Фарміраванне саслоўна-групавога складу сялянства Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX ст.
Уладзімір Сосна
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 115с.
Мінск 2000
Каб ператварыць нядаўняга дробнага гандляра і рамесніка ў моцнага земляроба, патрэбны былі значная фінансавая і агранамічная дапамога і паогул зацікаўленасць дзяржавы ў пашырэнні пласта свабодных сялян. Усяго гэтага, нягледзячы на сістэму асобных мер і ільгот, яўна нехапала.
* * *
Эвалюцыя спсцыяльных, паўсвабодных, асабіста незалежных катэгорый сельскага пасельніцтва ў перыяд разлажэння фсадальных і фарміравання капіталістычных адносін сведчыць аб збліжэнні гэтых катэгорый з асноўнай масай сялянства, пераважна дзяржаўнага. Гэта тлумачыцца як свядомай і мэтанакіраванай дзейнасцю вярхоўнай улады, так і развіццём таварна-грашовых адносін, што нівеліравалі іх эканамічны стан.
Арганізаваныя ўрадам заканадаўчыя і практычныя мераіірыемствы знішчылі ў беларускіх губернях сярэднсвяковае дзяленнс сялян на шматлікія разрады і катэгорыі шляхам уключэння іх у адзі-
Глава 4. Нівсліроўка спецыяльных катэго^ый сельскага насельніцтва нае саслоўе дзяржаўных сялян, тым самым папоўніўшы яго колькасна і асабліва якасна. Так, наводле даных IX і X рэвізій, дзяржаўных сялян на асобых правах разам з леннымі па пяці беларускіх губернях налічвалася адпаведна 38 788 і 33 199 душ, што складала 9,3 і 8,3 % усяго саслоўя. Удзельная вага іх узрастала з усходу на захад: ад 2-7 % у Віцебскай і Магілёўскай да 8 16 % у Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях95. Гэтая акалічнасць звязана перш за ўсё з размяшчэннем вольных людзей і аднадворцаў і ў значнай ступені абумоўлена эвалюцыяй саслоўна-прыпісной палітыкі царскага ўрада да і пасля паўстання 1794 г.
Працэс уключэння ў разрад дзяржаўных сялян спецыяльных катэгорый сельскага насельніцтва разам з тым аказаўся незавершаным. Аб гэтым сведчаць даныя аб складзе жыхароў дзяржаўнай вёскі Гродзенскай губерні. Па стане на 1 снежня 1847 г. у казённых маёнтках, акрамя сялян уласна дзяржаўных (127 624 душы мужчынскага полу), купцоў і мяшчан пражывала 4663, разначынцаў 327, адстаўных салдат 166, салдат у бестэрміновых водпусках 211, кантаністаў 465, салдацкіх жанок і ўдоў 70296. Іх статус вызначаўся міністэрскімі распараджэннямі “аб уладкаванні пражываючых у казённых маёнтках пабочных людзей”97. Трэба мець на ўвазе і тую частку прадстаўнікоў “вольных” катэгорый, што засталіся па-за межамі дзяржаўнай вёскі; разам у сярэдзіне XIX ст. яны складалі 2,5 % усіх сялян (гл. табл. 1).
У адносінах да паступіўшых у склад казённага саслоўя розных праслоек і груп Міністэрства дзяржаўных маёмасцей свядома і сістэматычна праводзіла тэндэнцыю да уніфікацыі іх правоў і абавязкаў. Уніфікацыя была заканамерным вынікам развіцця таварна-грашовых адносін, што эканамічна збліжалі раней адасобленыя катэгорыі населыйцтва. Ход, метады, прыёмы, тэмпы і маштабы ажыццяўлення гэтай тэндэнцыі ў рашаючай ступені вызначаліся палітычнай сітуаныяй на Беларусі, узроўнем сацыяльнай барацьбы і грамадскага руху, адносінамі саміх саслоўных груп да вызначэння іх лёсаў. Поспех урадавых мерапрыемстваў залежаў і ад дзеянняў феадальна-прыгонніцкага дзяржаўнага апарату, які ў шэрагу выпадкаў аказаўся няздольным да вырашэння пастаўленых задач.
Сярэдневяковыя перагародкі, што аддзялялі адзін ад аднаго некаторыя катэгорыі дробных сельскіх вытворцаў, да канца не зніклі,
што абумоўлівалася захаваннсм асноў феадальнага грамадскага ладу і зыходзячай адсюль розніцай ў становішчы земляробаў як карыстальнікаў феадальнай уласнасці і плацельшчыкаў феадальнай рэнты’8. Аб існаванні гэтых асаблівасцей сведчыць і палітычны педавер асобным групам дзяржаўных сялян, выказаны П. Дз. Кісялёвым у сакрэтным прадпісанні ўпраўляючым палатамі дзяржаўных маёмасцей заходніх губерняў у сувязі з рэвалюцыйнымі падзеямі 1848 г. у Еўропе. “Хаця я цалкам упэўнсны, сцвярджаў міністр, што дзяржаўныя сяляне, пасля ўсіх ласкаў, дараваных ім Аўгусцейшым манархам, не могуць мець ніякай нагоды да хвалявашія, але... сярод гэтага саслоўя паселсны рознага роду людзі, што адрозніваюцца і паходжаннем і вераю, як: заходнія аднадворцы, расколыіікі, каланісты і сяляне, псрайшоўшыя з уніі, якія лёгка могуць стацца аб’ектам узбуджэння”'”.
