Гарнуся душою да слова
Ніна Мацяш
Выдавец: Звязда
Памер: 296с.
Мінск 2013
Вось я і маю хоць якую радасць.
Раўняю ды разгладжваю пружкі. Тых колькі яблык з мамінага саду! Галубачка, пякла шчэ й піражкі...
Як там яна? I як ёй будзе жыць там? Пустая хата і парожні двор...
Дашчаны хлеў, саломаю накрыты... Маўклівы бусел моліцца да зор. Цвіце драсён, і зарастае сцежка.
Таму двару не трэба ўжо варот. Рамон, як пажаўцелая мярэжка,
барвёнак, мак, настулька і стакрот усё цвіце і кланяецца лету.
Мядовы пах пад спадзістай гарой.
I ёй глядзець на буйнацвет на гэты адным-адной, прыгорбленай, старой. I ўжо ніхто не вернецца ніколі.
I хата ўмрэ... і я ўжо не прыйду...
I толькі ў садзе манастырскім пчолы гудуць сабе на схілах і гудуць...
Той манастыр нядаўна збудавалі. Там ёсць званы на рознагаласы. Яго Пушкар з Іванам фундавалі, раней лясы былі там ды лясы. Шчэ памятаю угары над намі коз дзікіх, коз! хадзілі табунамі. Раўлі вясною туры-пераможцы, шугалі кажаны-чапіргачы.
I пугачы, як тыя запарожцы, «пу-гу! пу-гу!» выгуквалі ўначы.
А потым лесам цятая дарога, пайшлі угору коні ды валы. А мы за ўсім глядзелі ўсё з парога, любілі цішу звыкнуць не маглі. Так тыя людзі ўпарта шчыравалі, так ад сякер хіліла вербы ў жвір. Вазілі ўгору бёрны, ладавалі дзярніну, цэглу ўсё на манастыр.
Дый вырас там ён на скале пустэльнай тры шапкі купалоў на бервянах, дый мружыць вочы манастырскіх келляў на Крывахаткі нашы ў бур’янах.
Хаціны ў нас і сапраўды не хвацкія. Прысёлак даўні, хто якую ўсіліў. Сям’і адно са тры былі казацкія, а тыя ўсе на манастыр рабілі.
Вось што ў нас гожае, дык то садочкі.
I мы жылі, каб горш за ўсіх, дык не. Дастатак? Быў. Як кажуць, дзве сарочкі адна ў карыце і адна на мне.
Бабрэнкі ж дык не дужа бедавалі.
Яны зямлю ў арэнду аддавалі.
У Крывахатках нашых хата тая адзіная мо хатка не крывая.
Але й жылі! Капейчыну душылі, у дзве душы без продыху рабілі.
Як тых людзей двух доля спаравала? Там вечна сварка вісла, быццам чад. Каб з немачы якой, дык не, звягала Бабрэнчыха от проста так. He ў лад усё было ёй, і мужык, і хата.
Усё штось баліць, то грудзі, то жывот. Такой была высокай і цыбатай, як чапля з Перашчэпінскіх балот.
I ныла ўсё, хадзіла неяк бокам. Бабрэнку ўсё кляла на ўсе лады. А ненасытная! што згледзіць вокам, так дзюбай тое й выхапіць з вады.
Жылі ад нас за трэцім пералазам.
Мой бацька спачуваў гаспадару.
Яны яшчэ й дзяцюкавалі разам, і пажаніліся ў адну пару.
На Дзмітра дзесь. А ўжо дзесь на Варвары прыйшоў Бабрэнка, нахіліўшы грэбень: «Знайшоў сабе ты дзеўчыну да пары, а я ж бы жаба ў жар... Так мне і трэба!..»
I кроў яго казацкая ўскіпала, і тыя шаблі ў памяці гулі. Яна ж яго бы ў землю закапала, і ён прыціх, заблытаўся ў зямлі.
Дый стаў харугваў хатніх ён харунжым. He паднімаў вачэй на Чурая.
Пайшоў бы з войскам у паход, дык грунт жа.
Строс бы з сябе хамут той, дык сям’я. Баяўся думак, гнаў іх прэч, бы злыдняў. Ды, нарабіўшыся, храпліва спаў.
Стаў гладкі, запузацеў, пасаліднеў і страціў сэрца да казацкіх спраў. А неяк ехаў цераз Ворсклю возам, ці задрамаў, ці што ды неўспадзеў у Іярдань, зашэрхлую з марозу, з канём і возам поначы ўляцеў...
Бабрэнчыха, як мужа пахавала, ўдвая люцейшай да работы стала.
Было, не з’есці, беднай, не папіць кіпіць работа, але й злосць кіпіць. Такая ўжо зрабілася Яга.
Ўсё на курэй пакрыквае: «Гай-га!»
3 старога чалавека кпіць нягожа.
