Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
26
Сяргей Грунтоў. ПАМЯЦЬ ВУСНАЯ, ПІСЬМОВАЯ, ВЕЧНАЯ ЎКУЛЬТУРЫ...
Sheyn 1893 Sheyn, Р. V. Materialy dlya izucheniya byta i yazyka russkogo naseleniya SeveroZapadnogo kraya. [Materials for studying the life and language of the Russian population of the NorthWestern Territory] / P. V. Sheyn. SPb. : Tip. Imp. Akad. nauk, 1893. Vol. 2 : Skazki, anekdoty, legendy, predaniya, vospominaniya, poslovitsy, zagadki, privetstviya, pozhelaniya, bozhba, proklyatiya, rugan’, zagovory, dukhovnyye stikhi i proch. [Fairy tales, anecdotes, legends, traditions, memories,
proverbs, riddles, greetings, wishes, gods, curses, XXII, 715 p. [in Russian]
Янформацня об авторе
Грунтов Сергей Владнмнровмч кандндат йстормческнх наук. Центр йсследованйй белорусской культуры, языка й лйтературы, Нацнональная академйя наук Беларуся (ул. Сурганова, 1, корп. 2, 220072, Мйнск, Республйка Беларусь). Email: szereszew@gmail.com
swearing, conspiracies, spiritual poems, etc.].
Урэдакцыю паступіў 30.11.2023
Information about the author
Siarhei Hruntou PhD (Hist.). The Center for Belarusian Culture, Language and Literature researches, National Academy of Sciences of Belarus (1 Surganov Str., Bldg 2, Minsk 220072, Belarus). Email: szereszew@gmail.com
Для спасылак: Грунтоў, C. Памяць вусная, пісьмовая, вечная ў культуры беларускіх сялян пачатку XX ст. / С. Грунтоў // Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні: зб. навук. пр. Мінск : Беларус. навука, 2024. Вып. 11. С. 1127. DOI: 10.29235/241127632024111127
To cite: Hruntou, Siarhei. Oral, written, eternal memory in the culture of Belarusian peasants at the beginning of the 20th century, Bielaruski falklor: materyjaly i dasliedavanni, 2024, iss. 11, pp. 1127. DOI: 10.29235/241127632024111127
УДК 39.01(=161.3)+39.01(=172)] (091)
ORCID: 0000000320378150
DOI: 10.29235/241127632024112861
ЮРЫЙ ВНУКОВІЧ
ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯ ПРЫКМЕТЫ БЕЛАРУСАЎ I ЛІТОЎЦАЎ У НАРОДААПІСАННЯХ XIX ПАЧАТКУ XX СТАГОДДЗЯ1
Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі
Ключавыя словы: беларусы, літоўцы, этнічная ідэнтыфікацыя, стэрэатыпізацыя, культурныя прыкметы, этнаграфія, XIX стагоддзе.
Аннотацня. Во второй часта статья рассматрнваются кулйнарные, музыкальнопесенные н танцевальные характермстнкн н предпочтення, которые в этнографлческой ллтературе XIX начала XX в. чаіце всего прйпмсывалйсь белорусам л лнтовцам в качестве лх «племенных» особенностей. Попрежнему основное вннманне уделяется не правдлвостн п «обьектлвностл» тех ллн нных этнографмческнх явленлй н фактов, а нх яспользованню в качестве снмволнческнх знаков разлнчня н разлйчення (т. е. спецнфнческмх этнмческнх маркеров), связанных co стереотнпной н весьма далекой от реальностл репрезентацней этлх народов в научном длскурсе того временн.
Невыразнтельную познцлю в сплске отлйчмтельных маркеров белорусской этнйчностй в компаратмвмстскмх народоведческнх очерках XIX начала XX в. занямала народная кухня. У ллтовцев же кодлфякацня узнаваемого образа этнлческой кухнн лнтовцев началась уже в середнне XIX в., когда в реестр блюд н напятков, которые прязнавалясь тяпячно лятовскямя («любямымн»), быля включены сыр, пйво л крупнйк. Пря этом счяталось, что белорусы менее «пряхотлявы» я «разборчнвы» в еде, чем лмтовцы, а ях культура пятаняя чаіце опясывалась этнографамя в сястеме оппозмцяя богатство/бедность я почтн не характерязовалась как этняческя спецяфяческая.
В народоопнсанйях XIX начала XX в. большое вннманне пря этннческой характерястяке белорусов я лнтовцев уделялось народной музыке, песням я танцам. С одной стороны, онн отражаля обіцее прошлое я свядетельствоваля о культурной схожестя обоях народов, с другой прн необходймостн моглй яспользоваться как знакя нх отлячятельностя. В качестве главного («любямого») народного ннструмента белорусов уже в первой половнне XIX в. была выделена дуда; у лнтовцев спецяально отобранным народным янструментом, прязванным сямволязяровать лятовскость в конце XIX начале XX в., сталя гусляканклес. Обіцей особенностью белорусскях л лятовскях песен прязнавался ях «печальный», «грустный» я «заунывный» характер, напрямую вытекаюіцяй, как полагалось, яз суровых прнродных условяй, плачевного матернального состояняя н тяжелого нсторяческого прошлого края. Пря этом подчеркяваллсь любовь л склонность белорусов й, в меньшей степенн, лмтовцев к танцам как проявлення лх «веселостн».
Ключевые слова: белорусы, лмтовцы, этннческая ндентнфнкацмя, стереотлпмзацля, культурные прмзнакл, этнографня, XIX век.
1 Працяг. Пачатак у Вып. 10.
28
Юрый Внуковіч. ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯ ПРЫКМЕТЫ БЕЛАРУСАЎIЛІТОЎЦАЎ...
