Гарнуся душою да слова
Ніна Мацяш
Выдавец: Звязда
Памер: 296с.
Мінск 2013
Ніхто з панамі не ўсчынае бою.
I нават словамі не задзірае.
Хто насагрэйкай пыхкае даўгою, хто ў гакаўніцы порах набівае.
Дазорныя стаяць сабе ў дазоры.
Ды ўсё іх больш вынырвае з бакоў тых чорных світ, кашлатых шапак чорных, з авечага сукна кабенякоў.
Ніхто нічым ані не пагражае, не блісне шабля ні ў адным канцы. Адно сабе казацтва пахаджае, і за шчытамі заляглі стральцы.
А ўжо шляхецтва шэранню ўзялося, і ўжо кляцьбу ахрыпла панства слаць. Крычаць, грукочуць, брамы ўшчэнт разносяць. Яны ж сабе, каваныя, стаяць.
Бадай, з гадзіну гэта ўсё трывала. Дык вораг тлумачэнняў зажадаў. Тады ад Пушкара казак ім з вала на дзідзе гэткі ўніверсал падаў:
«Панове! Вы і мы два роўныя народы.
Мы волю набылі праз гэтакую кроў!
А вы прынеслі зноў да нас свае кляйноды. Як і свайго арла. Навошта ж нам арол?
Наш полк Палтаўскі полк. А значыць, і не лішне напомніць, што стаім мы на сваёй зямлі. А што тут трэба вам? Стаялі б дзесь на Вісле. У нас тут гетманат, у вас там каралі.
Былі б і вы, і мы такім бы чынам дома.
Было б і вам, і нам шмат лепей, што й казаць. А што да нейкай згоды нам гэта невядома. Пра што і спавяшчаем. Вось герб наш і пячаць.
Між іншым, вы ўжо так паскубены вайною і маеце харчоў так мала пра запас, што калі раптам тут паднімеце вы зброю, то месца гэтых дзей не сведчыць проці нас».
...Здаецца, ранку век не перавіць хвілін марудлівых на часу шпульку. Палтаўскі полк бы ўкопаны стаіць. Пушкар маўчыць.
I толькі смаліць люльку.
Калі мы здзейснім тыя пункты згоды, казацтва гаманіла на валах, дык і апошні астравок свабоды Палтаўшчыну чакае кабала!
To што, мы столькі выбылі вайны, каб зноў сюды вярнуліся яны?
Каб у Палтаве, у палковым месце, стаяла шляхты на кутку па дзвесце?!
Жыццё ўжо й так гарчэй ад гарчака. Няма калі і жонку пагалубіць.
Бы мала ўжо свайго нам Вішняка, патрэбны шчэ й чужыя шкуралупы!
Пусціць у горад войска яго мосці? Э не, даруйце, тут няма дурных.
Калі цяпер у рукі не дамося, то з часам згэтуль і дамо па іх.
Ужо сёй-той і знудзіўся патроху:
Эх, пальнуць бы, хоць соллю, хоць гарохам!
Гук, атаман, што так гукае ўдала, ужо на ўсе лады іх крые з вала.
Пасмейваюцца, ходзяць казакі.
Адзін Гарбань ад страху сам не свой там. Ён думае, як пусцяць іх такі, то перш за ўсё яны павесяць войта.
Вішняк той круціць, дужа важны пан, такі, што ўсіх паноў перапануе.
Учора, кажуць, прымяраў жупан. Ісці паслом да шляхты прапануе.
Аднак палкоўнік не вядзе і вухам. Няўжо так бою і не распачнем?
Лясько сказаў:
Адным як бухнем бухам! Пушкар сказаў: Пагаварыце мне! Тут самае галоўнае адвесці пакуль бяду крывавую ад места. А там каляды, знойдзенне главы... To ж перамір’е, хлопцы, да травы.
...Іван стаяў на вале. Перад ім усё было відно як на далоні. Курыўся ўзняты войскам снежны дым. Вось коней дык шкада. Такія коні!
To ж дзе не йшлі, забралі пад сядло.
Такая сцюжа, проста іярданская.
Бач, колькі панства з імі прыбыло! Адзін прыехаў у карэце гданьскай.
I немцы ёсць. I рыцары тэўтонскія.
Усё крычыць, матлошыцца, гудзе.
Спрабуюць зрынуць сцены ерыхонскія. Нічога. Вал надзейны. He ўпадзе.
Вось толькі балка блізка ад дарогі.
Гэй, дзеду, дзеду, блізка ад агню!..
Дый то сказаць -
па галаве ў старога прайшло там войска ўжо ці ўпершыню?
Плывуць над стэпам хмар кудлатых раці. Жыве там, быццам лісцік на сучку.
Адзін-адзін.
I дамавік у хаце смяецца, плача, падае руку...
