Гарадзенскі палімпсест 2011
Асоба, грамадства, дзяржава. XV - XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 384с.
Мінск 2012
64 Тамсама, адз. з. 9, арк. 315-316 адв.
65 Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. С. 259-260.
66 Тамсама, адз. з. 9, арк. 309-310 адв.
67 НГАБ. Ф. 1761, воп. 1, адз. з. 12, арк. 55-57.
68 У даследаванні Юрыя Гардзесва памылкова згадана, што Марыяна дачка Міхала Ёрдана (але не Міхала Календы), якая выйшла замуж за Паўла Рычы, другі раз за Андрэя Сталінскага, гл.: Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. С. 269.
69 НГАБ у Гародні. Ф. 1168, воп. 1, адз. з. 5, арк. 3.
70 Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. С. 48.
71 НІАБ. Ф. 1761, воп. 1, адз. з. 12, арк. 221-224.
72 Тамсама, арк. 589-592.
73 Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. С. 179.
74 Тамсама. С. 190.
75 Borowik Р. Funkcjonowanie samorzadu miejskiego w Grodnie podczas «potopu moskowskiego» (1655-1661). C. 39.
76 НГАБ. Ф. 1761, boh. 1, адз. з. 10, арк. 119-122.
77 Тамсама, арк. 179-180.
78 Тамсама, арк. 44, 69,261.
79 НГАБ. Ф. 1761, воп. 1,адз. з. 11,арк. 189-192.
80 Падрабязней гл.: Масальскі Міхал Юзаф II Вялікае княства Літоўскае. Т. 2. Мн., 2006. С. 274-275.
81 Тамсама, арк. 196-212.
82 НГАБ. Ф. 1761, воп. 1, адз. з, 9, арк. 122-122 адв.
83 Тамсама, арк. 124-125.
84 Тамсама, адз. з. 10, арк. 519-522.
85 Тамсама, арк. 629-631.
86 Тамсама, арк. 633-635.
87 Тамсама, адз. з. 10, арк. 885-888.
88 Тамсама, арк. 927-930.
89 Тамса.ма, арк. 931-938.
90 Та.мсама, арк. 963-970.
91 Тамсама, арк. 1027-1030.
92 Тамсама, арк. 435-438.
93 Тамсама, арк. 651-655.
94 Тамсама, адз. з. 12, арк. 153-155.
95 Тамсама, адз. з. 11, арк. 197-200.
96 Тамсама, арк. 144-146 адв.
97 Тамсама, адз. з. 11, арк. 15-21.
98 Тамсама, арк. 599-600.
99 Тамсама, арк. 951-954.
10<>Тамсама, арк. 959-962.
101 Тамсама, арк. 507-508.
102Тамсама, арк. 513-514.
103Тамсама, адз. з. 10, арк. 923-926.
104 Тамсама, адз. з. 9, арк. 1019-1022.
105 Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. С. 144.
106НГАБ. Ф. 1761, воп. 1, адз. з. 10, арк. 543-546.
І07Тамсама, арк. 441-444.
’““Тамсама. адз. з. 10, арк. 431-433.
'"Тамсама, адз. з. 12, арк. 585-588.
110Тамсама, адз. з. 10, арк. 143-145.
111 Та.мсама, арк. 147-150.
112Тамсама, адз. з. 10, арк. 753-756.
113 Тамсама, арк. 633-636.
114 Тамсама, адз. з. 12, арк. 497-500.
115Та.мсама, адз. з. 9, арк. 405-408 адв.
116Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. С. 161, 165; Гардзееў Ю. 3 гісторыі канцылярыі Гарадзенскага магістрата. С. 104; НГАБ. Ф. 1761, воп. 1, адз. з. 12, арк. 497.
П7Гардзееў Ю. Гарадскія эліты Гародні... С. 358.
,18Тамсама. С. 360.
“’Тамсама. С. 259, 314.
,2°НГАБ. Ф. 1761, воп. 1, адз. з. 9, арк. 309-310 адв.
121Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. С. 259, 314.
122Тамсама, адз. з. 10, арк. 577-580.
123НГАБ. Ф. 1761, воп. 1, адз. з. 10, арк. 697-699, 721-724.
124Тамсама, адз. з. 10, арк. 1007-1010.
125Тамсама, адз. з. 12, арк. 221-224.
126Тамса.ма, арк. 255-256.
127 Тамсама, арк. 257.
І28Тамсама, адз. з. 11, арк. 79-95.
129 Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. С. 71, 128.
130 Тамсама, арк. 453-456.
131Тамсама. С. 173-176.
132 НГАБ. Ф. 1761, воп. 1, адз. з. 12, арк. 433-435.
