі даследаванні пачаліся ў 1950 у Бел. ін-це фіз. культуры з вывучэння рэгуляцыі мышачнага тонусу ў чалавека (А. П. Кесарава). 3 1954 у Ін-це фізіялогіі АН БССР даследавалася роля кары і падкоркавых утварэнняў мозга ў рэгуляцыі танічных рэфлексаў шкілетнай мускулатуры пры перамяшчэнні цела ў прасторы і асаблівасці • ўплыву паскарэнняў на вышэйшую нерв. дзейнасць жывёл і чалавека (A. С. Дзмітрыеў, Н. С. Котава).
У пач. 1960—80-я г. комплексна вывучаюцца механізмы фарміравання антыгравітацыйнай функцыі ў антагенезе. Атрыманы электрафізіялагічныя, біяхімічныя і гістахімічныя іх характарыстыкі: вызначапа структурна-функцыянальная арганізацыя рэакцый шкілетных і гладкіх мышцаў на гравітацыйныя ўздзеянні, роля ў гэтых рэакцыях цэытр. і перыферычных рэгуляторных апаратаў; паказана, што рэагаванне вегетатыўных оргапаў па паскарэяні адбываецца паводле тыпу цэласнай ланцуговай шматзвенпай лабірынтна-экстралабірынтнай нейрагумаральнай рэакцыі, механізм якой вызначаецца ўзаемадзеянпем рознамадальных аферэнтных сістэм; устапоўлеяа, што ў працэсе індывід. развіцця жывёльпага арганізма фарміраванне аптыгравітацыйнай фупкцыі засноўваецца на механізмах, якія забяспечваюць рэагаванне на паскарэнні, нармальнае развіццё і жыццядзейнасць у незвычайных умовах дзеяння сіл гравітацыі за кошт кампенсаторпых сістэм, у склацзе якіх— лабірынтныя і экстралабірынтпыя рэфлекторпыя і гумаральныя рэгуляторныя апараты (У. К. Боркін, Я. В. Бурко, Дзмітрыеў, Котава, Л. А. Леанцюк, Ц. Ф. Міхыюк, A. А. Пушкарчук, Г. К. Тропнікава). Працы бел. вучоных па Г. б. асвятляліся па міжнар. фізіял. кангрэсах у Мюнхене, НыоДэлІ, ПарыЖЬТ. A. С. Дзмгтрыеў. ГРАВІТАЦЬ'ІЙНАЯ ВАДА, вада ў глебагрунтах, якая перамяшчаецца пад уздзеяннем сілы цяжару. Гл. ў арт. Падземныя воды.
ГРАД, атмасферпыя ападкі ў выглядзе часцінак шчыльнага лёду разнастайнай формы і памераў. Выпадае ў цёплую пару года з кучавадажджавых воблакаў, суправаджаецпа ліўневымі ападкамі, навальніцай, зрэдку шквалістым ветрам. Бывае рэдка, прыкладна 1 раз на 15 навальніц. На Беларусі адзначаецца з крас. да кастр., найчасцей у маі. Праходзіць звычайна вузкімі палосамі шыр. да 300—500 м, даўж. 2—5 км (бываюць выпадкі, калі шыр. палосы дасягала 2—3 км, a даўж. 15 км). Слой Г., які выпаў, на зямлі звычайна не перавышае некалькіх сантыметраў. У сярэднім штогод у кожным пункце БССР ObiBae 1—2, у асобныя гады да 5— 7 сут. з Г. (гл. табл.). Найчасцей Г. выпадае паміж 14 і 19 гадзінамі (каля 75 % выпадкаў), пераважна на працягу да 10 мін (60 % выпадкаў), радзей на працягу 11—20 мін (25 % выпадкаў) і яшчэ радзей (15 % выпадкаў) — болып за 20 мін. Звычайна памер градзін да 2 см, зрэдку да 4—5 см. Выпаданне Г. з дыяметрам градзін да 1,9 см адносяць да небяспечных метэаралагічных з’яў, а з дыям. 2 см і болып — да асабліва небяспечных мвтэаралагічных зяў. Адзначаны выпадкі, калі градзіны дасягалі і нават перавышалі велічыню курынага яйца (Івацэвіцкі р-н, 7.8.1956; Гомельскі р-н, 15.8.1957; Віцебскі р-н, 2.6.1965). Г. лашкоджвае пасевы, сады, парнікі, цяпліцы, часам забівае хатпіх і дзікіх птушак. Так, у маі — чэрв. 1964, напр., на Беларусі было знішчана цалкам або часткова больш за 20 тыс. га пасеваў. У Віцебскім р-не 2.6.1965 пасля Г. паверхня зямлі была пакрыта слоем лёду ў 5—7 см, былі пашкоджаны пасевы на пл. 600 га.
Колькасць сутак з градам для некаторых пунктаў Беларусі (У лічніку — сярэдняя колькасць сутак з Г., у назоўніку — найболыпая)
Пункт
месяцы
IV
V VI
1
Vll|
V111
IX
I За Х^од
Віцебск
0,1
0.4
0,4
0.2
0,1
0,3
0.1
1,6
2
3
9
1
3
1
5
Мінск
0,3
0,0
0.4 0.1
0,2
0,2
0.2
2,0
6
■Г—
1
•Т—
^7—
7
Гродна
0,2
0.4
0.2
0,2
0
0.1
0.1
1,2
”9~
3
1
1
1
7
Магілёў
0,2
0,7
0,1
0,1
0.1
0,1
0,03
1.3
2
4
1
1
1
1
7
Брэст
0,2
0.5
0,4
0.4
0,1
0.1
0.1
1.8
1
4
3
1
1
1
7
Гомель
0,2
0,4
0,4
0,2
0,1
0.1
о оз
1.5
—
2
3
1
1
1
1
5
А. Я. Смалькова.