А дзесь асобна, як пра боль нагадка, стаіць настылая за зіму хатка.
Над Ворскляю, над тымі яварамі, дзе ўжо ніхто не свеціць вечарамі. I толькі вогнік блымае ўгары.
Там, пэўна, Бог жыве ў манастыры.
Забытая і Богам, і людзьмі жыве Маруся ў засені зімы.
У снегавых выкрутах завірушша, дзе толькі скрыпкі ветру цешаць слых,
калінай корміць жоўтых амялушак, тых птушачак натомленых малых.
Азвецца часам ціша капытамі.
Туды ж ні сцежачкі не пратаптана.
Сумёты ўкола хаты, як гара.
Снег у буслянцы. Лёду паўвядра.
Хоць зрэдку выйшла б дзе ў царкву, між людзі, а то ж адна, ці свята ўжо, ці будзень.
Сухотны кашаль надрывае грудзі.
Стаіць зіма. Насупістыя дні.
Ўначы гараць дазорныя агні.
Штодня, штохвілі полк напагатове.
Іван маўчыць.
А думкі ўсё цярновей.
I ўсё балесней паміж іх адна: а як Маруся, як жа там яна?
...Ды як... Ды так. Грэх скардзіцца. Уласна,
хіба ўжо я тут самая няшчасная?
Жыве ж Яшчыха вунь. А галасіла гадоў мо паўтара па мужыку.
А ён жа на вайне знайшоў магілу, жыве ж яна, не мрэ ж яна пакуль.
Вось так і я, прывыкну, неяк жыцьму. Ніхто і не пабачыць, як тужыцьму.
Ды толькі ж не Яшчыха я Маруся.
Яе мужык з паходу не вярнуўся.
Упаў, палёг, забіты маладым. Ёй можа вечна слёзы ліць па ім.
Шчаслівы чалавек ты, Кашавая!
А я... Хто я? Па кім тут удава я?!
...Так і жыву. Мінаю, нібы хмарка.
Век дажываю, як асенні ліст.
To мышаня шмыгне ў куточак шпарка.
To дроў надкіне дзядзька Шыбыліст.
To ты разважыш смутак без прасвету.
Дык і агораю нейк зіму гэту.
Сама з сабой, хоць плач, а хоць скачы.
I вые пёс на ветах уначы...
Была рука яе што ледзяшына ў руцэ Івана:
Доленька мая!
Хадзем са мною, стань маёй дружынай, такой бы ўцехі дачакаўся я!
I галавы не павярнула.
Адно журботна з-пад брыва зірнула.
Туга цяжкая чорнае касы, і толькі цень ад колішняй красы.
Каго ты любіш, Іване?
Мяне
ці памяць сваю?
Прыгожай была я, праўда?
На маці сваю падобная.
Адважнай была я, праўда?
На бацьку свайго падобная.
Пявунняй была я, праўда?
Як песенны мой народ.
А зараз маё аблічча зведзена сутаргай болю.
Паміраю ад сухот.
Сама ад сябе ўжо адмерла.
I ты гэта знаеш, Іване.
Бо што ад мяне засталося,
гэта ўжо, ўласна, не я.
Ты не гэтую любіш, Іване.
Ты памяць сваю кахаеш.
Шчаслівы будзь ёю, Іване.
Бо памяць заўжды твая.
Я і тады любіў цябе да болю.
А ўжо цяпер, Маруся, й пагатоў.
Дазволь застацца мне ў цябе, з табою.
He трэба ні заручын, ні сватоў.
У цэркаў пойдзем. Поп нас абвянчае.
Вяселле справім. Пушкара пазвем.
Як не палюбіш, у мяне хапае на двох любові. Неяк пражывем.
Са мной, Іване, гэткай панявечанай? Са мной, Іване, горкаю такой?
Дай бог табе сустрэць такую дзеўчыну, каб ты шчаслівы быў давеку з ёй.
На гэтым досыць. I канец размове.
He трэба й гаварыць пра гэта нам. Маё жыццё руйновішча любові, ніякі цвет не працвіце ўжо там.
Апошні плод на Чураёвым вецці!
Абіты гэткім перуном ліхім...
Няхай бы хоць пакінула на свеце дзіцятачка ты з голасам тваім!
Ўжо не пакіну, долю змарнавала.
Ўжо не пакіну, час мой падаспеў.
Калі б цяпер я, мусіць, заспявала, было б гэта хрыпенне ўжо, не спеў.
Так і жыву, без голасу, нямая.
Памерлі песні ўмерла і сама я.
...Вось што цяпер адно і маю я, матулька, мама, мамачка мая! магілу гэтую, крыж заінелы, на дрэвах ды кустоўі шэрань белая.
Была ў мяне матуля, быццам пчолачка. Цяпер я засталася тут адна.
У хаце ўсё, да чорнай ніткі з голачкай, як і было. А мацеры няма.
