Гарнуся душою да слова
Ніна Мацяш
Выдавец: Звязда
Памер: 296с.
Мінск 2013
Яшчэ б малебен адслужыць. Жывая ж, то павінна неяк жыць.
...Апошняй ноччу мы ўжо і не спалі.
I зноў чанцы на ногі наступалі. Бухікаў дзяк, і дожджык марасіў. От, мусібыць, гразюку размясіў!
Варочаецца дзяк: Охо-хо-хо! Халодны свет, ліхота на яго.
У жыццё прыходзіш чысты і прыгожы. 3 жыцця ідзеш ані на што не гожы...
Відаць, пад ранак я такі заснула. Такая мяне ўтома агарнула! кароткі нейкі, непрабудны сон... Прачнулася ад каркання варон.
Благі навес, дашчаная сцяна.
Дзяка няма. Ціхота. Я адна.
А ўзбоч ляжыць на саквах мне абнова ў жарынкі-кветкі хустачка цярновая.
I ранак быў, і дожджык марасіў.
Ужо й лісцём дуб хустку прытрусіў...
Пара і мне. Пара і мне, пара.
Пяскі, пяскі... і сіні гон Дняпра...
I лес... і шлях... і явар... і крыніца...
Куды іду?!
Хто жджэ мяне, кром Грыца?
Крычаць ключы у небе жураўліныя.
Каму, і што, й навошта гаварыць? Прылегчы б так, як тыя, што з Валыні...
I дагарэць... і свечка дагарыць...
Але іду, размотваю дарогу.
Была на прошчы, памалілась Богу. Купіла ў Лаўры свечачак святых.
I чалавека добрага спаткала.
I з дзякавых усіх гамонак тых чамусьці ў памяць найглыбей запала,
што ёсць, дальбог, адхланіна ў журбе: камусь на свеце горай, чым табе.
А ўжо і тыя сёлы, як магілы.
Патрохі ўжо даходжу й да Лубён. Рыгораўка. Сямёнаўка. Панфілы.
Святы Рыгорый... і святы Сымон...
ДЗЕДАВА БАЛКА
Раздзел VII
Зіма ўсе стрэхі шчыра залатала.
Снягі ружова меняцца ў палях.
На ўсе замкі замкнёная Палтава дазор казацкі выслала на шлях.
Далёка бачаць казакоў тых вочы.
Між імі Іскра і Лясько Чаркес.
Снягі, снягі... Як след дык толькі воўчы. Ды неба ціша і пустыня спрэс.
Кусаюць коні цуглі з нецярплячкі.
Парыўны вецер тузае крыссё.
Снягі, снягі... 3 якой гэта балячкі так ціха ўсё? I ціха так не ўсё.
Вось хутароў глыбока змоўклых вырыс. Вунь хтось ідзе ў Палтаву з клумаком.
I далягляд на ўсе бакі чатыры перахрысціўся чорным ветраком.
...Палтаванька мая, мая Алтава!
He забывае пра цябе бяда, нібы званы навекі расхітала з пары, як нішчыла цябе арда!
I як ляталі стрэлы палавецкія і клекацелі сцепнякі-арлы!
Былых гадоў вялікадні мярцвецкія цябе густым маўчаннем абляглі.
I ад красы тваёй што засталося? Асот між папялішчаў, бадзякі, падворышчаў бязлюддзе, безгалоссе, гароды, дзе паклычвалі дзікі.
А потым зноў на тым баку, ў той моўчы, нібы трава і квеціва ў траве,
узніклі людзі і працёрлі вочы, Палтаванька, ты ўсё-такі жывеш?!
Сышла з вадою едкая пылюка гадоў гаротна адбалелых тых.
3 падземных нораў волечку пад рукі зноў вывела на свет на белы ты.
Пазарасталі рутаю руіны.
I зноўку смуткам голас твой прыгас. Ў лясах тваіх, над водамі тваімі сваім багам маліўся Вітаўт-князь.
Мінулі дні. Сталела ты гадамі.
Ішла ў нябёсы і ўрастала ў грунт.
Цябе абняў жалезнымі рукамі чужы кароль, нясыты Сігізмунд.
I зноўку, зноўку, зноўку пад’ярэмнасць!
Ці ўжо сабе мы рады не дамо, што й Вішнявецкі, вырадак Ярэма, уласны кат, запрог цябе ў ярмо?!
I зноў заход нібыта баграніца.
I зноў надзея зёлкаю да ран.
Дзе ўпаў Паўлюк, там вырас Астраніца, і ўсе вярыгі разарваў Багдан!
I зноўку ліха. He прайшло і года а пад Царквою Белай склалі згоду.
I зноўку бы ніколі не світала, і зноўку панства прэцца на Палтаву.
Каб зноў цябе сагнуць у падняволлі, каб ты, як некалі, была рабой.
