Энцыклапедыя прыроды Беларусі
У 5-і т. Т. 2.
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 522с.
Мінск 1983
Э. А. Ляўкоў. ГРАШТАГНЁЙС, гранітавы г н е й с, поўнакрышталічпая мета-| марфічная горная парода, па саставу аналаг граніту, складзеная ў асноўным ч плагіяклазу, мікракліну, кварцу. Характарызуецца грубасланцаватай, добра выразнай гнейсавай тэкстурай (гнейсаграпіт), гранаі ліпідабластавай структурамі. На тэр. Беларусі Г. пашыраны ў крышт. фупдаменце, дзе складаюць лінейныя зоны паўн.-ўсх. распасцірання з адмоўнымі гравімагнітнымі характарыстыкамі геафіз. палёў (зах. і цэнтр. ч. Бел. антэклізы), мазаічныя палі (усх. ч. Бел. антэклізы). Узрост Г.— архей, ранні пратэразой. Д. А. Дамгнікоўская. ГРАІПТЫ I ГРАНАДЫЯРЬ'ІТЫ (італьяп. granito ад лац. granum зярно, франц. diorite ад грэч. diorizo адрозніваю), г р а н і т о і д ы, група блізкіх паводле хім. і міпералагічнага саставу поўяакрышталічпых глыбіпных кіслых горпых парод (65—75 % SiO2). Здабываюць
для вытворчасці друзу, шчэбеню, бутавага камеыю і інш., а таксама выкарыстоўваюць як трывалы буд. і прыгожы абліцовачны матэрыял, на помнікі, скульптуры.
Грапіты складзены'з палявых шпатаў (60—65 %) і кварцу (20—35 %) з дамешкам аднаго або некалькіх каляровых мінералаў (біятыту, рагавой падманкі, радзей мускавіту, піраксену). Пры павелічэнні колькасці каляровых мінералаў да 20 % і болып, змяншэнні кварцу да 15— 20 % і перавазе плагіяклазу над каліевым шпатам граніты пераходзяць у гранадыярыты. У крышт. фундаменце Беларусі Г. і г. ўтвараюць шматлікія інтрузіі рознага ўзросту. якія прарываюць метамарфічныя тоўшчы архею 1 ніжняга пратэразою або залягаюць сярод іх у выглядзе вялікіх масіваў 1 інш. цел рознай марфалогіі 1 генезісу. Сярод архейскіх Г. 1 г. найб. вядомы граніты голенаўскага комплексу Бел. антэклізы, ніжнепратэразойскіх — Г. 1 г. Мікашэвіцка-Жыткавіцнага выступу 1 каля в. Глушкавічы (Лельчыцкі р-п), дзе яны залягаюць на параўнальна невял. глыбіні; трапляюцца сярод валуноў. Здабываюць Г. і г. на Мікашэвіцкім, Сінкевіцкім, Глушкавіцкім радовішчах буд. каменю (гл. адпаведныя арт.), у «Нар'еры Надзсі». М. В. Вераценнікаў. ГРАНІЧНА ДАПУШЧАЛЬНАЯ РЭКРЭАЦЬ'ІЙНАЯ ПАГРУЗКА, разліковая колькасць паведвальнікаў для пэўнай рэкрэацыйнай тэр., якая дае магчымасць рацыянальпа арганізаваць масавы адпачынак і зберагчы прыроду. Ад прысутнасці і дзейнасці вял. колькасці адпачываючых на рэкрэацыйных тэр. непазбежна ўзнікаюць змены ў прыродпых комплексах, якія выклікаюць з’явы дыгрэсіі рэкрэацыйнай.
Да пэўнага ўзроўню рэкрэацыйнай нагрузкі, неаднолькавай для розпых месцаў, змены маюць зваротны характар і кампенсуюцца здольнасцю біягеацэнозаў да самаўзнаўлення; пры высокіх нагрузках змены могуць станавіцца неабарачальнымі і біягеацэнозы трацядь устойлівасць. Вызначэнне велічыні дапушчальных нагрузак груптуецца на складаных разліках, выкарыстанні дыферэнцыраваных шкал дапушчальных нагрузак кароткаі доўгатэрміновага адпачынку, якія ўлічваюць фактары часу і магчымай акумуляцыі змен у біягеацэнозах. геабат. карэляцый, метадаў пробных плошчаў і інш. (разліковыя велічыні нагрузак пры кароткачасовым знаходжанні і працяглым адпачынку ў лясных масівах, прапанаваныя, напр., для сярэдняй палосы Еўрап. ч. GCCP, гл. ў табліцы). Для пясчаных і галечных пляжаў лічыцца магчымай норма знаходжання на іх ад 600 да 2000 чал./га, для травяністых (асабліва характэрных для Беларусі) — да 300 чал./га. Самаачышчэнне вадаёмаў у купальны сезон забяспечваецца пры ўмове, што на 1 чал. павінна прыпадаць у сярэднім не менш як 160—200 м2 воднай паверхні. Захаванне Г. д. р. н.— неабходная ўмова беражлівага выкарыстання рэкрэацыйпых рэсурсаў і падтрымання ў зонах адпачынку адносна ўстойлівага балансу экалагічпых кампанентаў.
