Францыск Скарына
Чалавек-легенда
Алесь Суша
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 112с.
Мінск 2016
Беларуская
Ш Й
энцыклапедыя
ФРАННЫСК СКАРЫНА
Чалавек-легенда
_—
Беларуская
kA Зі
энцыклапедыя
Алесь СУША
ФРАННЫСК СКАРЫНА
У 3 частках
Частка 3
Чалавек-легенда
Мінск
“Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі” 2016
УДК 087.5: [94(476)+929Скарына] (035)
ББК 63.3(4Бен)я2
C91
Серыя заснавана ў 2015 годзе
Матэрыялы выдання падрыхтаваны сумесна з Нацыянальнай бібліятэкай Беларусі
Суша, А.А.
C91 Францыск Скарына. У 3 ч. Ч. 3. Чалавек-легенда : для сярэд. і ст. шк. ўзросту / Алесь Суша. — Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2016. — 112 с. : іл. — (Беларуская дзіцячая энцыклапедыя).
ISBN 978-985-11-0936-0.
Кніга серыі “Беларуская дзіцячая энцыклапедыя” прысвечана беларускаму першадрукару Францыску Скарыну, які з’яўляецца, несумненна, самым яркім і найбольш вядомым творцам беларускай культуры, здольным прадставіць яе ва ўсёй шматграннасці і паўнаце. Гэта сапраўды чалавек-энцыклапедыя і чалавек-легенда. Можна з упэўненасцю сцвярджаць, што Францыск Скарына з’яўляецца самым яркім і найбольш вядомым дзеячам беларускай культуры, найболып вядомым прадстаўніком эпохі Адраджэння ў Беларусі, талент якога праявіўся літаральна ва ўсім. Менавіта ён уключыў на 500 гадоў кнігу ў культурную прастору і паўсядзённае жыццё беларусаў. Францыск Скарына першым з усходніх славян выдаў кнігу друкарскім спосабам і зрабіў кніжнае слова, а праз яго і ўсе веды чалавецтва даступнымі для ўсіх і кожнага. Кніга прызначана для дзяцей сярэдняга і старшага школьнага ўзросту, а таксама для ўсіх, хто цікавіцца багатай гісторыяй нашай краіны.
УДК 087.5: [94(476)+929Скарына] (035)
ББК 63.3(4Бен)я2
ISBN 978-985-11-0936-0 (ч. 3)
ISBN 978-985-11-0902-5
© Суша Алесь, 2016
© РУП “Выдавецтва
“Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі”, 2016
УВОДЗІНЫ
Францыск Скарына — самы яркі і найбольш вядомы дзеяч беларускай культуры і найбольш вядомы прадстаўнік эпохі Адраджэння ў Беларусі. Менавіта ён 500 гадоў таму ўключыў кнігу ў культурную прастору і паўсядзённае жыццё беларусаў. Менавіта ён першы з усходніх славян выдаў кнігу друкарскім спосабам і зрабіў кніжнае слова, а праз яго і ўсе веды чалавецтва даступнымі для ўсіх. Асновай, на якой стваралася беларускае кнігадрукаванне, стала рукапісная кніга. Да 17 стагоддзя большасць твораў мастацкай літаратуры, навуковых прац, рэлігійнай літаратуры пісаліся і пашыраліся ў рукапісах. Якраз у часы Скарыны адбывалася вельмі важная падзея — спроба сабраць у адной рукапіснай кнізе ўсе часткі Бібліі ў перакладзе на царкоўнаславянскую мову. На пераклад Бібліі, зроблены Францыскам Скарынам, мела вялікі ўплыў рукапісная традыцыя Вялікага Княства Літоўскага. Сапраўдным прарывам у гісторыі цывілізацыі лічыцца вынаходства кнігадруку, гісторыя якога бярэ пачатак яшчэ ў культуры Старажытнага Усходу. Развіццё еўрапейскага кнігадрукавання звязана з імем Ёгана Гутэнберга і яго паслядоўнікаў, якія яшчэ ў сярэдзіне 15 стагоддзя пачалі выпускаць кнігі ў тым выглядзе, які мы ведаем сёння. Першы вопыт кірылічнага кнігадрукавання звязаны з дзейнасцю жыхара Кракава Швайпольта Фіёля. На працягу апошніх дзесяцігоддзяў 15 стагоддзя друкарства пашырылася практычна па ўсёй Заходняй і Цэнтральнай Еўропе, дзе многія гарады ператварыліся ў сапраўдныя кнігавыдавецкія цэнтры.
