Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
Музычнапесенныя і танцавальныя ўпадабанні беларусаў і літоўцаў
Да вонкава дэманстраваных этнічных маркераў можна таксама аднесці народныя песні, музыку і танцы. У цэлым вусная народная творчасць у XIX ст. разглядалася даследчыкамі праз прызму выяўлення этнічнай самабытнасці («как форма запечатлення духа народа» [Лескннен 2010, 72, 174]). Менавіта на падставе агульнага аналізу духоўнай культуры рабіліся глыбока стэрэатыпізаваныя высновы пра тэмперамент і характар народа.
«Іншасць» жыхароў былога ВКЛ даволі яскрава праяўлялася ў іх музычнапесенных і танцавальных традыцыях, якія не былі зразумелыя замежным адкрывальнікам гэтых зямель. Вось, напрыклад, якімі былі ўражанні рускага батанікааматара A. К. Башняка, што ўпершыню стаў сведкам публічнага выканання беларускіх народных танцаў1 у Парэччы на Смаленшчыне:
He смотря на несносный жар, народ, собравшпйся во множестве в городе на праздннк Вознесенья, ходнл по уляцам, пмл, пел м плясал. Я остановялся посмотреть пляскн здешнмх крестьянок; сяя пляска показалась мне совершенно отлнчною от обыкновенной нашей Русской пляскн. Некоторыя нз ннх садятся в кружок м, потупя глаза, поют нескладныя песнм довольно нескладным голосом; между тем две млм несколько другмх топчутся на одном месте, прмпрыгявают, н делают разныя двнженмя телом, головою, рукамн н ногамя [Бошняк 1821, 52].
Традыцыйным месцам баўлення вольнага часу літоўцаў, беларусаў і ўкраінцаў была карчма, сімвалічнаму вобразу якой у расійскай грамадскай свядомасці XIX ст. супрацьпастаўляўся кабак [Леонова 2020, 182186], У адрозненне ад рускага кабака, галоўнае прызначэнне якога заключалася ў продажы гарэлкі, карчма на землях былога ВКЛ мела куды больш разгалінаваныя функцыі
1 На адрозную ад рускіх танцавальную культуру беларускіх сялян у ваколіцах Клецка звяртаў увагу і П. ПІпілеўскі: «Между пляскамн я заметнл два танца, вовсе не похожне на пляскм велмкорусскаго простанародья: мяцёлнцу (мятель) н пацерўху (трясучка) в роде так называемой полькнtremblante» [Шпнлевскнй 1858, 4142], Рускі мастакпадарожнік I. Захараў, адзначаючы схільнасць беларускіх жанчын да скокаў і забаў, увогуле ўгледзеў вялікае падабенства беларускіх танцаў з «неапалітанскімі»; «Белорусскме танцы разнообразны й нмеют большое сходство с неополмтанскмм народным танцем, тарантеллой: такне же обороты, такая же жнвость м почтн те же мотнвы музыкн» [Захаров 1854,112],
37
ДАСЛЕДАВАННІ
В. Дмахоўскі. «У літоўскай карчме ў святочны дзень». Сярэдзіна XIX ст.
