Фарміраванне саслоўна-групавога складу сялянства Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX ст.
Уладзімір Сосна
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 115с.
Мінск 2000
65 Запнска статского советннка Ннколая Тургенева “Нечто о состояннм крепостных кресгьян в Росснн”//Co. НМ. Спб., 1891. Вып. 4. С. 458.
“ Бйріоковйч В. Устройство быта свободных хлебопашцсв // Архнв нсторнн труда в Росснн. Пг.. 1921. Кн. 2. С. 62.
67 НГА Беларусі ў Гродне, ф. 1, воп. 5, спр. 1647, арк. 23.
68 РДГА, ф. 1281, воп. 11, спр. 81, арк. 244 адв.
69 Журнал Мнннстерства внутренннх дел. 1841. Ч. 42. № 11. Смесь. С. 16.
70 РДГА. ф. 571, воп. 9, спр. 36, арк. 32-37, 141-145.
71 Журналы Комнтета мнннстров. Спб., 1888. Т. 1. С. 286-287.
7: РДГА, ф. 1589, воп. 1, спр. 982; Сб. РНО. Спб., 1896. Т. 98. С. 258.
” ДГА Літвы, ф. 378, п/а, 1832 г., спр. 19, арк. 3.
74 НГА Беларусі ў Гродне, ф. 1, воп. 2, спр. 1753.
75 Краткое обозренне положсння н дсйствнй Внленской казенной палаты в 1846 году. Б. м., б. д. С. 39.
76 Вешняков В. йсторнческнй обзор проясхождення разных названнй государственных крестьян // Журнал Мнннстерства государственных нмушеств. 1857. №12. С. 73, 78.
77 Вечсрняя газета. 1866. № 127.
78 Чепко В. В. Сельское хозяйство Белоруссмн... С. 174.
79 Псторнческое обозренне пятндесятшіетней деятелыюстн Мнннстсрства государственных нмушеств. Спб., 1888. Ч. 2. С. 25.
811 ВешняковВ. Нсторнческнй обзор... //Журнал Мнннстерствагосударственных нмушеств. 1857. № 12. С. 69-70.
81 Обозренне управлення государственных нмуіцеств за последнме 25 лет с 20 ноября 1825 года по 20 ноября 1850 года // Сб. PHO. Т. 98. С. 487, 497.
82 НГА Беларусі ў Гроднс, ф. 1, воп. 27, спр. 1062, арк. 11-12.
Дружйнйн Н. М. Государственные крсстьянс... Т. 2. С. 66.
84 Улаіцйк Н. Н. Предпосылкн крестьянской реформы... С. 96.
85 ГАДА ў Варшаве. Збор матэрыялаў Мінскага гуртка .., спр. 26, арк. 47.
86 Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т. 2. С. 533.
87 Неупокоев В. М. Преобразованне беспоместной шляхты в Лнтве в податное сословне однодворцсв н граждан II Революцнонная снтуацня в Росснн в 1859 1861 гг. М„ 1974. С. 22.
88 Самбук С. М. Полнтнка царнзма в Белорусспн во второй половнне XIX века. Мн., 1980. С. 39. 179.
89 Внленскне губернскне ведомостн. 1868. № 72.
’"ПСЗ-П. Т. 10. №8054; Т. 11. №9799; Т. 16. №14398.
91 Нйкйтші В. Н. Еврейскне поселення северон юго-западных губерннй (18351890). Спб., 1894. С. 175 -194.
92 ДГА Літвы, ф. 378, 1840 г„ спр. 1374, арк. 3.
” Русскнй вестннк. 1879. Т. 142. № 8. С. 784.
94 Сыракомля У. Добрыя весці: Паэзія, проза. крытыка. Мн., 1993. С. 430.
93 Падлічана па: Матерналы для статнстнкн Росснн, собнраемыс по ведомству Мнннстсрства государственных нмушеств. Спб., 1861. Вып. 3. С. 186187. Варта ўлічыць, што да моманту правядзення IX і асабліва X рэвізій многія прадстаўнікі асобных катэгорый растварыліся ў асноўнай масе дзяржаўных сялян і пісаліся пад агульнай назвай.
96ДГА Літвы, ф. 378, 1846 г., спр. 1980, арк. 357.
97 Тамсама, 1850 г., спр. 2450, арк. 6-22, 33-40; Журнал Мнннстерства государствснных нмушеств. 1853. Ч. 49. Отд. 1. С. XV-XVI, XXXV-XXXVI, LIII.
m Дружйнйн Н. М. Государственные крестьяне... Т. 2. С. 284.
99 ДАРФ, ф. 109, 1 эксп., 1848 г., спр. 153, арк. 2-2 адв.