Канчаткова працэс нівсліроўкі ўсіх катэгорый сельскага насельніцтва быў завершаны ўжо ва ўмовах перамогшага буржуазнага грамадства ў парэформенны перыяд. Але памяць, прыкладам, аб тым, што “да Мікалая (псршага. У С.) былі яшчэ дзе-нідзё вольныя людзі”, захоўвалася сярод сялян нават у пачатку XX стагоддзя100.
Бібліяграфічныя спасылкі
1 ДГА Літвы, ф. 378, п/а, 1832 г., спр. 19, арк. 34.
2 Архмв Маркса н Энгельса. М., 1952. Т. 12. С. 90-91.
’ РДАСА, ф. 16, спр. 898, арк. 25-27.
4 Гл.: ПохйлевйчД. Л. Крестьяне-слугн в Велнком княжестве Лнтовском в XVII -XVIII веках// Среднне века. М., 1962. Вып. 21. С. 141-169.
5 РДАСА, ф. 248, воп. 65, спр. 5824, арк. 431 450.
6 Грйцкевйч А. /7. Хозяйственнос н правовое положеннс военно-служнлого населенвя в Слуцком княжестве в XVI XVIII вв. // Ежегодннк по аграрной нсторнн Восточной Европы 1962 г. Мн., 1964. С. 250-252.
7 Zytkowicz L. Rz^dy Rcpnina na Litwie w latach 1794 1797. Wilno, 1938. S. 323. " Журнал новсйшмх путеінествнй. 1810. Ч. 2. № 1. C. 81-82.
’ йнвентарн магнатскнх владеннй Белорусснн XVII XVIII вв. Владеннс Сморгонь. Мн„ 1977. С. 11-12, 225-226, 231-233.
111 Ултцйк Н. Н. Прсдгюсылкн крестьянской реформы... С. 308-309; Конюхова Т. А. Государственная деревня Лвтвы... С. 46-47.
11 НГА Беларусі ў Гродне. ф. 1, воп. 4, спр. 210, арк. 2 адв.
12 Гл.: ПохйлевйчД. Л., Чугай В. Королевскне леса Белорусснн н Лятвы во второй половйжХМПв.//ЕжегоднйкпоаграрнойнсгорнвВосгочнойЕврогіы 1966г.Талпмн, 1971. С. 361-373; ЦДГА Украіны ў Львове, ф. 181, воп. 2, спр. 1032, 1070; спр. 1084, арк. 12-17.
" Де-Пуле М. Станнслав-Август Понятовскнй в Гродне н Лвтва в 1794 — 1797 годах. Спб., 1871. С. 128.
14 Сб. РНО. Спб., 1875. Т. 16. С. 345.
15 РДГА, ф. 1374, воп. 1, спр. 211, арк. 1.
16 ДГА Літвы, ф. 1219, воп. 1, спр. 975, арк. 32, 44-45.
17 РДГА, ф. 1374, воп. 1, снр. 211, арк. 16-17; ДГА Літвы, ф. 1219. воп. 1. cup. 196, арк. 8-10.
18 НГА Беларусі ў Гродііе, ф. I, воп. 2. спр. 1328, арк. 132-133; ф. 2, воп. 2, спр. 216, арк. 5-6.
19 Тамса.йа, ф. 1, воп. 2, спр. 1321; спр. 1328, арк. 80, 130 адв.
2 ,1 ПСЗ-ІІ. Т. 24. № 23613.
21 Матсрйалы для статнстакй Россйй, собйраемые по ведомству Мйіійстсрства государственных ймуіцсств. Вып. 3. С. 176, 187.
22 ПІрейер Ю. Военное дело в Лнтве П Воешіый сборпйк. 1861. Дек. С. 332.
23 Грйцкевйч А. Выбранцы н йх экономнческое н юрнднческое положенне в XVI псрвой половйнс XIX вв. П Матерналы конференцнн молодых ученых Белоруссйй н Прйбалтйкн. Вып. йстормя, языкознанне, лнтературовсдснйс. Мн„ 1963. С. 66-69.
24 Гл.: Сб. РЙО. Т. 16. С. 75, 316, 527; Русскнй архнв. 1874. Кн. 2. С. 274280; 1882. Кн. 1. С. 392.
25 Русскйй архав. 1882. Кн. 1. С. 394.
26 РДВГА, ф. ВУА, спр. 2727, арк. 47-47 адв.
27 Бслоруссня в эпоху фсодалйзма. Т. 4. С. 188.
28 Грыцкевіч А. Беларускія выбранцы // Полымя. 1970. № 11. С. 252-253.
29 ГрыцкевічА. П. Гісторыя куплі Слуцка // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1975. № 4. С. 43.
РДАСА, ф. 248, воп. 64, спр. 5608, арк. 508-516.