Вунь зноўку хутаранцы з наваколля шукаюць рады ў крэпасці тваёй.
Ідзе, бяжыць усё, што ёсць жывога. I гоніць статак, і кульгае ў яр. О даўні горад, звыклы да аблогі, якой трывожнай будзе ноч твая!
...Дазор казацкі азірае шлях, як зрок сягае ні душы ў палях.
Цяпер паны хай пройдуць хоць аблаваю, ды ўжо стаяць спусцелыя двары -
і ўсе прысёлкі за Палтаваю, і ўсенечкія хутары.
Пустэльня, стэп...
варон галодных гвалты... Няма каму хоць з кім загаварыць.
Адно дымок во з Дзедавае Балкі курыць сабе у неба ды курыць.
Там дзед жыве, той самы дзед Галернік, нямрушчы дзед, самотнік і хімернік, што быў гадоў мо дваццаць у няволі, і ўжо ж калі вярнуўся, а й цяпер, што ні вырэзвае усё міжволі з абрысамі маленечкіх галер. Талеры, лыжкі, конаўкі ды кубкі, мыльнічкі розныя, салонкі, ступкі. А ўжо такое гожае ды лоўкай ніхто больш не змайструе салатоўкі.
To вынесе ў Палтаву, то па сёлах (як не заносы, ведама, й дажджы). Так во ў турэцкіх дзедавых галерах Палтава і затоўквае баршчы.
Бязлюдна, пуста ўжо ва ўсёй акрузе, і толькі з Балкі Дзедавае дым. To ж, пэўна, ён у той сваёй ярузе на цэлы свет застаўся сам-адзін.
Гэй, дзеду, дзеду, побач шлях-дарога!
Гэй, дзеду, дзеду, блізка ад агню!
Э, ды хіба па галаве ў старога чужое войска пройдзе ўпершыню?
Прысунуў пень ён у яго за ўслонік. Дый сеў стругаць ліповы апалонік.
У хаце цёпла. Водарыць драўнінаю. Карэння поўна, рознае разьбы.
Пад бэлькаю, між макам і калінаю, шматкі сухое ліпы і вярбы.
Сказаў Іван: Калі не маняць людзі, шчэ толькі снежань, лета шчэ калі.
I невядома, як яно ўсё будзе.
Вы б у Палтаве лепш перабылі.
He варта людзям задаваць марокі, бакі на печы на чужой таўчы.
Свая тут хата маецца, няўрокам, свой дамавік, свае вунь рагачы.
Зіму ўжо не адну так перачоўгаў
I дамавік са мною дамаваў.
Вунь там сядзеў, на прыпечку, учора, смяяўся, плакаў, руку падаваў.
Калі б хоць я мог быць вам у прыгодзе, а то ж пра шаблю думаць мне ўжо годзе.
А быў калісь такі велікавоін! яшчэ й дасюль ад шабляў не загоен.
Дый зноў узяўся за сваё струганне. Вось так памалу й тупаю, Іване.
У Бога смерці не благаю.
Нічога, прыйдзе і сама.
Я апалонікі стругаю, а людзям есці што няма.
...Прымоўклася. Душа шукала слова.
Яно як лёс. He выважыш на фунт.
Канчаўся дзень. Гарэлі ў печы дровы. Гуло й палала, быццам Трапезунд.
Мігцелі розныя ў агні хімеры, мяняўся бляск на варушкім разцы. Плылі па хаце дзедавы галеры салонкі, ступкі, лучнікі, карцы...
Ну, хто пра што, а я пра Налівайку. Яна спявае ці ужо маўчыць?
To ўжо не спевы. To сцяпная чайка, падбітая, упаўшы, так крычыць.
У ёй бы штось навекі прамінула.
Прыйшла з той прошчы дзіўная такая. Так ад людзей Марусю адвярнула нікога ўжо і ў хату не пускае.
Усё адна. Нічога ёй не трэба.
Каб хоць здароўе, а й яго ж няма.
Начоўля тая пад адкрытым небам...
Нястаткаў гэтых вечная турма...
Крый Божа, можа, у яе й сухоты.
Я ўсё баюся рыне горлам кроў. А не прымае жаднае турботы, а ў хаце ж так ні хлеба, ані дроў.
Парадзьце, дзеду, вы ж ёй быццам бацька. Няўжо ж яна й загіне так сама?!
Такой бядзе ніхто ўжо не парадзька. Няма тут рады. Рады тут няма.
Чаго ірвеш каўнер? Ці ж тут задуха? Стрывай, брат, плачам не направіш рот. Найпершае ў жыцці свядомасць духу, тады і выйсце знойдзецца з ліхот.
Душа ў цябе павінна быць што крыца.
Так гараваць не годна казака.
Твой бацька быў, Іване, Астраніца наступны гетман пасля Паўлюка.
Ты ж сын яго! Душы не заняхаеш.