У БССР дапушчальныя рэкрэацыйныя нагрузкі вызначаны для ўсіх зоп адпачынку рэсп. значэпня, напр., для зоны адпачыпку Азёры ў Гродзенскай вобл. грапічпа дапушчальпа адначасовае зпаходжанне 22 тыс. чал.
(пл. зоны 18 тыс. га), для Мінскага мора 130 тыс. чал. (пл. 165 км2). Распрацаваныя метады комплекснай падрыхтоўкі тэр. да масавага самадзейнага адпачынку грунтуюцца на навук. аналізе працэсаў рэкрэацыі, па сац.-дэмаграфічных даследаваннях.
Літ.: А н у ч іі н В. А. Народонаселенне (Среда, пронзводство, урбаннзацпя).— М., 1976; Мнтрюшкнн К. П., Шапошнпков Л. К. Прогресс л прярода.— М., 1978; Печернв A. II.
Проблемы прнродопользовання в СССР.— М„ 1978; Бауэр Л., Вайннчке X. Забота о ландшафте н охрана прнроды: Пер. с нем.— 2 іізд.— М., 1971.
Я. В. Малашэвгч. ГРАНІЧНА ДАПУШЧАЛЬНЫЯ ВЬ'ІКІДЫ ш к о д н ы х р э ч ы в а ў, ГДВ, максімальная колькасць шкодных рэчываў, якая можа быць выкінута за адзінку часу ў атмасферу або воднае асяроддзе і не прыводзіць да павышэпня колькасці ў іх шкодных рэчываў вышэй гранічна дапушчаль-
Гранічна дапушчальныя рэкрэацыйныя нагрузкі і шчыльнасці адпачываючых у розных тыпах прыродных комплексаў (паводле Н. А. Сонцава, 1973)
Тып лесу
Дробнаўзгорыстыя. спадзістахвалістыя і плоскія марэняыя раўніны з покрыўнымі суглінкамі, нераўнамерна дрэніраваныя, з дзярнова-падзолістымі, месцамі аглеенымі глебамі
Плоскія зандравыя раўніны, складзеныя з флювіягляцыяльных пяскоў на марэне, перакрытых маламагутнымі покрыўяымі суглінкамі, сярэднедрэніраваныя, з дзярнова-падзолістымі, месцамі аглеенымі глебамі
нагрузка чал.-гадз/га
шчыльнасць чал./га
нагрузка чал.-гадз/га
шчыльнасць чал./га
Ельнікі:
кіслічныя, чарнічныя
12
30*
11
8
20 7
вострыцавыя, вятроўнікавыя
8
20
7
7
12
4
Насаджэнні елкі:
кіслічныя, чарнічныя
8
20
5
12
4
вострыцавыя, вятроўні-
12
7
кавыя
5
4
3
о
Хвойнікі:
зеленамошныя, чарнічныя
14
32
12
10
25
. 9
вострыцавыя
Насаджэнні хвоі (зеленамопіныя) і лістоўніцы (кіслічныя)
10
25
9
6
15 5
10
25
6
15
Бярззнікі: разнатраўныя
20
50
18
15
37
13
вострыцавыя
15
37
13
10
25 9
Асіннікі:
кіслічныя, разнатраўныя
. 20
18
15
37
13
вострыцавыя
15
37
13
10
25 "9~
* У лічніку— шчыльнасць пры кароткачасовым, у назоўніку — пры працяглым адпачынку.
ных канцэнтрацый (ГДК). Распрацавапы і ўведзены ў СССР для нарміравання шкодных выкідаў. Абумоўлены недасканаласцю метадаў ачысткі вытворчых і бытавых адходаў, якія не дазваляюць поўнасцю пазбегнуць пранікнення шкодных рэчываў у атмасферу і вадаёмы. Дзяржаўныя стандарты ГДВ улічваюць сучасііыя гігіенічныя, эканам. і экалагічныя патрабаваіші і вызначаюць адзіны тэр.-ведамасны падыход да нарміраванпя і макс. зніжэння шкодных выкідаў. Калі канцэнтрацыі забруджвальпых рэчываў перавышаюць ГДК, а зпачэіші ГДВ па аб’ектыўных прычынах не могуць быць дасягнуты адразу, уводзіцца паэтапнае зніжэнне і ўстапаўліваюцца часова ўзгодпепыя выкіды (на ўзроўні выкідаў прадпрыемстваў з найб. дасканалай тэхналогіяй або аналагічпых). Паказчыкі ГДВ выкарыстоў-
ваюпца для распрацоўкі комплексных планаў аздараўлення атмасферы гарадоў і прамысл. р-наў і паляпшэнпя стаыу вадаёмаў органамі прыродаахоўнага кантролю. Непасрэдны кантроль крыпіц выкідаў і ГДВ ажыццяўляецца па прадпрыемствах.
