Гарадзенскі палімпсест 2011
Асоба, грамадства, дзяржава. XV - XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 384с.
Мінск 2012
Najprawdopodobniej z problemem rozbudowy Grodna i przystosowania go do potrzeb odbywaj^cych si^ tarn sejmow nie poradzono sobie, co najmniej do lat 90 XVII wieku. W 1693 roku ambasador francuski w Rzeczypospolitej Melchior de Poligniac pisal bowiem w jednej ze swoich depesz do Ludwika XIV, ze Grodno jest najgorszym miejscem na swiecie, w ktorym obraduje parlament panstwa polsko-litewskiego. Dodawat rowniez niedwuznacznie, ze wolatby, aby krol Jan III Sobieski zachorowat, co spowodowatoby odwolanie obrad sejmu w omawianym miescie13. Rowniez Koroniarze roznymi sposobami i pod roznym pretekstem probowali nie dopuscic do obrad sejmu w Grodnie nawet w latach 90 XVII wieku. W 1692 roku duchowni koronni podj^li inicjatyw^ «aby sejm grodynski po pewnym marszatku pod tqz laskq przeniesc do Warszawy dla blizszej korespondencyjej z kolligatami i poslami co traktujq pokoj z Portq»'4. Wysuwali oni jednak zasadnicze obawy, ze spotka siy to z ostrym sprzeciwem senatorow i poslow Wielkiego Ksiystwa Litewskiego, poniewaz potem «nie byloby po co do Grodna jezdzic». Oczywiscie projekt przedstawicieli duchowienstwa, ktorych autor informacji nie wymienia z imienia i nazwiska oraz stanowiska, nie doszedt jednak do skutku i sejm grodzienski obyt si<^ wedtug uniwersalu krolewskiego w 1693 roku15.
R^kopismienny pami^tnik kanclerza wielkiego litewskiego Karola Stanislawa Radziwitta nosi petny tytuf «Zebranie dni z kalendarzow notowanego wlasnq rekq i pracq jasnie oswieconego Xcia jemsci pana podkanclerzego WXL, z ktorych mozna sig informowac o czasach residentiej jego krolewskiej mosci i swojej wtasnej: o sejmach; o drogach ustawicznych: co w ktorym miesiqcu poczta przyniosla: i o smierci niektorych zacniejszych panow 1688-1713»'6. Tresc utozona jest w sposob chronologiczny, kolejno miesiqcami, a nast^pnie latami nast^pujqcymi po sobie. Poczqtek omawianego dokumentu jest nieco chaotyczny, co zapewne wiqze si^ z autorem omawianego pami^tnika, poniewaz jest on kopiq rykopisu, ktorego oryginat znajduje si^ w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie17. Karol Stanislaw Radziwitl rozpoczqt opisywanie wydarzeri dotyczqcych jego osoby od roku 1688 piastujqc w tym czasie urzqd koniuszego Wielkiego Ksiystwa Litewskiego, choc brak w nim wyraznego poczqtku na pierwszych kartach. Rozpoczynajqcy wydarzenia rok nie zostat w petni opracowany. Pierwszym miesi^cem jest bowiem czerwiec, a nast^pnie sierpien, wrzesieri, pazdziernik i listopad. Brak zatem pierwszych miesi^cy roku oraz ostatniego. Rzeczywisty tytul, przytoczony powyzej, pojawia si^ dopiero po opisaniu 1688 roku i pozostawieniu dwoch kart pustych, co sugerowac moze ch^c rozpocz^cia opisywania dziejow Karola Stanislawa od nowa. Rok 1689 nie rozpoczyna sif jednak od pierwszego miesiqca stycznia, ale ponownie od maja. Nastypnie opuszczone sq wydarzenia czerwca i autor ponownie wraca do dziejow odnoszqcych siy do koniuszego litewskiego w miesiqcu lipcu, przy czym po nim juz chronologicznie, bez zadnych opuszczen i brakow, opisuje kazdy miesiqc osobno. Przed rozpocz^ciem kazdego roku jest adnotacja, chyba ryka ksi^cia, biorqc pod uwag^ jego oryginalne listy, ze tresc znajdujqca siy po nim jest zatwierdzona przez Radziwitta i odpowiada rzeczywistosci. Karol Stanislaw Radziwitl zyl do 1719 roku, natomiast opisywane wydarzenia koriczy na roku 1713, w omawianym przeze mnie r^kopisie krakowskim, natomiast warszawski zakonczony jest na roku 1718. Widoczny jest takze brak ewidentnego zakoriczenia, poniewaz pami^tnik konczy si^ na wydarzenia grudnia 1713 roku. Mozna zatem odniesc wrazenie, ze autor nie zamierzat konczyc na wymienionym wyzej roku, ale jakies nieznane nam blizej okolicznosci nie pozwolity mu na kontynuowanie przepisywania wspomnien, czy tez opisywania wydarzen odnoszqcych siy juz wtedy do kanclerza wielkiego litewskiego.