31 ПСЗ-І. Т. 22. № 16611.
32 РДВГА. ф. ВУА, спр. 18359, арк. 13.
33 РДАСА, ф. 248, воп. 58, спр. 4859, арк. 383.
МПСЗ-І. Т. 28. №21698.
35 Сементовскйй А. Нсторнчсская запнска о панцнрных боярах // Памятная кнйжка Вйленского генсрал-губернаторства на 1868 год. Спб., 1868. С 54.
36 НГА Беларусі ў Мінску, ф. 2640, воп. 1, спр. 34, 634, 687.
37 Без-Корнчловйч М. О. Нсторйческне свсдення о прнмсчателыіейшйх местах в Белорусснй с прйсовокуплепнем й другйх сведснйй, к ней же относяшйхся. Спб., 1855. С. 262.
38 Журнал Мннйстерства государственных ймуіцеств. 1853. Ч. 49. Отд. 2. С. 39; Прнложснне. С. 3.
т Жуковйч П. Н. Сословный состав населенмя... // Журнал Мйннстерства народного просвеіценйя. 1915. № 2. С. 263.
40 ПСЗ-ІІ. Т. 48. № 52061.
41 Ючас М. A. О “добровольном” персходе вольных людей в крепостныс в ЛнтвеXVI XVIII вв. ПЕжегодннк по аграрной нстормн Восточной Европы 1968 г. Л„ 1972. С. 103.
42 Улаіцйк Н.Н. Предпосылкн крсстьянской реформы... С. 68, 76.
45 ДГАЛітвы, ф. 1219, воп. 1,спр. 739, арк. 4.
44 Сб. ЙМ. Спб., 1889. Вын. 2. С. 389-390.
45 РДАСА,ф. 11,спр. 968, арк. 65; ДГАЛітвы, ф. 378,1802 г.,спр. 145, арк. 29.
46 НГА Беларусі ў Мінску, ф. 333, воп. 24, спр. 3, арк. 43 адв., 60 адв.; Сб. P1M. Вьш. 2. С. 390-391.
47 ПСЗ-І.Т. 25. № 18871.
48 ДГА Літвы, ф. 378, 1800 г„ спр. 2, ч. 1, арк. 37, 339-341, 405, 940-941; НГА Беларусі ў Гродне, ф. 1, воп. 4, спр. 731, арк. 8-9; Архмв Государственного совета. Спб., 1888. Т. 2. Стб. 566-568; 1878. Т. 3. Ч. 1. Стб. 863-864.
4’ Вешняков В. Нсторнческнй обзор пронсхождення разных названнй государствснных крестьян // Журнал Мнннстерства государственных нмуіцсств. 1857. № 3. С. 89-90.
50 НГА Беларусі ў Гродне, ф. 1, воп. 2, спр. 473, арк. 1-13.
51 ДГА Літвы, ф. 378, 1841 г„ спр. 684, арк. 14.
52 Заблоцкый-Десятовскйй А. П. Граф П. Д. Кнселев... Т. 2. С. 217.
53 ДГА Літвы, ф. 378, 1837 г„ спр. 1586, ч. 1, арк. 189.
54 Гл.: Неупокоев В. Н “Вольные” людя Лнтвы в псрвой половнне XIX в. // Ежегодняк ію аграрной нстормн Восточной Европы 1960 г. Кнев, 1962. С. 391-401.
55 ДГАЛітвы, ф. 378,1837 г.,спр. 1586, ч. 1,арк. 166;НГАБеларусіўГродне, ф. 1, воп. 13, спр. 561.
56 РДГА, ф. 1266, воп. 1. спр. 26, арк. 298 адв.
57 Вольные людн западных губернмй, жнвуіцне на владельческнх землях, н узаконеішя, относяіцнеся до нх устройства. Ковно, 1885. С. 8-16.
58 ПСЗ-І. Т. 22. № 16196; Т. 28. № 21163; Журналы Комнтста мшіястров. Спб., 1888. Т. 1. С. 98.
”Гл.: Вешняков В. Н. Экспеднцня государственного хозяйства// Русская старяна. 1902. № 7. С. 151-157.
60 РДГА, ф. 384, воп. 1, спр. 17, арк. 6-7, 21-24, 117, 135-136, 242-244; НГА Беларусі ў Гродпе, ф. 1, воп. 4, спр. 812, арк. 4-23.
61 ПСЗ-І. Т. 29. №22085; Архнв Государственного совета. Т. 3. Ч. 1. Стб. 797-798.
62 РДАСА, ф. 11. спр. 968, арк. 65; ДГА Літвы, ф. 378, 1802 г., спр. 145, арк. 29.
63 Архнв Государственного совета. Спб., 1892. Т. 4. Ч. 1. Стб. 545.
64 Гл.: Сергеева Н. Н. Проведенне в жнзнь указа о свободных хлебопашцах в начале XIX века// Нсторня СССР. 1968. № 4. С. 42-56; Мйройенко С. В. Секретный комятет 18391842 гг. н указ об обязанных крестьянах: Автореф. днс. ... канд. нст. наук. М., 1976.
КНІГІ ОНЛАЙН