Першая беларуская кніга выйшла ў сталіцы Чэхіі Празе, якая мела на той час сталыя, амаль паўвекавыя друкарскія традыцыі. Вельмі важна і тое, што ў Чэхіі ў часы Скарыны ўжо існавала развітая мастацкая традыцыя вырабу гравюр, якімі аздабляліся многія выданні. Першай беларускай кнігай стаў Псалтыр, які пабачыў свет 6 жніўня 1517 года і лічыцца адной з найболып папулярных і распаўсюджаных у хрысціянстве кніг Бібліі. Пры гэтым выданне Скарыны вылучаецца наватарскім характарам, уключае ўласныя прадмовы і пасляслоўі, якія напісаны не на царкоўнаславянскай, а на старабеларускай мове. Першая кніга Скарыны адкрыла сабой цэлую серыю біблейскіх выданняў, якія ён падрыхтаваў і выпусціў у 1517— 1519 гадах, і азнаменавала пачатак усяго беларускага кнігадрукавання. Важным дасягненнм беларускага першадрукара стала цудоўная мастацкая аздоба яго кніг — гравюры, застаўкі, канцоўкі, ініцыялы. Выданні Францыска Скарыны спрыялі ўмацаванню хрысціянскіх асноў жыцця беларускага народа. Яны таксама распаўсюджваліся ў Расіі, Украіне, Літве, Польшчы і іншых славянскіх краінах, а часам траплялі ў вельмі аддаленыя дзяржавы. Сёння спадчына вялікага асветніка з Полацка лічыцца нашым нацыянальным скарбам.
НА ШЛЯХУ
ДА БЕЛАРУСКАГА
КНІГАДРУКУ
іКмішы^
РУКАПІСНАЯ КНІГА
еларусь — гэта не толькі краіна замкаў, не толькі край, дзе цудоўна захавалася народная песенная і танцавальная традыцыя, дзе дасягнула росквіту рыцарская, гарадская і мана-
стырская культура. Беларусь — гэта яшчэ і краіна кнігі.
Нездарма пераважная большасць вядомых культурных дзеячаў даўняй Беларусі так ці інакш звязаны з кнігай. Так, Ефрасіння Полацкая, асветніца, заснавальніца праваслаўных манастыроў у старажытным Полацку, якая стала адной з першых усходнеславянскіх святых, асабіста займалася перапісваннем кніг. Кіры-
Цэра і пісалы (прылады для пісьма 11-14 стагоддзяў)
Французская мініяцюра 14 стагоддзя з выявай працэсу напісання рукапісу
ла Тураўскі, якога лічаць найярчэйшым пісьменнікам Старажытнай Русі, застаўся вядомым для наступных пакаленняў дзякуючы багатай творчай спадчыне, што зафіксавана на старонках многіх рукапісных і друкаваных кніг. Найбольш вядомым прадстаўніком эпохі Адраджэння ў Беларусі з’яўляецца, безумоўна, Францыск Скарына — беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар, які зрабіў друкаванае слова даступным для ўсяго грамадства, “людзей паспалітых”. Урэшце фактычна ўсе прадстаўнікі “новага беларускага адраджэння” пачатку 20 стагоддзя — Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, Максім Гарэцкі, Цішка Гартны, Алесь Гарун і многія іншыя — нязменна асацыіруюцца з кнігай.
Выключная роля кнігі ў развіцці беларускага грамадства замацавана шматвяковымі традыцыямі кніжнай культуры. У манастырскіх скрыпторыях Беларусі рукапісы перапісваліся з найдаўнейшых часоў — яшчэ з 11—12 стагоддзяў. А больш ранніх кірылічных кніг, чым кнігі 11 стагоддзя, усходнеславянскі свет не ведае. Адной з самых старажытных кніг усходніх славян з’яўляецца знакамітае Тураўскае Евангелле 11 стагоддзя — верагодна, найбольш даўні рукапіс, які захоўваўся (а, можа, і ствараўся) на землях сучаснай Беларусі і збярогся да нашага часу.
Няпросты гістарычны шлях Беларусі вызначыў характар кніжнай культуры нашых продкаў. Напрыклад, вядома, што на беларускіх землях
HK£)|||(|)jlt^HU ПОДСКШТЬК1Д’КТНЛІ|ЦБ^ДПЧПЛ
;S^(V лTfь т 111 Ь^Аслк0тьм«йсоенгv
',. . да М^ЧТКАІТ^ІМКІІА-НІрнжНіЬТсН.'