133 Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. С. 182.
134НГАБ. Ф. 1761, воп. 1, адз. з. 9, арк. 114-115 адв.
135Тамсама, адз. з. 10, арк. 29-32.
І36Тамсама, арк. 33-34.
І37Тамсама, адз. з. 11, арк. 369-372.
138Тамсама, адз. з. 12, арк. 671-674.
139Тамсама, арк. 687-690.
Dr. Hab. Mariusz Sawicki (Opole)
Grodno w pamiQtniku
Karola Stanistawa Radziwitla z lat 1688-17131
Wakcie unii lubelskiej z 1569 roku zdecydowano, ze sejmy obu federacyjnych narodow odbywac si? b?d$ na terenie Korony Polskiej, co bez w^tpienia dyskryminowato mieszkaricow Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego. Istnialy jednak wyj^tki od postanowionej reguly, czego przykladem moze bye sejm w Brzesciu Litewskim w 1653 roku, przeniesiony tam ze wzgl?du na pustosz^c^ okolice stolicy zaraz?. Sytuacja zmienita si? dopiero w roku 1673, kiedy to konstytucj^ sejmowQ ustalono, iz co trzeci sejm Rzeczypospolitej b?dzie odbywal si? na terenie Wielkiego Ksi?stwa, choc regula ta nie byta dokladnie przestrzegana. Potwierdzono natomiast w 1703 roku. Wyt^czono z postanowienia sejmy ogolnoparistwowe okresu bezkrolewia, a w latach 1678-1793 w Grodnie odbyto si? zaledwie 11 posiedzeri parlamentu2. Wptyn?lo to jednak bez w^tpienia na rozwoj miasta wraz z jego infrastruktur^, ktorq nalezato dostosowac do nowej rzeczywistosci oraz przystosowac do przyj?cia sporej liezby tymczasowych mieszkancow przybywaj^cych na sejm. Nie mozna jednak w tym przypadku generalizowac i przypisywac wzrostu znaczenia omawianego miasta dopiero po 1673 roku. Juz wczesniej stanowiio ono bowiem wazne centrum zycia polityeznego Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego. W latach 1501, 1506, 1522, 1558, 1566/67 i 1568 zbieraly si? w Grodnie sejmy litewskie3. Za panowania Stefana Batorego i Wtadyslawa IV Wazy w omawianym miescie monarchowie cz?sto przyjmowali zagranicznych gosci i poselstwa przybywaj^ce do Rzeczypospolitej z paristwa moskiewskiego czy angielskiego. Pierwszy z wymienionych wtadcow przyj^t tu rowniez poslow pruskich, a drugi weneckich oraz elektora brandenburskiego4. Rowniez w pozniejszym czasie w Grodnie przyjmowano poslow obcych paristw. Najprawdopodobniej w marcu 1693 roku przebywat w nim pose! cesarski, o czym informowat biskup wileriski Konstanty Kazimierz Brzostowski podkanclerzego litewskiego Karola Stanislawa Radziwitla5.
Pomimo petnionych wczesniej funkeji politycznych, postanowienia dotycz^ce co trzeciego sejmu wGrodnie nie przyj?to zentuzjazmem i to u obu narodow, z czego Koroniarze wyst?powali z o wiele ostrzejsz^ krytykQ niz Litwini, a przykladem moze bye, brzmi^ca miejseami obrazliwie dla mieszkaricow Wielkiego Ksi?stwa, fraszka Waclawa Potockiego najprawdopodobniej z 1678 roku:
«Alez і to rzecz napisania godna Ze Litwa sejm z Warszawy przeniosla do Grodna Gdzie dot^d z wilki dzikie sejmowafy swinie Trudno tez o inakszy dowcip na bocwinie»6.
Dosadna, moim zdaniem mocno przesadzona, nasycona antagonizmem wewn^trznym fraszka Wactawa Potockiego moze w pewnym stopniu prezentowac pogkjd przedstawicieli Korony na kwesti^ ustanowienia sejmow w Grodnie, choc nie moze bye zupetn^ wykiadni^ pogl^dow catego spoteczeristwa. Zreszt^ Wactew Potocki znany byt ze swego ostrego i momentami nazbyt ci^tego j^zyka literackiego najcz^sciej prezentowanego wtasnie we fraszkach jego autorstwa. Bye moze wynikata ona rowniez z niewiedzy i nieznajomosci dotyezgeej miejsea odbywania co trzeciego sejmu wspdlnej Rzeczypospolitej.
