Гарадзенскі палімпсест 2011
Асоба, грамадства, дзяржава. XV - XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 384с.
Мінск 2012
Kolejne informacje dotycz^ce Grodna w pami?tniku Radziwitta pochodzQ z relacji, ktore otrzymal kanclerz wielki litewski i umiescit je w swoich wspomnieniach. Dotyczq one dziatan wojennych pod wymienionym miastem w styczniu 1706 roku. Pod Grodno, 26 stycznia, gdzie przebywai nadal August II podci$gn?ta armia szwedzka pod dowodztwem Karola XII i zatrzymala si? w odleglosci trzech mil od miasta. 27 stycznia 1706 roku doszto do utarczki jazdy rosyjskiej ze Szwedami pod watami grodzienskimi, a 28 August II wyjechat z miasta w stron? Tykocina wraz z czterotysi?cznym oddziatem dragonii i w dniu nast?pnym dotart do wymienionego miasta67. Na tym kanclerz wielki litewski konczy relacj? z dziatan wojennych pod Grodnem.
W rzeczywistosci armia szwedzka stan?la pod wymienionym miastem juz 24 stycznia, a nie jak przytoczyt to Radziwitt 26 przebywszy w ci^gu 16 dni 300 kilometrow, prowadz^c ze sobq armaty i tabor68. Wojewoda minski Zawisza podaje w swoich wspomnieniach, ze Karol XII podszedt pod Grodno juz 22 stycznia, kiedy to doszto do utarczki na przeprawie przez Niemen, ktorej nieudolnie bronity wojska rosyjskie69. Pozostaj^cy w Grodnie feldmarszatek Georg Ogilvy wraz z 20 tysi^cami zotnierzy probowat zapobiec sforsowaniu rzeki przez oddziaty szwedzkie. W kierunku przeprawy wystat dragoni?, a piechota rosyjska obsadzita rogatki miasta. Przejscie przez Niemen nastr?czaio
pewnych trudnosci w zwi^zku z sliskimi w trakcie zimy i urwistymi brzegami, co jednak nie przeszkodzilo Karolowi XII pieszo przejsc skut^ lodem rzek? wraz z oddziatem grenadierow. Odziaty dragonii rosyjskiej prdbowaly przeszkodzic temu marszowi ostrzeliwuj^c przemieszczaj^ce sie oddzialy czyniqc to jednak na tyle nieudolnie, ze trafiono jedynie trzech oficerow szwedzkich. Po tym incydencie zarowno dragonia, jak i piechota rosyjska wycofaia si? do Grodna tym samym nie utrudniaj^c dalszego forsowania Niemna przez oddzialy szwedzkie70. Pomimo tego, ze miasto nie posiadalo fortyfikacji Karol XII nie zdecydowal si? na zdobywanie go «okopami i fosq dobrze opatrzone, poniewaz zima ani bateryi robic, ani aproszow nie dopuszczala, w szturmie zas gwaltownym i obcesowym musialy przez azard stracic wide najlepszych piechot i kawareryi i oficerow, a tak postanowiono blokadg uczynic az do dobrej wiosny i cieplejszych czasow»71. Dodatkowo Grodno broniiy, zdaniem Otwinowskiego, niespotykane dot^d szarice «gdy mrozy uj^ly, ze nie mogli zienii kopac, wozili chrusty i stomy kladli na waly miasto ziemi, a wodq cieph} polewali, a tym sposobem zbyt wysokie szance zrobili lodowe»72. Po kilku nieudanych szturmach i braku mozliwosci stoczenia z wojskami Ogilviego otwartej bitwy, Karol XII postanowit zablokowac wojska rosyjskie i gtodem zmusic je do kapitulacji. Poniewaz jednak okolice Grodna byiy zupetnie ogofocone z jakichkolwiek zapasow zywnosci, Szwedzi musieli przede wszystkim zadbac o dostarczanie prowiantu dla wtasnych zoinierzy, co okazato si? zadaniem trudnym do wykonania. W zwi^zku z tym Karol XII roztozyl swoje wojska w pewnej odleglosci od miasta odcinajqc tym samym drogi komunikacyjne i zaopatrzeniowe wojskom zamkni?tym w Grodnie, ktorych sytuacja aprowizacyjna znacznie si? pogorszyla. Dodatkowo w oddzialach Ogliviego szerzyty si? choroby i glod, co zmniejszato mozliwosci militarne stacjonuj^cych w miescie zoinierzy, ktorych liczba stopniala do polowy pierwotnego, 20 tysi?cznego, stanu. Drog? na potnoc i wschod od Grodna blokowali Szwedzi, a marsz na zachod nie byl w ogole brany pod uwag? przez glownodowodz^cego wojskami rosyjskimi. Mozliwosc wycofania si? dawal jedynie kierunek poludniowy i taki tez rozkaz otrzymal od Piotra I Ogilvi, choc nie spieszyl si? z jego wykonaniem. Spowodowane to bylo budow^ przez Szwedow mostu na Niemnie, ktory miat umozliwic im szybkie przerzucenie oddzialow na poludniowy brzeg rzeki gdyby Rosjanie podj?li jakqkolwiek prob? opuszczenia miasta w tym wtasnie kierunku. Pod koniec marca 1706 roku nastQpila odwilz i kra na rzece zniszczyla most, ktorego naprawa zaj?Ia inzynierom szwedzkim kilka dni, co ulatwilo korpusowi rosyjskiemu ewakuacj? z Grodna, zatopiwszy wczesniej w rzece dziaia. Zanim Szwedzi naprawili zniszczony most i ruszyli w poscig za oddziatami feldmarszatka rosyjskiego, Ogilvi uzyskal czterodniowq przewag?, co pozwolito mu unikn^c bitwy z wojskami szwedzkimi73.