Ды ўласна, што ж, вядома ўжо даўно: спяваюць песні, хто якую можа, і так пяюць, як дадзена яно.
Хто пра каліну, хто пра жыгана, А ў тое заўжды песенька адна:
Чаго сядзіш, бы ў Бога на палацях? Нявестку б маладую гэта мне.
A то ўсё маці, маці, маці, маці!
Ці я дажджу хоць помачы, ці не?
Вось ты прыйшоў з вялікага пахода, а не прынёс ні славы, ні дабра.
А мне, старой, і ў хлеў, і да гарода, за гаспадыню й за гаспадара.
Маўчыш, глядзіш, ды ўсё з якойсь
касінай.
Усё якаясь дума вочы мгліць.
Пра марцыпаны ў небе мроіш, сыне. А трэба жыць, мой сыне, на зямлі. Цячэ паветка. Хата заняхаяна.
Зламаўся воз. Падмокла сена спрэс. Прыкласці б рукі ўжо ці не пара яно? I грошай, грошай трэба пазарэз!
Чаго вы, мама, ёсць жа, дзякуй Богу, хлеб і да хлеба, поле і валы.
Калі б ты ўзяў шчэ дзеўчыну не ўбогую, то, можа, неяк мы б і пражылі.
А што ў Марусі? Словам перастрочыць.
Ды ў іх жа хата прахне ў бур’яне! Мне гэткую нявестку ні на вочы, пакуль жыву, сын, ні на вочы мне!
А што пакрыў я дзеўчыну няславаю? He будзе, мама, доля нам спрыяць.
А грошы?
Вунь, у горшчыку, пад лаваю, шэ й попелам прысыпаны, стаяць.
Яны твае? Тваім надбаны каркам?
Туды ты ўкінуў талер хоць адзін?
Ну што ж, ідзі, бяры сваю вядзьмарку, бо грошы ёсць у мацеры, вядзі!
Вось ад цябе якая, сын, падзяка.
Жыву, раблю, гарую цэлы век.
Ды ўсё ж адна.
Цяглую, што каняка.
Пакуль жывы быў шчэ мой чалавек, дык удваіх гаротнічалі з татам.
Мы працай укладаліся ў грунты, стаўком сябе прымножылі і садам. А чым прымножыў гаспадарку ты?
А я ж цябе не толькі выглядала, я ж у зямлі сядзела, быццам крот. Я ж кожную капейчыну складала, не грошы тут, а мой крывавы пот!
Табе карціць з галотаю пабрацца? Ну што ж, ідзі, пячы мяне, пячы. Ды помні, напладзіўшы галадранцаў, не пасылай да бабы па харчы.
Каб так і знаў: калі пайду са свету, дык не пакіну нават запавету. Царкве ўсё адпішу, на манастыр, на ўсю Палтаву будзеш багатыр!
I мне ўжо Грыц казаў: He будзь дзіцём, любоў любоўю, а жыццё жыццём.
Было, жартую я: Дзівосы, й годзе. Такі бясстрашны быў ты у паходзе. Пад Берастэчкам, Зборавам, Пыляваю сваё імя ты не пакрыў няславаю.
I толькі у баі ва ўласнай хаце чамусьці ты сваю адвагу страціў.
А ён таймуе гаркату і злосць: He смейся, кажа. Так яно і ёсць. He гэтак страшна кулі казаку, як пекла тлуму ў хатнім закутку.
Калі я йшоў, Маруся, у паўстанне, я цвёрда ведаў: ты цяпер мая, што ўжо навек яно, маё каханне, і першае, й апошняе. Што я не збочу ўжо. Што я ўжо анікому, нікому ў свеце так не паклянуся. Што з тых баёў, з такіх баёў! дадому
ужо навекі іншы я вярнуся.
Бо ўжо такое ўзяў сабе на плечы, такой крывёй хрысціла ўжо мяне, што хатнія ўсе звады-калатнечы мяне ўжо не засмокчуць, як раней.
Над Ікваю я трапіў у палон.
Як нас вялі, прывязаных да сёдлаў, той страшны шлях пад карканне варон урэзаўся мне ў памяць назаўсёды.
Ужо й не здужаў сціснуць кулакі, як ляхі нас абшуквалі ў тым полі.
А што ў кішэнях? Толькі каласкі, адзіна куль ды пораху даволі.
Я ноччу ўцёк. Застацца было згубна. Зубамі неяк рукі развязаў.
А тых усіх, тры тысячы, пад Дубнам Ярэма-князь дабіць пераказаў.
Ярамі йшоў, хаваўся дзесь пад кручай.
Еў ягады, грыз горкую кару.
Сцёр ногі ў ботах, прэлых і хліпучых.
He раз рашаў вось лягу дый памру.
Хай гэтая зямля мне ўжо даруе, I ўсё, і ўсе, бо вычарпаўся я.
Але ж я маю маці шчэ старую, нявенчаная жонка дзесь мая.
