Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
1) Марьл | року ахл (1630) (в. Упірэвічы, Барысаўскі рн, Мінская вобл.)
2) Лгьт(а) Бо(жого) Нар(оженя) | Ўафпе (1585) ро(ку) | Наста\сьА (в. Малькавічы, Ганцавіцкі рн, Брэсцкая вобл.)
Знікненне імені, няздольнасць яго ўзгадаць азначае ў апісанай сістэме канец памяці пра асобу, немагчымасць згадаць яе ў малітве. Менавіта з усведамлення гэтага з’яўляецца апеляцыя да Бога як носьбіта абсалютнай памяці: Каторых мы ня знаім, / Сам Бог спазная, / Па імяні пачытая (1315 радкі).
У гэтых радках выгаворваецца іншае прынцыповае для культуры памяці раздзяленне на памяць вусную і памяць пісьмовую. Першая ўсведамляецца па вызначэнні як кароткая, абмежаваная, у той час мадэллю другой, вечнай, боскай памяці разумеецца памяць пісьмовая. Менавіта запісанасць імён гарантуе іх захаванне ў памяці і само ўзгадванне Богам імён памерлых ёсць нічым іншым, як іх прачытаннем. Мадэль гэтая, верагодна, грунтуецца на царкоўнай практыцы зачытвання імён памерлых з паменнікаў падчас памінальных малебнаў, а таксама спецыяльных запісак, якія падаюцца прыхаджанамі перад службамі, пра што будзе сказана ніжэй.
Разам з тым у духоўным вершы раскрываецца і больш старая форма фіксацыі памяці пра памерлага чалавека гэтаму прысвечаны заключныя радкі: Запішы, Госпадзі, / У кнігі духоўныя, / У граматы царкоўныя, / У псалтыр вешный! (2124 радкі). Паводле даследавання A. I. Грушы, першыя запісы ў кнігах Евангелля ў Беларусі, у тым ліку ў памяць спачылых асобаў, адносяцца да XIV ст. [Груша 2015, 8485]. Звычайна яны рабіліся ў напамін пра асобаў, якія пакідалі для царквы пэўныя дары і за якіх, адпаведна, царква павінна была маліцца: пры жыцці за здароўе, пасля смерці за спачын душы. Такую практыку пакідання мемарыяльных запісаў можна параўнаць з практыкай пакідання графіці на сценах храмаў, і ў першую чаргу, з вядомымі полацкімі графіці са СпасаПраабражэнскай царквы, некаторыя з якіх, у сваю чаргу, набліжаюцца па форме да ранніх эпітафій [Залнлов 2014, 26, 40]:
17
ДАСЛЕДАВАННІ
1) Мясяца ліпеняў 4 дзень памерла ігуменя Святога Спаса Кацярына <...> Госпадзіўдзел у жыцці вечным.
2) У лета 7085 (1577) месяца снежня 10 памерла раба Божая інакіня Акуліна ігумення святога спаса, на памяць Афанаса, Міны, Гермагена.
Стварэнне запісаў і ў служэбных кнігах, і на сценах храма зыходзіла з адной і той жа патрэбы знайсці дастаткова трывалы носьбіт для захавання памяці. Нешматлікія кнігі і яшчэ рэдкія мураваныя храмы вылучаліся тэмпаральнасцю, якая відавочна пераўзыходзіла і чалавечае жыццё, і тэмпаральнасць драўляных, у тым ліку сакральных пабудоў. Гэтага, аднак, было б недастаткова: абавязковай умовай тут была сакральнасць аб’ектаўносьбітаў, якія сімвалічна адсылалі да Боскай тэмпаральнасці, таго самага Абсалюту, які адзін мог гарантаваць вечнае існаванне. Менавіта ў гэтай логіцы складзены завяршальныя радкі духоўнага верша, які заканчваецца якраз узгадкай «псалтыра вешнага» (24ы радок).
Такім чынам, пры слуханні гэтага духоўнага верша беларускі селянін сутыкаўся адразу з трыма відамі памяці: памяццю вечнай, памяццю пісьмовай і памяццю вуснай. Нягледзячы на тое, што сёння мы ўспрымаем беларускую народную культуру XIX пачатку XX ст. як пераважна вусную, ідэя вечнай і пісьмовай памяці не была для яе чужой. Па меры развіцця школьнай адукацыі і пашырэння пісьменнасці ў сялянскіх дамах часцей пачалі з’яўляцца кнігі і газеты, і ці не ў першую чаргу Евангеллі і малітвасловы, якія часта выкарыстоўваліся для запісу ў іх важнай інфармацыі «для памяці».