Karol Stanislaw Radziwitl po raz kolejny wymienia Grodno w swoim
pami^tniku 12 lutego 1708 roku. Ро wymienion^ data przekazal informacje, ze tego dnia w interesuj^cym mnie miescie przebywal krol Stanislaw Leszczyriski, nie podaj^c jednak zadnych szczegotow jego pobytu74.
Ostatni raz w omawianych wspomnieniach Grodno pojawia si^ w roku 1711, kiedy to wyznaczono w nim obrady limitowanego Litewskiego Trybunatu Skarbowego, na dzieri 12 stycznia 1712 roku. W listopadzie jednak przdozono posiedzenie do Wilna «z pewnych racji» jak zanotowal w pami^tniku kanclerz wielki litewski. Niestety nie wspomina nic wi^cej na temat owych tajemniczych racji, ktore przeniosty obrady do stolicy Wielkiego Ksi^stwa. Bye moze chodzito o tocz^ce si§ dziatania wojenne lub jedng z wielu w czasie wojny, kl^sk^ elementarn^.
Grodno, pomimo swojej roli, ktora wynikata z odbywaj^cych sif w nim sejmow, nie pojawia si^ cz^sto w obszernym pami^tniku Karola Stanislawa Radziwitta. Wyprzedzajq go takie miasta jak Wilno, Nieswiez, Mir czy Biala, co bylo raczej zrozumiate ze wzgl^du na mieszcz^ce si$ tarn rezydeneje kanclerza wielkiego litewskiego. Sporo miejsea zajmuje w nim rowniez Nowogrodek i Brzesc Litewski ze wzgl^du na odbywaj^ce si^ tarn sejmiki i obecnosc na nich ksi^cia Radziwitla. Grodno pojawia si^ natomiast najcz^sciej przy okazji przejazdow przez to miasto, popasow, czy wydarzen polityczno-wojskowych odbywaj^cych si§ na jego terenie lub w najblizszej okolicy. Informacje na ten temat przekazywane s^ w formie syntetyeznej, choc niekiedy mozna w nich odnalezc zaskakuj^cq ilosc szczegotow, ktore trudno zweryfikowac w oparciu o literature przedmiotu. W omawianym rekopisie brak jest zupelnie opisu omawianego miasta, nawet ogolnego, jego okolicy czy budowli, ktore si$ w nim znajdowaly. Jest to jednak charakterystyczne dla wszystkich miast na terenie Rzeczypospolitej Korony i Wielkiego Ksiystwa Litewskiego wspominanych w pami^tniku, zupelnie przeciwnie do miast odwiedzanych przez Radziwilia na terenie Prus, czy Pomorza. Niemniej jednak Grodno jest widoezne na kartach omawianego pamietnika, a przy pomini^ciu rezydeneji radziwiltowskich jest w jego swietle jednym z najistotniejszych miast Wielkiego Ksiystwa Litewskiego w omawianym okresie.
1 Rozwazania swoje oparlem na r^kopisie nr 977 przechowywanym w Bibliotece Polskiej Akademii Umiej^tnosci i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.