Zwotujqc pierwszy sejm w Grodnie w 1678 roku takze krol Jan III Sobieski wyrazat pewne w^tpliwosci, co do mozliwosci infrastrukturalnych miasta: «Wiadomo jest jego kjrdlewskiej] m[o]sci, ze admentem niedawnego prawa sejm terazniejszy w Wielkim Ksigstwie Litewskim przypadnie w miescie Grodnie i dlatego na tym miejscu on skladac raczy, jednak niezaniechiwa do przestrogi stanom Rzeczyplitej, ze sig to miasto nie takjako nalezalo pobudowalo, skqdjaka niewygoda zimie bye musi snadno wojewodztwa uwazcp et pro libitu decernet»7. W tym przypadku zapewne chodzito o mozliwosci pomieszczenia przybywaj^cych na sejm senatorow i postow wraz z towarzysz^cymi im poeztami niejednokrotnie przekraczajqcymi kilkaset osob. Podobnego zdania byt takze kanclerz wielki litewski Krzysztof Zygmunt Pac. W swoim liscie do marszalka wielkiego litewskiego Aleksandra Hilarego Polubiriskiego pisat «co do miejsea sejmowania w Grodnie, w tym i ja tym luho niwidzg sposobu, zeby sig poslowie koronni pomiescic mieli, poniewaz wedlug konstytueji domow nie chcieli wojewodztwa Wjielkiego] Xjigstwa] Ljitewskiego] kazdy dla swoich posiow (czego potym zalowac bgdq), jednak, ze samemujuz wjasz] mjosc] m[ilosciwemu] panujako marszalkowi lepiejpatere moze nunierus domow w Grodnie toe juz ta illummarkowac i miescie nalezaloby, bo krol j[ego] mjosc] u zamku bgdzie mial swojq wygodg wszelkq, ktorej w Wilnie miec nie moze [...]»*. W korespondeneji swojej Pac wyrazat rowniez, chyba uzasadnione, obawy o podejseie do tego problemu posiow koronnych. Przewidywai bowiem sporq awantury o brak gospod oraz wyrazat obawy, ze cz^sc z parlamentarzystow moze wyjechac w ich poszukiwaniu do Wilna lub nawet zupetnie przeniesc tarn sejm, choc bytoby to niezgodne z konstytucj^, ktora na miejsee obrad parlamentu wyznaczata wtasnie Grodno. Korespondeneji swoj$ koriczyl konkluzjq zwi^zanq z potrzebq jak najszybszego rozbudowania miasta i przystosowania go do potrzeb obrad parlamentarnych9.
Na sejmikach przed pierwszym sejmem grodzienskim w 1678 roku rowniez szlachta interesowata si^ miejseem obrad. Przyktadem moze bye tu sejmik
wilkomierski. W koncowych punktach instrukcji polecaia swojemu posiowi Stefanowi Mityjanowi skarbnikowi rzeczyckiemu, aby domagat si^ przeniesienia sejmu z Grodna do stoiecznego Wilna. Szlachta witkomirska nie podala jednak powodu zamieszczenia takiego wniosku w swojej instrukcji. Mozemy si$ jednak domyslac, ze byla ona zwi^zana z brakiem odpowiedniej infrastruktury miejskiej mogqcej pomiescic przybywajqce na sejm osoby10.
W 1678 roku rozpocz^to w Grodnie rowniez akcj§ maj^ca na celu dokladne spisanie placow, domow, co zlecono specjalnie w tym celu powolanej komisji. O jej pracach informowai marszalka wielkiego litewskiego Aleksandra Hilarego Potubinskiego, marszalek slonimski Hieronim Piasecki. Z dostarczeniem odpowiednich danych nastqpity jednak pewne trudnosci zwiqzane z nie przystaniem po pierwszej rewizji w Grodnie odpowiednio sporz^dzonego inwentarza. Marszalek slonimski podkreslal jednak, ze «na wojewodztwa jednak i powiaty wszystkie WXL» wedlug sporz^dzonej dyspozycji wydzielone zostaly juz place i odpowiednie miejsca. W dalszej cz^sci korespondencji Piasecki wspominal rowniez o liscie kanclerza wielkiego litewskiego, w ktorym ten prosit o pilne dostarczenie drewna, poniewaz jest ono mu niezb^dne do odpowiedniego przebudowania «kuchennego domu we dworze Jmsci w Grodnie i na zabudowanie placu na powiat kowienski wydzielony»". Marszalek slonimski zwracal si^ zatem do Potubinskiego o interwencjf u niewymienionego z imienia Trochynickiego, aby ten jak najszybciej pomogt mu w organizowaniu drewna niezb^dnego do prac budowlanych w Grodnie12.