'? ЙНГ I А1|А‘НІІ’ГД ІЦ-БЬ’ЬТДЬНІБ&ННІ-Л
■ .' V-C I % *
rX T°MbffiMWfA4ey wffprWAKH^^
:у Хлаг*Г';-::-•■.'■■•■ '■
’ *
М'
J
Ч , « ;я ■ . .'rf і(к bjk і IV і * I , (
і
ГЛД
КГ
lit
L•'*■
ьжемйіш ■ оннднгь tn
’І
» n
KA
клвумг МгГрДТіГАЛГШ
£ НСКІАКІМуТАК^і'м ~
i. жасл
Xd4AOV■^tH^liHltГO• lAKil’M ЛАГГHhhKteЛЎМЙПHK’M’kN “
П 1 iHI K I’ T Л IS K1H Г i SI a X K . -
t WTh‘ H tr HC p HIST»ZZn HI соадТмлнйадІ
1 . - . raK
ШННН l> I ki’AA• 0(Til ШІ T*
ТвМЛІЫ T• HTt K-K lit HAZAf \ H H Nt t?
II pi HI k A Z H t H IM Г 0 y K H TT, H AC’L' M КТД • 1( TTO Hint T ;kl H КЖ H li • H ZA ПрТНЙАЛ^укЧгЛАІМІіІЦІА’ьТНH HZHAHH^Htri HlMK КГ’ЬНК-й ГШКШ Н’ДНАНННЕП’ HHKAK,
t
* fHt k p ж л k tt re н к t*ut м y ж a € z
H ІЫ4 K
YT1 nrkTAWX&tAAp yrz
K XД f 8 V Г 0 y ГЛЖШ t T KT D i 11T M A 8
* ' ’ ’ •' w ’ЦУ
ьнечлквьл^; 1 ₽ iib
Тураўскае Евангелле 11 «
11 стагоддзя — найдаўнейшы
беларускі рукапіс
В. Васняцоў. Нестар-летапісец
здаўна пражывала вялікая колькасць прадстаўнікоў розных этнасаў і нацыянальнасцей. У выніку ў Беларусі была створана надзвычай багатая і разнастайная кніжная спадчына. Кнігі тут пісаліся на самых розных мовах — старажытнай і сучаснай беларускай, царкоўнаславянскай, рускай, польскай, нямецкай, французскай, лацінскай, італьянскай, а таксама на іўрыце, ідыш і іншых мовах. Што характэрна, рукапісныя помнікі на беларускай мове пісаліся ў розных графічных сістэмах і пры дапамозе розных алфавітаў. Сёння ў айчынных бібліятэках можна знайсці апрача вялікай колькасці беларускамоўных рукапісаў, запісаных кірыліцай, нямала дакументаў, напісаных лацінскім шрыфтам і нават арабскім алфавітам. Напрыклад, у Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі нядаўна былі знойдзены два літаратурныя творы 17 стагоддзя — “Прамова Мялешкі” і “Ліст да Абуховіча”, напісаныя па-беларуску лацінкай. Вялікую цікавасць уяўляюць рукапісныя кітабы — свяшчэнныя кнігі беларускіх татараў, якія пісаліся па-беларуску і па-польску арабскім пісьмом.
Другой рысай старабеларускай кніжнасці быў яе поліканфесійны характар. Гэта значыць, што на беларускіх землях адначасова жылі і нават плённа ўзаемадзейнічалі прадстаўнікі розных веравызнанняў — праваслаўныя, католікі, уніяты, пратэстанты, стараверы, іўдзеі, мусульмане... Усе яны мелі сваю пісьменнасць, стваралі кніжныя помнікі. Прычым кнігапі-
Сярэдневяковы манах перапісвае кнігу ў скрыпторыі
санне кожнай з гэтых канфесій не развівалася ізалявана ад іншых: усе яны існавалі разам, уплывалі і ўзаемна дапаўнялі адна адну. У выніку гэтага ўзаемаўплыву і ўзаемадзеяння і нарадзілася багацейшая рукапісная кніжнасць Беларусі, якая ў далейшым непасрэдна паўплывала і на беларускае кнігадрукаванне.
Да 17 стагоддзя большасць твораў мастацкай літаратуры і навуковых прац таксама пісалася і пашыралася ў рукапісным выглядзе. Па рукапісных
кнігах вучыліся шкаляры і студэнты. Уручную перапісваліся замежныя працы і рабіліся іх пераклады. Вялікі пласт рукапіснай кніжнасці складаюць канспекты лекцый, прачытаных выкладчыкамі розных навучальных устаноў і ўважліва занатаваных студэнтамі і шкалярамі. Падобнымі да іх былі і рукапісы многіх вучоных, асобныя з якіх у далейшым выходзілі ў друкаваным выглядзе.
I ўсё ж найбольшую колькасць складалі рукапісныя кнігі, якія ўзніклі
Старонка Лаўрышаўскага Евангелля з выявай архангела Міхаіла (14 стагоддзе)
КНІГІ ОНЛАЙН