2 Vblumina I.egum, t. 4, Petersburg 1860, s. 67 «Sejm co trzeci w Grodnie ma przypadac na alternacie W X. L. dyrekeji kola poselskiego przypadajqcy». Oczywiscie zasada ta nie obowi^zywala w trakeie sejmu konwokaeyjnego i elekeyjnego; E. Dubas-Urwanowicz, Grodno do XVIII wieku. Miasto i ludnosc, w: Grodno w XVIII wieku. Miasto i ludnosc, Bialystok 1997, s. 17; J. Gordziejew, Socjotopografia Grodna w XVIII wieku, Torun 2002, s. 42.
3 J. Gordziejew, Socjotopografia..., s. 42; A. Радаман, Соймы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі, т. 6, кн. 1, Мінск 2001, с. 380-382; Р. Borowik, Jurydyki miasta Grodna w XVXVIII wieku. Stanowy podziat nieruchomosci, Suprasl 2005, s. 26.
1 Е. Dubas-Urwanowicz, Grodno..., s. 17-18; Р. Borowik, Jurydyki miasta Grodna..., s. 29.
5 K. K. Brzostowski do K. S. Radziwitta, Werki 4 kwietnia 1693, Archiwum Glowne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Archiwum Radziwiilowskie (dalej: AR), dz. V, rkps 1513/1, k 33-35.
6 H. Wisner, Wielkie Ksi?stwo Litewskie Korona Polska Rzeczypospolita, Przeglqd Historyczny, t. 67, z. 3, Warszawa 1976, s. 587; P. Borowik, Jurydyki miasta Grodna..., s. 29.
7 Instrukcja krolewska na sejm 1678, bez miejsca i dokladnej daty, AGAD, AR, dz. II, ksi?ga 24, k. 685.
8 K. Z. Pac do A. H. Potubinskiego, Belweder 27 sierpnia 1678, AGAD, AR, dz. V, rkps 11208/ III, k. 105-108.
9 Tenze do tegoz, Belweder 27 sierpnia 1678, tamze, k. 105-108.
10 Instrukcja sejmiku wilkomierskiego na sejm 1678 roku, bez miejsca 3 pazdziernik 1678, Bibliotcka im. Czartoryskich w Krakowie, rkps. IV 414, k. 175-176.
" H. Piasecki do A. H. Polubinskiego, Grodno 18 sierpnia 1678, AGAD, AR, dz. V, rkps 11586, k. 3-4.
12 Tenze do tegoz, Grodno 18 sierpnia 1678, tamze, k 3-4.
13 Archives Ministere des Afaires Etrangeres de la France a Paris, Correspondanse Politique Pologne, nr 86, k. 137 i nast^pne.
14 J. O. Pieniqzek do K. J. Sapiehy, Kozierudy 19 listopad 1692, Lwiwskaja naukowa biblioteka im. Wasyla Stefanyka Nacionalnoj Akademiji Nauk Ukrainy, Widdil rukopysiw (dalej: LvNB), fond 103, Teki Prochaski, dzial VI, teka 149, k 333.
15 Tenze do tegoz, Kozierudy 19 listopad 1692, tamze, k. 333.
16 «Zebranie dni z kalendarzow notowanego wlasnq r^kq i praca jasnie oswieconego Xcia jemsci pana podkanclerzego WXL, z ktorych mozna si? informowac o czasach residentiej jego krolewskiej mosci i swojej wlasnej: o sejmach; o drogach ustawicznych: co w ktorym miesiqcu poczta przyniosla: i o smierci niektorych zacniejszych panow 1688-1713», Biblioteka Polskiej Akademii Umicjqtnosci i Polskiej akademii Nauk w Krakowie, rkps. 977 (dalej: Pami?tnik Karola Stanislawa Radziwitta).
17 AGAD, AR, dz. VI, 11-79.
18 Pami?tnik Karola Stanistawa Radziwitta, k. 11-11 v.
19 Tamze, k. 16-16v; A. Rachuba, Radziwitt Karol Stanislaw, Polski Slownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 30/2, z. 125, Wroclaw i inne 1987, s. 241; A. Filipczak-Kocur, Litewski Trybunat Skarbowy (1591-717), w: Studnia z Dziejdw Panstwa i Prawa Polskiego, t. 7, Lodz 2002, s. 191.
20 Pami?tnik Karola Stanislawa Radziwitta, k. 18.
21 Tamze, k 24.
22 Tamze, k 24.
23 Tamze, k 24; Z. Wojcie, Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983, s. 479.
24 Tamze, k 24; J. Gierowski, Jabionkowski Jan Stanislaw, PSB, L 10, Wroclaw; Warszawa; Krakow 1962-1964, s. 222.
25 Tamze, k 24.
КНІГІ ОНЛАЙН