У XVXVI стст. культура пісьмовага дакумента ў Вялікім Княстве Літоўскім узнікае ў непасрэднай сувязі з адносінамі з уладай і прыватнай уласнасцю. Прывілеі і іншыя дакументы зацвярджалі права ўласнасці, атрыманае праз дар ці акт куплі, а захаванне памяці пра гэта было ключавым для захавання ўласнасці. Такім жа чынам і беларускія сяляне ў эпоху пасля адмены прыгону бераглі як найвялікшую каштоўнасць акты куплі на зямлю і іншыя маёмасныя дакументы. Акрамя таго, усё часцейшай з’явай станавілася сялянская эпітафія.
Запісванне імёнаў памерлых у сялянскім асяроддзі для захавання іх у памяці і памінання было пашырана параўнальна слаба. Рэдкую ўзгадку гэтага можна знайсці ў В. Ластоўскага да яе, аднак, трэба ставіцца з асцярожнасцю, з улікам схільнасці аўтара да міфалагізацыі і самадзейнага ўзбагачэння беларускай гісторыі і культуры. Тым не менш прывяду яе тут цалкам, зыходзячы з логікі картаграфічнага падыходу да аналізу культуры памяці: гэта ўнікальнае сведчанне пра зніклую сёння культурную форму, якую, прынамсі ў дачыненні да апісанай вёскі пад Бельскам, хутчэй трэба разглядаць як праўдзівую. Ускосным пацверджаннем гэтага можа служыць шырокараспаўсюджаная ў другой палове XX ст. практыка пазначэння росту дзіцяці на вушаку дзвярэй, якая з’яўлялася нічым іншым, як спосабам выкарыстання для захавання памяці пра дзяцінства і падрастанне дзіцяці.
«3 пераказаў майго бацькі, чутых ад дзеда і старых людзей яго пакаленьня, з днём дзядоў зьвязвалі яшчэ адзін цікавы абрадак, гэта ўпісваньне і выпісываньне з сямейнай кронікі членаў сямьі. Нованароджаных упісвалі, а памершых выпіс
18
Сяргей Грунтоў. ПАМЯЦЬ ВУСНАЯ, ПІСЬМОВАЯ, ВЕЧНАЯ ЎКУЛЬТУРЫ...
валі. Кронікі гэтыя вяліся на бэльках хаты ў “пачэсным” куце. У сваёй Дзісеншчыне я ўжо нідзе не бачыў гэткіх запісаў, але давялося мне іх пабачыць, вясной у 1914 годзе, у Бельскім павеце, у сяле Кленіках (заходняя частка Горадзеншчыны). У старых хатах “пачэсны” кут тут, зазвычай заняты глыбокімі выразамі ў яго бэльках, тэкстам славянскім, напрыклад, гэткага зьместу: “Рдся. рб. Бж. Ммкола л. 1881. 20 іюл. + 1900.5 мрт.”, або скарочана: “Антон 1830.10 мая + 1870 + 2 авг.» Яшчэ жывых сямянінаў на сьцяне маюцца імёны і даты народзін і насупраць іх пакінута месца для ўпісвання даты сьмерці. Восьжа, у дзень дзядоў, паводле апавяданняў, прыводзілі ў хату грамацея, які падобныя запісы вырэзаў на “пачэсным” куце, натуючы народжаных або памершых асоб за мінуўшы год у данай сямьі. Праўдападобна гэты абычай, вясьці сямейныя кронікі, пашыраўся па ўсёй крывічанскай тэрыторыі, бо сьляды яго, паводле пераказаў, сустрачаюцца і ў Вяліжскім павеце, але поўнасьцю ён захаваўся яшчэ адзінатолькі на Бельшчыне...» [Пагашчанін 1927, 6869].
У дачыненні да працытаванага раней духоўнага верша застаецца звярнуць увагу яшчэ на адзін важны аспект радкі 6 і 7 са словамі Дзетачкі вашы маленькія, / Ангалы хрышчоныя. У ім вымаўляецца не толькі катэгорыя сваяцтва, вельмі важная для пачатку XX ст. з улікам узроўню дзіцячай смяротнасці, але і фармальнае абмежаванне на памінанне: дзіця для таго, каб яго паміналі, і для таго, каб яго маглі назваць «анёлам», павінна было быць хрышчоным. У гэтай перспектыве імя становіцца не толькі мінімальнай адзінкай захавання памяці пра чалавека, але і інструментам яго выключэння і з памінальных практык, і з памяці ў цэлым. Дзіця, якое не было хрышчана, не атрымлівала ні паўнавартаснага пахавання, ні памінання, над яго магілай не ставіўся помнік. Ненадаванне імені гэта інструмент сацыяльнага выключэння, якое, у тым ліку, адбываецца і ў памяці супольнасці.