11М Каганец К. Творы. Мн., 1979. С. 61.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
У канцы XVIII першай палове XIX ст. на Беларусі адбываюцца важныя сацыяльна-эканамічныя і палітычныя псрамсны. Складванне саслоўнай структуры сялянства ішло ў працэсе разлажэння феадальна-прыгонніцкіх і фарміравання капіталістычных адносін. Гэтаму працэсу спадарожнічала зліццё розных дробных катэгорый сялян у больш буйныя саслоўныя групы. Л паколькі дзяржаўная адміністрацыя санкцыянавала і рэгулявала такое зліццё, то перш за ўсё дзяржаўныя сяляне аказаліся тым разрадам сельскага насельніцтва, які пашыраўся за кошт уключэння яго ў склад іншых катэгорый і груп, што страчвалі ўходзесацыяльна-эканамічнага і палітычнага развіцйя грамадства свае ранейшыя прывілеі ці сваіх уладальнікаў. 3 гэтай прычыны дзейнасць дзяржавы па фарміраванні саслоўна-групавога складу сялянства праяўлялася перш за ўсё на прыналежных ёй сялянах і значна слабей на іншых, асабліва прыватнаўласніцкіх, разрадах сельскага насельніцтва.
Першапачатковую аснову казённага саслоўя склалі жыхары былых каралеўскіх старостваў, у далейшым яно папаўнялася за кошт сялян манастырскіх і духоўных маёнткаў, памешчыцкіх і ўдзельных прыгонных, асабіста незалежных ці паўсвабодных катэгорый сельскага насельніцтва.
У агульнарасійскім маштабе, ва ўмовах развіцця іаварна-грашовых адносін, царызм лавіраваў паміж процілеглымі тэндэнцыямі: з аднаго боку, ён вымушаны быў падтрымліваць і пашыраць склад і правы казённага саслоўя, з другога уступаць узрастаўшым апетытам памешчыцкага класа, які імкнуўся псратварыць дзяржаўных сялян у сваю ўласнасць1. Размах сялянскай барацьбы і нарастанне грамадска-палітычнага руху на тэрыторыях былой Рэчы Паспалітай у рашаючай ступені вызначалі перавагу той ці іншай гэндэнцыі, хоць у цэлым тут урад ішоў па шляху ад насаджэння за кошт дзяржаўных сялян рускіх памешчыкаў да пашырэння і ўмацавання гэтага саслоўя. Лёс дзяржаўных сялян на Беларусі залежаў не толькі і не столькі ад фіскальных інтарэсаў казны як феадала-ўласніка, колькі быў падпарадкаваны вырашэнню агульных задач ііалітычнай стратэгіі царызму ў краі.
У апошняй грэці XVIII ст., каб стварыць для сябе апору ў далучаным краі і задаволіць жаданні пануючага саслоўя, царызм пра-
водзіў палітыку насаджэння землеўладання рускага дваранства і пашырэння памешчыцкага сектара наогул. Таму, нягледзячы на значныя канфіскацыі ўласнасці апазіцыйных гіамсшчыкаў і духавенства, на працягу гэтага часу колькасць дзяржаўных сялян на Беларусі скарацілася прыкладна ў 3 разы.
Нарастанне сялянскага нратэсту, правал планаў па насаджэнні рускага дваранскага зсмлеўладання вымусілі Аляксандра Іу 1801 г. спыніць практыку падараванняў сялян ва ўласнасць. 3 пачатку і да 30-х гг. XIX ст. царызм праводзіў палітыку задобрывання мясцовага дваранства, а мяжа, што аддзяляла дзяржаўных сялян ад памешчыцкіх, заставалася неірывалай. 3 іншага боку, ужо ў агулыіарасійскім маштабе, урад псраходзіў на шлях аховы і папаўнення казёшіай уласнасці. За гэты час адбылося, хоць і нсвялікае, але павслічэнне колькасці дзяржаўных сялян.
Паўстанне 1830 1831 гг. паказала няслушнасць “хісткага” ўрадавага курсу ў заходніх губсрнях. Спробы насаджаць тут маяратнае землеўладанне рускага дваранства за кошт канфіскаваных, а ў перспектыве і ўсіх казённых маёнткаў былі перакрэслены наступленнем крызісу прыгоннага ладу і выкліканым ім абвастрэннем сялянскай барацьбы, а таксама дэмакратызацыяй шляхсцкага руху. Факты агітацыі шляхецкіх рэвалюцыянераў у сялянскім асяроддзі надзвычай устрывожылі царскі ўрад. Таму ім быў узяты курс на ўсямсрнас павелічэнне казённага саслоўя ў заходніх губсрнях пад “дабрадзсйнай апекай” Міністэрства дзяржаўных масмасцсй. Да сярэдзіны XIX ст. дзяржаўныя сяляне па ўдзельнай вазе сярод насельніцтва выйшлі на ўзровень, які меўся на момант далучэння Беларусі да Расіі, а па колькасці пераўзышлі яго. Кожны пяты беларускі селянін стаў дзяржаўным.