Літ.: Нормнрованііе н контроль промышленных выбросов в атмосферу.— Л., 1977; Сергеев Е. П., Можаев E. А. Санцтарная охрана водоёмов.— М., 1979.
В. К. Мазоўка.
ГРАНІЧНА ДАПУШЧАЛЬНЫЯ КАНЦЭНТРАЦЫІ забруджв а л ь н ы х р э ч ы в а ў у атм а с ф е р ы, ГДК, максімальныя канцэнтрацыі дамешкаў у атм. паветры, пры перавышэнні якіх выяўляецца іх адмоўны ўплыў на чалавека і навакольнае асяроддзе. Упершыню распрацаваны ў СССР. Кантроль за ГДК на тэр. БССР ажыццяўляеццгг сістэмай станцый Бел. рэсп. ўпраўлення па гідраметэаралогіі і кантролю прыроднага асяроддзя і сан.-эпідэм. службы Мін-ва аховы здароўя на стацыяпарпых, маршрутпых і перасоўных пастах назірання.
Сусветная арг-цыя аховы здароўя ўстанавіла 4 уароўні забруджвання паветра: адсутнасць уплыву, раздражненне, хранічныя захворванні і вострыя захворванні. У СССР пры вызначэнні ГДК прыняты самы нізкі першы ўзровень, пры якім адсутнічае прамое 1 ўскоснае уздзеянне дамешкаў на чалавека. Для кожнага рэчыва ўстаноўлены разавая 1 сярэднясутачная ГДК. Максімальная разавая ГДК арыентуецца на папярэджанне рэфлекторных рэакяый у чалавека (пачуццё паху, змена біяэл. актыўнасці галаўнога мозгу, светлавой адчувальнасці вачэй і інш.) пры кароткачасовым уздзеянні атм. забруджванняў (20—30 мін), сярэднясутачная— для папярэджання іх шкоднага (мутагеннага, канцэрагеннага, агульнатаксічнага і інш.) уплыву на працягу доўгага перыяду. Мін-ва аховы здароўя СССР перыядычна зацвярджае ГДК забруджвальных рэчываў у атм. паветры нас. месцаў з пазначэннем для кожнага дамешку класа небяспекі. Нормы ГДК распаўсюджваюцца на слой паветра ад прыземнага да ўзроўню верхніх паверхаў найб. высокіх жылых і грамадскіх будынкаў. У СССР ГДК уведзены болып як для 200 рэчываў (значэнні для найб. пашыраных гл. ў табл. на стар. 122). Для некат. дамеіпкаў улічваюць сумацыю іх дзеяння (напр., для сярністага газу і двухвокісу азоту, серавугляроду і серавадароду і ініп.) — усяго для больш як 30 камбінацый забруджвальных рэчываў. Па меры развіцця прамысловасці паяўляюцца новыя шкодныя рэчывы, якія пасля вывучэння ўключаюцца ў пералікі рэчываў з устаноўленымі ГДК. На падставе ГДК разлічваюцца велічыні грангчна дапушчальных выкідаў у атмасферу асобных тыпаў або ўсіх прадпрыемстваў пэўнага горада або прамысл. зоны.
Літ.: Руководство по гіігпене атмосферного воздуха,— М„ 1976; Справочннк по охране прнроды,—М., 1980.
Я. В. Малашэвгч.
Значэнні гранічна дапушчальных канцэнтрацый некаторых забруджвальных рэчываў для атмасфернага паветра населеных месцаў
Рэчыва
ГДК (мг/м=)
Клас пебяспекі
Максімальная разавая
Сярэднясутачная
Азон О3 (з верагоднасцю паяўлення 1%)
0,16
0,03
1
Аміяк
0,2
0,2
4
3,4-Бенз(а)пірэн
Вокіс вугляроду
3,0
10-°
1,0
1
(CO)
4
Двухвокіс азоту (NO2)
0,085
0,085
2
Ртуць металічная
—
з-ю—4
1
Сажа
0,15
0,05
3
Свінец
—
3-10~ *
1
Серавадарод
0,008
0,008
2
Серавуглярод
0,03
0,005
Серная кіслата (па
0,3
0,1
2
малекуле H2SO4)
Сярністы газ (SO2)
0,5
0,05
3
Узважаныя рэчывы
0,5
0,05
(пыл)
Фенол
0,01
0,01
2
Фторыстыя злучэнні газападобныя
0,02
0,005
2
Хлор
0,10
0,03
ГРАНІЧНА ДАПУШЧАЛЫІЫЯ КАНЦЭНТРАЦЫІ забруджвальн ы х рэчываў у водных а б’ е к т а х, ГДК, макс. канцэнтрацыі рэчываў у вадзе, вышэй якіх яна стаповіцца не прыдатнай для водакарыстання.
КНІГІ ОНЛАЙН