Са згаданым абмежаваннем звязаны шэраг фальклорных сюжэтаў, у якіх няхрышчанае дзіця турбавала жывых пасля смерці галоўным спосабам яго супакоіць было надаванне яму імені: «Калі дзіця памерла і пахавана без хрышчэння, то паводле веравання народа, часта можна чуць, як яно тужліва плача, а калі прыкласціся вухам да яго магілы, то гэты плач чуваць яшчэ больш яўна. Каб яго супакоіць, трэба тады сказаць, калі мужчынскага полу: «будзь Іван, ці Сцяпан», а калі жаночага «будзь Ганна, ці Марыя!» [Шейн 1890, 550; Народная 2012, 239241], У іншых выпадках няхрышчаныя дзеці маглі з’яўляцца на дарозе ў выглядзе прывідаў і тады таксама іх трэба было перахрысціць і даць імя, назваўшы хлопчыка Адамам, а дзяўчынку Евай [Пахаванні 1986, 157].
Памяць, якая становіцца інструментам выключэння, разгортваецца як культурна дэтэрмінаваны інструмент забывання, заснаваны на той жа іерархіі. Выключанаму памерламу няма месца ў памяці вечнай, ён свядома не фіксуецца ў памяці пісьмовай не мае помніка з эпітафіяй, не запісваецца (за рэдкімі выключэннямі) у царкоўныя і касцёльныя метрыкі пра памерлых. Але застаецца ў памяці вуснай, якая зяўляецца, хоць самым кароткім і нетрывалым, але і найменш кантраляваным слоем.
Механізм сацыяльнага выключэння праз выкрэсліванне з памяці распаўсюджваўся і на тых, хто меў імя і нават пражыў цэлае жыццё на розныя Ka
19
ДАСЛЕДАВАННІ
тэгорыі «дрэнных» (вядомых у літаратуры таксама як «нячыстых») нябожчыкаў [Зеленнн 1995]. У царкоўнай/касцёльнай перспектыве да іх адносіліся ўсе, хто памёр без споведзі, але найперш самагубцы і памерлыя ў выніку п’янства; да іх маглі далучацца і ахвяры няшчасных выпадкаў, напрыклад, тапельцы, у тых выпадках, калі немагчыма было з упэўненасцю сказаць, што смерць не была добраахвотнай.
Тое, як працуюць механізмы выключэння і выкрэслівання з памяці, добра бачна на розных прыкладах апісання развітання з імі. Вось як гэта падае П. М. Шпілеўскі:
Што ж датычыцца самазабойцаў, то іх хаваюць без абмывання і абкурвання ў той жа адзежыне, у якой яны пазбавілі сябе жыцця. Іх не праводзяць старцы, а толькі некаторыя родныя і мерцвячыхі; нават жонкам і мужам іх забараняецца прысутнічаць пры апусканні труны ў магілу. Характэрна, што труна для самазабойцаў робіцца з асінавага дрэва; акрамя таго, на твар самазабойцы кладуць асінавыя трэскі, а калі апусцяць труну ў магілу, мерцвячыхі кідаюць на яе попел іхалодныя вуглі [Пахаванні 1986, 104].
У гэтай логіцы выцяснення магчыма зразумець і шматлікія гісторыі пра вяртанне «нячыстага» нябожчыка ў свет жывых з мэтай турбаваць сваіх сваякоў і аднавяскоўцаў. Сярод іншых інтэрпрэтацый у кантэксце культуры памяці яны могуць быць прачытаныя і як спосаб нагадаць пра сябе, як супраціўленне згаданаму выцясненню. Псаломшчык I. А. Карскі, які служыў у Лашанскім прыходзе Гродзенскага павета, так апісвае гэтыя звычаі ў сваёй мясцовасці:
Згодна з вераваннямі сялян Гродзенскага павета, памёршыя без споведзі і прычасця, як, напрыклад, ведзьмары, ведзьмы і інш., ходзяць уночы па хатах і трывожаць спакой жывых. Таму, калі па вёсцы прабяжыць чутка пра падобныя хаджэнні, сяляне хутка збіраюцца на сход і гавораць: «Трэба пайсці ўночы ды адрубаць галаву пакойніку і палажыць яму ў ногі, тулька глядзіце, каб ён рукамі не дастаў галавы, бо ён зноў будзе хадзіць». Такі прысуд яны, хоць у рэдкіх выпадках, выконваюць, зразумела, сакрэтна, каб ні свяшчэннік, ні паліцыя пра гэта не даведаліся [Пахаванні 1986, 141],
КНІГІ ОНЛАЙН