грамадскай прасторы: тут ажыццяўляліся найважнейшыя для мясцовай супольнасці камунікацыі як паўсядзённага, так і святочнаабрадавага, і афіцыйнага характару [Леонова 2020, 183184; Лобач 2011, 228229], Вось як апісваў традыцыйнае ггрышчдў беларускіх корчмахураджэнец Віцебшчыны К. Фалютынскі:
Главнейшнм м в каждое время года обыкновенным увеселенмем простаго народа суть йгрййіца, на которыя народ собнрается по шннкам в праздннкй. <...> Тут подчуют однн другаго м веселятся без малейшаго прмнуждення. В гостях всякой связан множеством церемонпй; довольно обременмтельных; на нгрйіце же господствует свобода н равенство: каждый гуляет, как ему угодно; водка, пляскн, песнн удержнвают там веселое обіцество до полуночм; nod петухй, как говорят, возвраіцаются домой [Фалютыньскмй 1828, 77],
Нядзіўна, што карчма і шынок неўзабаве сталі разглядацца ў этнаграфічным дыскурсе адрозненняў у якасці своеасаблівага знакамаркера культурнагістарычных меж1. Напрыклад, Р. Ф. Эркерт, растлумачваючы этнакультур
1 Маркіравальнае значэнне яны мелі і для саміх жыхароў гістарычнага памежжа, на што звяртаў увагу С. В. Максімаў: «Велякорусс Псковской губернйй (Велйколуцкаго й Опочецкаго уездов) называет страну, лежаіцую за водоразделом рек Западной Двйны от рек, впадаюіцйх в Ловать йлй образуюіцйх реку Веллкую, Полыцей. Пускаясь в разьясненме особенностей этой «Полыцй», он не уходлт далеко й между прочям на нашй настояняя прй распросах дает случайно одно характернстнческое обвясненне. Указывая на места взаммных встреч й сблйженлй между собою блнжнйх соседей своей губернйй, отмечает трактнры м замечает на прйстрастне к чаю. Говоря про белоруссов Невельскаго й Велнжскаго уездов (Вйтебской губ.), указывает на шйнкй: «у нас чай, у нйх вйно; в шянках й свадьбы справляют, о харчевнях понятйя не ймеют, о чае не слыхйвэлй»; указывает действнтельно на такую особенность, о которой мы в последствйй обязаны дать подробное обьясненйе. Шйнок, йлй еврейскнй кабак, в быту белоруссов мграет столь серьезную роль, что мймо его не пройтя нй с этнографйческймн, нй с экономйческнмн наблюденнямй» [Максямов 18766, 298; гл. таксама Макслмов 1882,471],
38
Юрый Внуковіч. ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯПРЫКМЕТЫБЕЛАРУСАЎIЛІТОЎЦАЎ...
ную адрознасць усходніх («сапраўдных») і заходніх («несапраўдных») беларусаў, бачыў у карчомных забавах апошніх шкодны «польскі» ўплыў.
В нравах л роде жлзнл западных, не настояіцлх белорусов, слльно обнаружлвается польское вллянле; но у нлх до слх пор л не было почтл нлкакой связл с веллкорусамл. Онм бреют бороду л усы, одеваются очень бедно л лмеют темный цвет ллца. Обіцественные удовольствля лх заключаются в музыке (скрлпка) л пляске; для последней онл соблраются по празднлкам в корчме (совершенно польском заведенлл, составляюіцем резкую протлвоположность члсто русскому постоялому двору) л попарно, мужчмна с женіцлной, пляшут польскле танцы [Эркерт 1864,66],
У этнаграфічных апісаннях XIX ст. так ці інакш згадваліся розныя традыцыйныя музычныя інструменты, якія на хвалі нацыянальнага рамантызму пачалі сімвалічна прыпісвацца таму або іншаму народу1. Адным з такіх знакавых інструментаў была дуда, вядомая многім народам свету.
Нягледзячы на тое, што дуду ў апісанні грамадскіх забаў жйтелей Белоруссйй згадваў усё той жа К. Фалютынскі2, як «самы ўлюбёны» (поруч са скрыпксш) беларускі народны інструмент адным з першых яе ахарактарызаваў А. Рыпінскі:
Самымі ўлюбёнымі музычнымі інструментамі для беларускага селяніна ёсць дуда і скрыпка. На першай цяпер ужо рэдка хто дзе грае і толькі аматары гучнай капэлы, спалучаючы абодва гэтыя інструменты разам. Спалучаючы, кажу, бо не кожная вёска мае дудара [Rypinski 1840, 217].
Звесткі, сабраныя карэспандэнтамі РГТ у сярэдзіне XIX ст. [Анлмелле 1854, 229, 241, 245246; Клркор 1858, 162, 170, 172], сведчаць пра сапраўды шырокую папулярнасць гэтага музычнага інструмента на беларускіх землях (перадусім паўночных3, у тым ліку на самай мяжы з Літвой і Латвіяй). Вось як, напрыклад, апісваў народныя забавы жыхароў маёнтка Сволна ў Дрысенскім павеце I. Іваноўскі:
Народные увеселенля лх состоят почтй в том: чтобы в празднлчные днл собмраться в корчму л там прл звуках скрлпкл ллл обыкновеннее прл дуде л прлпеванлй собственно белоруссклх народных песень л танцах, так называемых плясуха, скакуха л трепака, вестл разговоры л пмть водку до пьяно, после заводлть ссоры, драку л суды.