Grodno po raz pierwszy wspomniane jest w pami^tniku Karola Stanislawa Radziwitta w lutym 1691 roku. 20 wymienionego miesiqca zatrzymat si^ w nim podkanclerzy litewski i przebywat tarn do 21, a nast^pnie udat si§ do Ejsimond do obrazu Matki Boskiej, poczym wyjechat do Mscibowa, gdzie nocowat18. 26 wrzesnia 1691 roku ksiqze Radziwitl wyjechal ze swojej rezydencji w Biatej na Trybunal Skarbowy do Grodna. Dojechal tam przez Mielejczyce, Zabtudow, Suprasl i Sokolky, gdzie nocowat z 29 na 30 wrzesnia. W ostatnim z wymienionych
dni wjechal do Grodna, gdzie przebywai na obradach wspomnianej instytucji do 15 pazdziernika19. Kolejna wzmianka o interesuj^cym mnie miescie w pami^tniku Karola Stanislawa Radziwilla pochodzi z 22 lutego 1692 roku. Wymienia je jako miejsce, przez ktore przejezdzat udaj^c si^ z Mielejczyc do Wilna. Poza nim wymienit na trasie swojej podrozy jeszcze Bielsk, Zabtudowo, Suprasl i Sokotk^20. Ponownie w strong Grodna, ale tym razem na sejm, podkanclerzy litewski wyruszyl z Nieswieza, gdzie czas sp^dzat na polowaniu «zabiwszy kilka niedzwiedzi», 26 grudnia 1693 roku21. Na miejsce dotari 30 grudnia poznym wieczorem. Karol Stanislaw RadziwiH bral, chyba raczej bierny udzial w obradach sejmu i relacja z niego na kartach pami^tnika jest niezwykle skromna. 3 lutego 1694 roku przekazal, ze nasl^pity przenosiny «w palacu jmp wilenskiego, gdzie krolestwo i ksigstwo ich byli»22. Marszatkiem omawianego sejmu zostai pisarz polny litewski Andrzej Kryszpin Kirszensztejn, ktory 9 lutego przywitai krola w imieniu catej izby poselskiej, na co od tronu odpowiedziat kanclerz wielki litewski Dominik Mikolaj RadziwiH23. W nast^pnym dniu przedstawial on rowniez propozycj^ krolewskie od tronu. 13 lutego izba poselska poprosita krola o rozdanie wakuj^cych urz^dow i tego sarnego dnia, jak zanotowal w pami^tniku Karol Stanislaw, rozpocz^ty si^ wota senatorskie, ktore trwaly do 16 tego sarnego miesi^ca. W trakcie trwania sejmu grodzienskiego, w dniu 1 marca, odbylo si^ wesele panny markizanki Joanny de Bethume, siostrzenicy krolowej Sobieskiej z Janem Stanislawem Jabtonkowskim. Niestety RadziwiH nie podaje ani konkretnego miejsca w Grodnie, ani przebiegu tej uroczystosci24. 9 marca obyla si§ audiencja u krola posla cesarskiego, a w dniu nast^pnym роЦсгопе obrady izby poselskiej z senatem25. Pose! cesarza austriackiego mial chyba rowniez w tym miesi^cu audiencja u biskupa wilenskiego Konstantego Brzostowskiego, ktory zapewnit go o swojej przychylnosci dla dworu wiedenskiego. Biskup twierdzil rowniez, ze zar^czyl za proaustriack^ orientacj^ Karola Stanislawa RadziwiHa, ktory wydaje si^ jednak, ze raczej pozostawal neutralny i chyba nie angazowat si$ czynnie w rozgrywki polityczne pomiydzy stronnictwami francuskim i austriackim26. 11 tego sarnego miesiqca «sejm sig rozerwal na prolongati przez pp poslow Igczyckich, jmp [Kazimierza Stefana M. S.] Iwanskiego podczaszego t^czyckiego» oraz niewymienionych z imienia Grabskiego i Szamowskiego27.