To я ж яе, я давяла да лавы!..
Карай сябе цяпер ці не карай.
Прашу цябе, Іване, будзь ласкавы, пайдзі з магілы снег паадкідай.
Ідзе Іван. I зноў назад вяртае.
Зноў снег з магілы ў думках адкідае.
Варожы лагер... Цвінтар пры дарозе... Чацвёрты тыдзень горад у аблозе.
...Сякуць, падлюкі, Пушкароўскі лес. Трашчыць і стогне, валіцца на дровы.
Там і сяло за лесам Пушкарова. Сякуць, падлюкі, Пушкароўскі лес!
Старэзныя дубы і маладняк абы цяпер, пра заўтрае не дбаюць сякуць без ладу, крыва, так і сяк, аж так і бачна: не сваё ссякаюць.
Што дзень, што ноч сякуць, ажно гудзе.
3 валоў відно, як звозяць да дарогі.
Ды шчэ й падстрэляць зайца дзе-нідзе, ды шчэ й мядзведзя выкураць з бярлогі.
Стагоддзе рос. I шчэ стагоддзе рос. Палкоўнік! Гэта ж трэба праваліцца, каб гэта во ўсё бачыць і мірыцца, ды бес бы іх душу па пекле трос!..
Пушкар нічога. Глянуў і нічога.
Спакой вачэй. Сівая галава.
Кірэі крылы колеру начнога.
Глядзеў.
Маўчаў.
Хутчэй бы ўжо трава!
...Высока ў неба полымя ўзлятае.
I попел пахне доляю Трылес.
Як дзікі звер, абкладзена Палтава.
Гараць кастры прапрадзедаўскі лес.
Гараць кастры. Чужынцы смажаць вепра.
Дзесь падцялі старога секача.
Сядзяць, як выхадцы з самога пекла, усе паны палтаўскага ключа.
У тых снягах, уночы, ў тым паланні, заслуханыя у сваю трызню, сядзяць, нібыта д’ябальскія здані, у пурпуровых водблісках агню.
I толькі цвінтар чорнымі крыжамі з цямноты падступае да кастроў.
I толькі замець доўгімі вужамі ускідваецца ў цемру зноў і зноў...
Паколькі ж мір, то нам страляць няможна.
Лясько тупоча, моцна перамерз.
У трубы граюць. Навалач вяльможная сама з сабой танцуе паланез.
Пазліць казацтва ўздумалі, няйначай.
Вось пачакай жа, шчэ мазурку ўтнуць. Мы вытрымаем. Хай да ўпаду скачуць.
Ды першымі яны страляць пачнуць.
...Стаяць паны. I пляга не бярэ.
Здаецца, будуць так стаяць давеку.
Лясько смяецца: Голад падапрэ, паджгаюць, быццам чорт ад кукарэку.
Вось дзе ўжо хто вясёлы, дык Лясько.
Бяда яму для смутку не прычына. Бо як прынёс на свет яго бусько, то так і вырас наймітам хлапчына.
Так змалку зацугляў яго кулак, так збрыдлі кпіны ды паштурхалякі, а тут вайна. А чмыр-кулак, аднак, табун во мае, а ў Ляська й канякі.
Удовін сын, душа што прамянёк, вось выйшла сотня іхняя з Апешні, а ён бяжыць услед, як стрыгунок, і горка думы думае няўцешныя, -
што як жа так, яму ў паход пара, сямнаццаць год, дакуль сядзець ён будзе?! Калі б каня пазычыць у чмыра, а шаблю ён і ў бітве раздабудзе!
...Яго злавіў у стэпе гаспадар.
3 чужою ў суд прыведзены канякаю, ён растлумачыў, што ў паход спяшаўся, не меў калі сказаць за косю «дзякую».
Падумаў суд і вымеркаваў так: што ён жа ўкраў не грошы, не з гарода.
Ідзе вайна. А што ж то за казак, які каня не мае для пахода?
Што ён чмыру зусім і не радня, а ўсё жыццё стараецца, гаруе. He дарабіўся да свайго каня хай гаспадар ласкава падаруе.
Дык вось цяпер ён хлопец пры кані. Харобры хлопец, не якаясь хліпаўка.
...Лясько сказаў: Ды Божа барані!
Ці ж гэта голад? Проста пост. Піліпаўка.
...А дні ідуць. I цягнецца аблога.
Ужо і звыкла, хоць дабра не жджэш.
3 усіх бакоў адрэзана дарога, Палтаванька, ты ўсё-такі жывеш?!
Сёй-той пайшоў ужо й на вечарніцы, хоць так аб дол тым ліхам бразнуў хват.
Стаяць сабе дзяўчаты ля крыніцы, а дзецюкі стаяць каля дзяўчат.
КНІГІ ОНЛАЙН