ГРАДА, балота нізіннага (71 %), вярховага (21 %) і мяшанага (8%) тыпаў на Пн Лепельскага р-на, у вадазборы р. Зеха. Пл. 1,2 тыс. га. Глыб. торфу да 5,9 м, сярэдняя 2,4 м, ступень распаду нізіннага торфу 29 %, попельнасць 6 %. Торф не здабываўся, запасы на 1.1.1978 — 4 млн. т. Балота ў натуральным стапе, занята дробным лесам з хвоі. ГРАДАВА-МАЧАЖЫННЫ БАЛОТНЫ КОМПЛЕКС, заканамернае чаргаванне выцягнутых узвышэнняў (град) і палос паніжэнняў (мачажын) сярод вярховых балот. Напрамак град і мачажын перпендыкулярны да агульнага нахілу паверхні балота. Узровень вады на градах заўсёды піжэй паверхні расліннасці, у мачажынах вада перыядычна ўзнімаецца вышэй расліп. Развіццё гэтых комплексаў звязана са значным абвадненнем балот і дыферэпцыяцыяй расліннага покрыва. У мачажыпах вільгацялюбныя сфагнавыя імхі: сфагнум падманлівы, востракапцовы, вялікі; шэйхцэрыя, журавіны. У болып сухіх мясцінах развіваюцца сфагнум магеланскі і буры, касандра, багун. Такое развіццё балотпых комплексаў характэрна для вярховых балот Пн Беларусі (Ельня, Даўбенішкі, Сэрвач і іпш.). У цэнтр. частцы рэспублікі гэтыя комплексы вылучаюцца не так выразна і зусім не трапляюцца на Пд. На некаторых балотах Беларускага Паазер’я трапляюцца градава-азёрныя комплексы, якія развіліся з градава-мачажынных ва ўмовах вельмі вял. абводненасці.
С. Г. Белен-ькі. ГРАДАУКА, ручай, левы прыток р. Градаўка (бас. Лясной), у Камянецкім і Брэсцкім р-нах. Даўж. 15 км. Пачынаецца на У ад в. Вялікая Турна (Камянецкі р-н). Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,9 %о. У ніжнім цячэнні каналізаваны. Вадазбор (88 км2) у межах Прыбугскай раўніны, пад лесам 1 %. ГРАДАУКА, рака, левы прыток Лясной (бас. Буга), у Брэсцкім р-не. Даўж. 12 км. Пачынаецца на У ад в. Амяліна. Сярэдні нахіл воднай паверхні 1,1 %о. У сярэднім цячэнні капалізаваная. Вадазбор (110 км2) на паўд. ускраіне Прыбугскай раўніны, пад лесам 5 %. ГРАДЗЯНСКАЕ ПАДНЯЦЦЕ (ад лазвы рабочага пас. Градзянка ў Асіповіцкім р-не), тэктанічяая структура на паўд.-ўсх. крыле Чэрвеньскага структурнага заліва Аршанскай упадзіны. Выдзелена сейсмаразведачнымі і буравымі работамі. Mae валападобную форму, выцягнута ў паўн.-зах. напрамку. Памеры 3,5X1,5 км. Амплітуда каля
50 м. Сфарміравалася, мяркуюць, у рыфейскі, вендскі і дэвонскі час. ГРАДКАУСКАЕ РАДОВІШЧА ПЯСКОУ, за 1 км на 3 ад в. Градкі Стаўбцоўскага р-на. Лінзападобны паклад звязаны з флювіягляцыяльнымі адкладамі часу адступанпя сожскага ледавіка. Разведаныя запасы 1,95 млн. м3.
Пяскі бурыя, шэрыя. пераважна сярэднезярністыя, кварцава-палевашпатавыя, з лінзамі тонказярністага пяску, з уключэннямі жвіру і галькі; жвіру буйней за 5 мм у іх да 19 %, гліністых і пылаватых часцінак да 2 %. Магутнасць карыснай тоўшчы 0,2—14,4 м, ускрышы да 0,3 м. Карысная тоўшча падсцілаецца супескамі. Пяскі прыдатныя для буд. работ. Радовішча не распрацоўваецца. ГРАДСКАЕ ВОЗЕРА, Чорнае воз е р а. у Мядзельскім р-не, у бас. р. Вузлянка. Пл. 0,38 км2. Даўж. 0,8 км, пайб. шыр. 0,5 км. Катлавіна рэшткавага тыпу, авальная. Схілы выш. да 5 м, спадзістыя, napacai лесам. Берагавая лінія (даўж. 1,88 км) слабазвілістая. Берагі нізкія, забалочаныя. Пойма шыр. да 500 м, забалочаная, пад лесам. На пойме сетка меліярац. каналаў.
ГРАДСКАЕ РАДОВІШЧА САПРАПЁЛЮ, у Мядзельскім р-пе, у Градскім возеры. Сапрапель арган. тыпу, запасы 1,39 млн. м3, высцілае ўсю пл. азёрнай чашы.
КНІГІ ОНЛАЙН