1 Як трапна заўважаў М. Прывалаў: «Музычныя інструманты гэта адзін з найлягчэй перадаваных ад аднаго да другога народу здабыткаў культуры. “Народнасць” тэй або іншай музычнай прылады ў данага племя акрэсьляецца ня тым, што даконча інструмант гэты тут вынайдзены, а тым наколькі апошні прышчапіўся ў краі, маўляўбы “нацыяналізаваўся”» [Прывалаў 1928, 1].
2 «Родные, знакомые соблраются в одлн дом, пісаў ён, составляют беседу (вечерлнку), пьют водку, закусывают колбасой, бллнамм; старлкл за бутылкой разсуждают; женіцлны разговарлвают, шутят, поют ллл пляшут под дуду; молодежь веселлтся» [Фалютыньсклй 1828, 7576].
3 У гэтым рэгіёне дудар з дудою быў адным з галоўных выканальнікаў традыцыйнага валачобнага абраду [Шпллевсклй 1859a; Макслмов 1886,149; Нлклфоровсклй 1892,179180].
39
ДАСЛЕДАВАННІ
IMHltU
a
6
E. Раманаў. Малюнкі беларускіх і латышскіх інструментаў: 1. Цымбалы беларускія.
2. Пастухова труба беларуская. 3. Дуда беларуская. 4. Жалейка латышская.
5. Гуслі латышскія. 1891 г. [АРГО Романов 1891,12]1
1 У лісце ў РГТ ад 1891 г. насупраць подпісаў да дуды і гуслей Е. Раманавым прыпісана «вышлм мз употребленмя» [АРГО Романов 1891, 3],
40
Юрый Внуковіч. ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯ ПРЫКМЕТЫ БЕЛАРУСАЎIЛІТОЎЦАЎ...
Дуда есть главное м повсеместное музыкальное орудне белорусское. <...> Скрмпка тоже часто употребляется, другмх же музыкальных ннструментов почтм у ннх не нмеется [АРГО йвановскпй 1850, 6],
Вобраз «характарыстычнай Беларускай Дуды» ў сваёй творчасці актыўна выкарыстоўваў Я. Баршчэўскі [Barszczewski 1844, 7, 2349, 8095; Barszczewski 1845, 1531, 3550], які заклаў у польскамоўнай літаратуры своеасаблівы эталон разумення «беларускага».
Публіцыстычнаэтнаграфічны нарыс «Дудар», напісаны і надрукаваны П. Шпілеўскім у пецярбургскай газеце «Нллюстрацня» («Ілюстрацыя»), надалей замацоўваў у шырокай грамадскай свядомасці (у тым ліку візуальнымі сродкамі рэпрэзентацыі) уяўленне пра дуду як галоўны музычны інструмент беларусаў [Шпнлевскнй 18596, 7375], Пры гэтым неабходна падкрэсліць, што ў адрозненне ад не менш папулярнай у народзе скрыпкі, дуда ў этнаграфічных нарысах XIX ст. прывязвалася амаль выключна да беларускай этнічнасці.
Ілюстрацыя да нарыса «Дудар» П. Шпілеўскага. 1859 г.
41
ДАСЛЕДАВАННІ
В празднмчные днм парнн с девнцамн танцуют под звукм скрнпкм какого нпбудь мскуснмка еврея млм под дуду (народный мнструмент Белоруссов, похожнй на волынку). Только загудмт дуда, Белорусс забывает все м предается самому нскреннему веселью [Мостовскмй 1874, 16].
Нават ва ўсходняй Літве і паўднёвай Латвіі, дзе гэты іструмент быў здаўна добра вядомы і пашыраны [Muktupavels 2002; Zarskiene 2011], дуда ідэнтыфікавалася як прыкмета паўднёваўсходніх суседзяў Вось як, напрыклад, характарызаваў яе Л. Юцэвіч, апісваючы літоўскія музычныя інструменты «з захаду на ўсход»;
Набліжаючыся да межаў Беларусі, у паветах Завілейскім (Свянцянскім), Ашмянскім і ва ўсёй Гродзенскай губерні ў нядзельныя і святочныя дні адгукаецца ў карчомках, як бурчанне ў вясёлым гумары мядзведзя, Руская Дуда, музычны інструмент, які складаецца са скуранога мяшка, зробленага з цэльнага бруха і дзвюх драўляных дудак, упраўленых у яго. Гармонія і мелодыя Рускай Дуды вельмі падобныя да мелодыі спеву, вядомага ў Мінскай губерні:
КНІГІ ОНЛАЙН