Адваротныя працэсы наглядаліся ў прыватнаўласніцкай вёсны. Нскаторыя даследчыкі ўжо звярнулі ўвагу на часовы рост памешчыцкага сектара ў канцы XVIII ст. і змяншэнне ўдзсльнай вагі сялян памешчыцкіх і прыналежных духавенству (ад 70 80 да 50 60 % сярод усіх жыхароў) на працягу першай паловы XIX ст.2 Гэты вывад у прынцыпе пацвярджаюць усе статыстычныя крыніцы, і з ім нельга не пагадзіцца. Іншая рэч, што тлумачэннс такому падзенню долі прыватнаўласніцкіх сялян часам давалася пад уплывам вульгарна-сацыялагічных скажэнняў у савецкай гістарычнай навуцы: сцвярджалася
аб нібыта прамым “выміранні” прыгоннага сялянства. У сапраўднасці ж змянснне суадносін паміж прывагнаўласніцкімі і дзяржаўнымі сялянамі (хоць першыя на Беларусі ўсё ж захавалі сваю абсалютную колькасную перавагу) не магло адбыцца толькі за кошт ваганняў тэмпаў натуральнага прыросту розных пластоў насельніцтва і урбанізацыі. Скарачэнне памешчыцкіх і царкоўных сялян ішло галоўным чынам праз канфіскацыі і секулярызацыі маёнткаў свецкіх і царкоўных феадалаў. Менавіта гэтым можна растлумачыць той факт, што ў 1816 1858 гг. сяляне Беларуска-Літоўскага рэгіёна склалі 30,1 % асоб, якія выйшлі са стану прыгоннай залежнасці ва ўсёй імперыі’. Да сярэдзіны XIX ст. сяляне былых памешчыцкіх і царкоўных вотчын колькасна псраважалі ў казённым саслоўі, а старосцінскія ўжо складалі меншую яго частку. Значыць, росг ліку дзяржаўных сялян з’яўляўся важнейшым фактарам змяншэння прыгоннага насельніцтва ў Беларусі і тым самым пацвярджаў слабасць феадальна-прыгонніцкай сістэмы, яе бесперспекгыўнасць. Зніжэнне ўзроўню прыватнаўласніцкага насельніцтва за кошг пераводу яго ў казённае ведамства ішло ў адзіным рэчышчы з мсрамі па абмсжаванні прыгоннага права і з’яўлялася першым крокам на шляху да вызвалення сялян “зверху”.
Шляхі пераводу сялян у казённае ведамства былі рознымі, асабліва для памешчыцкіх прыгонных: праз канфіскацыі, звязаныя з удзелам у паліі ычных падзеях іх уладалыіікаў, радзей за даўгі апошніх, у выніку адсутнасці спадчыннікаў ці шляхам куплі. У канцы XVIII першай трэці XIX ст. прагледжваецца прама прапарцыянальная залежнасць колькасці канфіскаваных маёнткаў ад актыўнасці палітычнай барацьбы ў тых ці іншых рэгіснах. Пераважна арыстакратычны характар шляхецкага руху ў гэты перыяд абумоўліваў, з аднаго боку, значныя канфіскацыі маёнткаў, а здругога вяртанне іх яго ўдзельнікам. 3 неаднаразова праводзімых канфіскацый практычна толькі маёнткі ўдзельнікаў паўстання 1830 1831 гг., і тое пасля працяглай барацьбы ва ўрадавых сфсрах, у масе сваёй канчаткова папоўнілі дзяржаўны фонд. Узмацнснне жорсткасці канфіскацыйнай палітыкі ў 40-х гг. супраць удзельнікаў рэвалюцыйных гурткоў і арганізацый не павялічыла саслоўя дзяржаўных сялян, паколькі ад шляхецкага руху, які набываў дэмакратычны аграрны характар, адыходзілі зямельныя ўласнікі.
Прыгонныя духоўных фсадалаў пераходзілі ў склад дзяржаўных сяляп нраз секулярызацыю царкоўных уладанняў. 3 аднаго боку, яна з’яўлялася нрацягам урадавай секулярызацыйнай праграмы, распачатай у Расіі яшчэ Пятром I, з другога абумоўлівалася змыканнсм каталіцызму са шляхецкай апазіцыяй. Сскулярызацыя праводзілася фактычна ў два этапы. Па мсры ўключэння Беларусі ў склад Расійскай імперыі адбывалася агульная канфіскацыя маёнткаў свецкіх і царкоўных феадалаў, што заставаліся за мяжой ці выступілі супраць новай улады. У 70 90-я гг. XVIII ст. гэта закранула толькі частку царкоўных уладанняў, што належалі псраважна Віленскаму епіскапству. У 30 40-х гг. XIX ст. шэрагам спецыяльных указаў царкоўлыя населсныя маёнткі былі псрададзены ў казну. Некалькі раней (у 1773 і 1820 гг.) прайшла секулярызацыя ўладанняў езуіцкага ордэна, што абумоўлівалася асобымі ўзаемаадносінамі яго з Рымам, Варшавай і Пецярбургам. На першым этапс секулярызацыі духоўныя сяляне трапілі ў рукі псраважна прыватных уладальнікаў (праз “раздачы”), на другім у склад дзяржаўных сялян.
КНІГІ ОНЛАЙН