Знясілены, я падаў у прымлосці, і абдзіраўся ў кроў, і карчанеў.
Я ўжо звярам ваўку, дзіку зайздросціў. Цяпла хацелася, прытулку мне.
I вось я прыблукаў да нейкай хаты. Уежна, ўлежна й дзеўка шчэ апроч. Яна мяне хацела прыкахаць там, то я ў яе пабыў адзіна ноч.
А ўранні выйшаў чорнаю тугою мяне рванула ў стэп з таго двара. I я пайшоў, бо жыў адной табою, бо ты свяціла мне, нібы зара.
I вось вярнуўся да радзімай хаткі.
I зноў патокі мацерыных слёз.
1 пачалося ўсё спачатку.
Канец ты знаеш. Я павёз.
Рабіў як вол. Без продыху й прасвету. Што заняпадак ці ж мая віна?
Ужо ў пячонцы ўсе нястаткі гэты і ўся гэта прагорклая вайна!
Змагаемся... За кроў крывёю плацім... He думай, што няверны я Фама.
Але ж чатыры ўжо гады я страціў.
I што? Хоць бы прасвет які. Няма.
Я перастаў ад мацеры адсоўвацца. Патрошку так пачаў і прыслухоўвацца. Увёў бы ў дом сабе ты пару, дзетка. Яна ж быць мае рыбкай залатой.
А што ўжо за палёгка, што за ўцеха у хаце будзе ад пануркі той?
Яе ж і песні смутак ды жалоба, і сэрца надта гордае ці ж не?
Тваё каханне да яе хвароба.
Адужвай, сыне, пашкадуй мяне.
Ці ж гэта дзеўка? Гэта ж гультаіца.
Усё б спявала. Божа барані!
Мы й без яе дайшлі да ручкі, Грыцу, а з ёй зусім падкосім карані.
Дый то падумаць, што яна спявае? Навыдумляе слоў сабе, й давай...
Такіх дзяўчат на свеце не бывае, хіба ж на тое дзеўцы галава?
Што ў той «На золку ўсталі казачэнькі»? А цэлы полк спявае. Дзівата.
Для дзеўкі, сыне, гэта высачэнька. He веру, што сама складае так.
Бо людскія, Грыцко, нявесткі й дочкі спявалі зроду, сыне, і цяпер:
«Пасеяла агурочкі» ды «Натрапала канапель», «Ішлі каровы з дубровы», «А нашто мне чорны бровы», а пра любоў, паходы і няволю на гэта дзеўкам не талан, саколе.
Я покі мог, то неяк адгрызаўся. Яе ж язык і джаліў, і калоў.
Што я зазнаў, што я накатаваўся! А потым здаўся, рады не было.
Душа размякла неяк, замарылася, ужо як воск зрабілася душа.
Прывыкла да ўсяго, з усім змірылася і ад жыцця запрагла барыша.
Бо хто, як я, знямогся на вайне, таму жыццё падскочыла ў цане.
А маці стогне, маці лямантуе, што Божы дзень, пілуе ды пілуе:
«Вось мы, Бабрэнкі, б’ёмся, як аб камень. А хто, Бабрэнкі, ёсць на свеце мы? А вось як параднімся з Вішнякамі, і ты вагу набудзеш між людзьмі.
I мы, нарэшце, зажывём багата. Схапнёмся й мы, як човен з меліны. Тут поля клін, там нібы лялька, хата, а там і вінакурня, і млыны!
Вось бачыш праўда, бо якраз і чхнулася! Ты думаеш, не ўцяміць мне, старой? Тваё ўжо сэрца, сын, распаласнулася.
Рабі, рабі ўжо, сыне, выбар свой.
I бацька твой... ён з гэтаю...
з Лікерай...
А змеркаваў і след загакаваў.
Пра што журыцца? Дзеўка не галера. Бог да яе цябе не прыкаваў.
Ці мала хто ды з кім хадзіў да гаю!
Сваіх жанок кідаюць і цары, як той Давід. Дык сватай сабе Галю. А хто што скажа ў голаў не бяры».
...Вось так штодня, такі атрутны верад.
Каб маці ды свайго не дапяла?
Яна са слоў усё пляла свой нерат ды паціхеньку так мяне й вяла:
«Старая, сыне, я. Ўся абміраю.
А як жа ты? Чым будзеш, сыне, сыты? Вайне няма ані канца ні краю.
Жыццё ж хвілінка. Звекаваў і квіта.
Я, можа, сын, скажу неасцярожна.
Але ці ж нам аддзячыцца ў раю?
Ці мо яшчэ адно жыццё раскошнае даточыць Бог за праведнасць тваю?
He адкладай жа, ты цяпер на часе.
I не дратуйся, заўжды так было.
Да гожых хлопцаў дзеўкі зараз ласыя, багата хлопцаў, сыне, палягло.
КНІГІ ОНЛАЙН