W trakcie samych obrad sejmu wybuchly dwa powazne konflikty, ktore paralizowaly jego obrady, a powstale z inspiracji opozycyjnie nastawionych wobec Jana III Sobieskiego Sapiehow. Warto w tym miejscu rowniez wspomniec, ze w wyniku pewnej bezczynnosci politycznej krola Maria Kazimiera, obejmuj^c niejako regencj^ w kraju, zamierzata pozyskac dla profrancuskich planow krolewskich opozycj^, ktdra jednak pod koniec 1692 roku zorganizowata spisek antydworskich, co mialo oczywiscie swoje przelozenie na tocz^ce si^ obrady sejmowe. Na jego czele stan^li: prymas Michal Radziejowski, Jerzy Denhoff,
Hieronim Lubomirski, Jan Odrow^z Pienqzek, Rafat Leszczynski i wszechwladni w Wielkim Ksi^stwie Litewskim, Sapiehowie28.
Pierwszy z wymienionych sporow zwi^zany byt z Jakubem Becalem, dzierzawc^ cel i dobr krdlewskich oraz dochodow skarbu nadwornego. Klienci sapiezynscy wysun^li wobec niego powazne oskarzenia, zapewne dotycz^ce naduzyc finansowych, ale Janowi III udalo si^ obronic swojego protegowanego, ktorego ostatecznie oczyszczono z zarzutow29. Kolejn^ osobq, ktorQ zaatakowali Sapiehowie i ich klienci byt wojewoda trocki Boguslaw Aleksander Uniechowski. Oskarzono go «o kradziez, co mujawnie zadawali jpanowie Sapiehowie sami w oczy i przez podstawione osoby»30. Najzacieklej i «najszkaradniej go slowy traktowali» starosta tr^bski Jerzy Wawrzyniec Szymkowicz i pisarz ziemski wilkomierski Stanislaw Szolkowski31. Niestety o wydarzeniach tych nic nie wspomina lakoniczna relacja z sejmu zamieszczona w pami^tniku podkanclerzego litewskiego, ktory opuscit Grodno 23 lutego 1693 roku udaj^c si^ do Warszawy32.
W dniach od 17 do 20 lutego w omawianym miescie odbywala si$ rada senatu po zerwanym sejmie, w ktorej uczestniczyl Karol Stanislaw nie podaj^c jednak zadnych blizszych szczegolow obrad. W Grodnie 15 lutego zmarl z powodu gor^czki niewymieniony z imienia pose! francuski Deneual, ktory, zapewne w wyniku wczesniejszej juz choroby, nie otrzymal audiencji, co podkanclerzy litewski skomentowal w nast^puj^cy sposob «mial czynic relacja swojej legacji w niebie»33.
Kolejny raz Grodno, dwukrotnie wymienione jest w omawianym r^kopisie w 1694 roku. Pierwszy raz 25 stycznia podczas opisywania trasy przejazdu podkanclerzego do Wilna, a drugi 29 marca. Tego dnia ksi^ze Radziwill wyjechal z Bialej ponownie do Wilna, zaznaczajqc, ze podroz odb^dzie si$ przez wymienione powyzej miasto34.
Grodno wymienione jest naslepny raz dopiero po czterech latach, w roku 1698, za panowania Augusta II i zwi^zane jest to z podpisaniem i potwierdzeniem przez monarchy ugody szlachty i cz^sci senatorow, tak zwanymi republikanami z Sapiehami po wydarzeniach pod Brzesciem Litewskim i podpisaniem ugody puzewieckiej. Spowodowala ona cz^sciowe przyj^cie przez Kazimierza Jana i Benedykta Pawia Sapiehow postulatow republikanow litewskich i rozpuszczenie wojska podleglego hetmanowi wielkiemu lite wskiemu i podskarbiemu lite wskiemu. 18 grudnia 1698 roku August II wyjechal z Brzescia Litewskiego kieruj^c si$ na Grodno, a Karol Stanislaw Radziwill wyruszyl do wymienionego miasta dwa dni pozniej. Po noclegu w Mieleczycach w nocy 23 wjechal on do miasta, dzien przed przybyciem monarchy35. Pod datq 24 grudnia odnotowal w specyficzny dla siebie sposob odbywaj^ce si$ w Grodnie wydarzenia «kompilacja stanza wojewodztw ipowiatow WXLitt pospolitym ruszeniem wyprowadzonych z wojskiem WXLitt, na ktore zaraz instancje usarskie, pancerne, rajtarskie, tatarskie zwiniono chorqgwie
КНІГІ ОНЛАЙН