He маеш права, ты ж такі не Грыц.
Вось пройдзе час, кагось і пакахаеш. Праслаўны род палтаўскіх Астраніц!
Ды, можа, й будзе Гандзя альбо Насця.
Ды, можа, й сынам замацую род.
Але не будзе мне на свеце шчасця, пакуль мне жыць і бачыць сонца ўсход.
Мы з ёю душы аднаго тут кораня.
Адзін, няйначай, бусел нас прынёс. Бо што бацькі ў нас казакі няўкорныя, што мацяркі, ссівелыя ад слёз.
Мінуў той час, заціхлі тыя буры.
Ды новы гром ачуўся на мячах.
Мы з ёю дзеці аднае зажуры.
Сябе чытаю я ў яе вачах.
Мінаюць ночы думкамі, паўснамі...
Яна маўчыць, клубкі самоты ўе...
Мінаюць дні... I мы, і мы мінаем...
I толькі песням не мінуць яе.
...Канчаўся дзень. 3 тугой з-пад тонкіх броваў
Марыя пазірала з бажніка.
Агонь гарэў. трашчалі гулка дровы,
шаўкова бегла стружка з дзяржака. Кот выгнуў спіну ў тыграву палоску, памуркацеў, зноў стружкай зашалёскаў I хаце зноўку не хапіла вока:
хтось дзесь прамчаў, а балка заглыбокая.
I толькі снег пасыпаўся з галлякі.
Эгей, Іване, вунь ужо й палякі!
Вось мы тут трохі і прытрэм ім рогі.
А вы ж во тут зусім каля дарогі, сказаў Іван, устаючы з услоніка.
А дзед сабе стругае апалоніка.
Нікуды я, Іване, не паеду.
А там і Ворскля ўскрэсне ў берагах.
Дый ляхам тым які спажытак з дзеда, з мае бярлогі ўбогае ў снягах?
Глядзіце, дзеду. Гэтыя ватагі...
Жыццём рызыкаваць не варта б вам.
3 жыццём мы, браце, век наперавагі. Сюды-туды, не сцяміш а ўжо й там.
Што ж, выбачайце.
А за што, казача?
Па мне што турак, што літвін, што лях.
...Пратупацеў дазор, і конь гарачы з глыбокай балкі выімчаў на шлях.
Ужо і месяц вытыркне рагульку, і спакваля парог пачне лядзець.
А дзед запаліць самаробку-люльку
і доўга-доўга будзе ўслед глядзець. I доўга-доўга будзе слухаць цішу, што аблягла раптоўна хутары.
Жар з печы выграбе, каб да хаціны на той дымок чужы хто не забрыў.
Заліў той жар. I вынес галавешкі. А ты ў кутку пастой во, качарга.
Ды гэтак во пасноўдаўся, пакешкаўся, ды так нібы яно яшчэ й мага...
АБЛОГА ПАЛТАВЫ
Раздзел VIII
Бязмежны стэп і ноч. I свішча замець. Палтаўскі шлях снягі перамялі.
Чужое войска марна б’ецца ў брамы: глухія брамы. I маўчаць валы.
Стаіць абоз па грудзі у сумётах. На ўсім рыштунку з наледзі брыжы.
Цярпі, Палтава, за жывых і мёртвых, вунь вершнікі ўжо ўехалі ў крыжы!
Палтава спіць. А панства як у госці. Адскочыў конь. To ямы, то гарбкі.
Крыжы, крыжы...
I тарахцяць, бы косці, пад ветрам на крыжах тых ручнікі. Сячэ пурга калючая, скуголіць. Паўвойска ўжо не ўстоіць на нагах. Бязлістая ды чорная таполя трасе варон на цвінтары ў снягах.
Паны клянуць у люці ды бяссіллі. To ж да Палтавы й так ледзь дабрылі! Праслана войска на чатыры мілі хоць галавою біся аб валы.
Было ўжо імі зведана ўсяго тут, Бог манну з неба не спяшаўся слаць.
У стэпе круціць гэтакая слота руку працягнеш пальцаў не відаць.
Шалее завіруха, вецер свішча.
Каб вогнішча развесці й не кажы: аж дзе той лес!
Хоць спальвай тапарышча або сячы на цвінтары крыжы.
Але ж няможна люднасць дратаваць.
Тут трэба увайсці без перашкод.
Тут трэба мірна.
Усё ператрываць.
Схізматыкі распалены народ.
Як ні крычы, як браму ні выламвай, а згода ёсць, то ўпусцяць. Ды калі? ...Валы крутыя. Што там, за валамі? Глухія брамы. I маўчаць валы.
А ўранні, толькі стала днець смугата, дзе не было, здаецца ні душы, наведзеныя ўжо стаяць гарматы, і пры лафетах ходзяць гармашы.
КНІГІ ОНЛАЙН