YURY VNUKOVICH
CHARACTERISTIC FEATURES OF BELARUSIANS AND LITHUANIANS IN ETHNOGRAPHIC DESCRIPTIONS OF THE 19th EARLY 20th CENTURY
The Center for the Belarusian culture, language and literature researches
The second part of the article examines culinary, musical, song and dance characteristics and preferences, which in the ethnographic literature of the 19th early 20th centuries most often attributed to Belarusians and Lithuanians as their “tribal” characteristics. As before, the main attention is paid not to the truthfulness and “objectivity” of certain ethnographic phenomena and facts, but to their use as symbolic signs of difference and distinction (i. e„ specific ethnic markers) associated with a stereotypical and very far from reality representation of these peoples in the scientific discourse of that time.
A weak position in the list of distinctive markers of Belarusian ethnicity in comparative ethnographic studies of the 19th early 20th centuries was occupied by folk cuisine. At the same time, the codification of a recognizable image of the ethnic cuisine of Lithuanians began already in the middle of the 19th century, when cheese, beer and krupnik were included in the register of dishes and drinks that were recognized as typically Lithuanian (“favorite”). At the same time, Belarusians were considered to be less “fastidious” and “picky” in food than Lithuanians, and their food culture was more often described by ethnographers in the system of wealth/poverty opposition and was almost never characterized as ethnically specific.
In ethnographic descriptions of the 19th early 20th centuries, for the ethnic characterization of Belarusians and Lithuanians, much attention was paid to folk music, songs and dances. On the one hand, they reflected a common past and testified to the cultural similarity of both peoples, on the other hand, if necessary, they could be used as signs of their distinctiveness. As the main (“favorite”) musical instrument of Belarusians duda was singled out already in the first half of the 19th century; at the end of the 19th beginning of the 20th century Lithuanians used a specially selected musical instrument guslikankles to symbolize Lithuanianness. A common feature of Belarusian and Lithuanian songs was their sad, melancholic and mournful character, which was believed to directly depend on the harsh natural conditions, deplorable material condition and difficult historical past of the region. At the same time, the love and inclination of Belarusians and, to a lesser extent, Lithuanians for dancing was emphasized as a manifestation of their “gaiety”.
Keywords: Belarusians, Lithuanians, ethnic identification, stereotypification, cultural features, ethnography, 19th century.
Апрача характарыстычных прыкмет, звязаных з вонкавым выглядам, касцюмам і культурным ландшафтам [гл. Внуковіч 2023], у народаапісаннях XIX пачатку XX ст. склаліся ўстойлівыя стэрэатыпы і навуковыя ўяўленні пра спецыфічныя кулінарныя, музычнапесенныя і танцавальныя ўпадабанні беларусаў і літоўцаў як іх этнічныя («племянныя») асаблівасці.
Кулінарныя індыкатары «беларускага» і «літоўскага»
3 даўніх часоў беларусы і літоўцы мелі падобныя традыцыі харчавання, якія вынікалі з агульных культурнагістарычных і экалагічных умоў іх пражывання [Базан 1990, 73; Ммлюс 1956, 167169]. Напрыклад, шырокае распаўсюджанне ў абодвух народаў атрымалі стравы, прыгатаваныя з бульбы, якія ў XX ст. зрабіліся адным з цэнтральных кулінарных маркераў іх нацыянальнай ідэнтыч
29
ДАСЛЕДАВАННІ
насці1. Як літоўская, так і беларуская нацыянальныя кухні, якія зазвычай асацыююцца з пэўным наборам пазнавальных страў і напояў, увабралі ў сябе кулінарны вопыт розных сацыяльных груп насельніцтва. Агульных харчовых звычак прытрымлівалася сацыяльная эліта былога Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ), кулінарная спадчына якой вядомая ў літаратуры як «літоўская», або «літвінская»2.
Як ужо было сказана [Внуковіч 2023], спецыфіка Літвы і Беларусі ў канцы XVIII першай палове XIX ст. разумелася пераважна ў парадыгме культурнагістарычнай адметнасці гэтых тэрыторый, а не этнічных адрозненняў і падабенстваў іх жыхароў. Гэта ў поўнай меры тычыцца і традыцый харчавання мясцовага насельніцтва. Так, рускія падарожнікі гэтага перыяду рэгулярна звярталі ўвагу на ліпец традыцыйны алкагольны напой, які вырабляўся з ліпавага мёду ў розных частках былога ВКЛ [Севергмн 1803, 4648; Севергнн 1804, 136; Бошняк 1821, 75; Орельскнй 1840, 7]. Адзін з іх расійскі навуковец В. М. Севяргін, апісваючы Коўна, адзначаў, што «мзвестен город сей еіце по напмтку Лйпец называемому, который прнготовляется в окресностях онаго м особлнво в Прусскмх владеннях» [Севергнн 1803, 46]. Даўшы падрабязную характарыстыку яго выдатных смакавых якасцей і ўласцівасцей, ён пісаў, што «есть также лнпец н в другнх городах Лшовскнх; но он по большей частн желтаго цвета м не столь прнятнаго вкуса н запаха». I зрабіў экспертнае заключэнне: «Ковенскнй лнпец прнзнается от всех за нанлучшнй» [Севергнн 1803,4748],
Другі раз гэты «род пнтейнаго меда»3 В. М. Севяргін згадаў у працягу сваіх падарожных нататак, гэтым разам апісваючы Віцебск: «К пронзведенням сего города прннадлежнт также напмток, Лйпец называемый, которой прпготовляют ныне двое Евреев, сохраняюцнх дело сне в тайне; но Лнпец сей уступает добротою своею Ковенскому, о коем я упоммнал в прошлом путешествнн» [Севергмн 1804,136],
Такім чынам, сцвярджаючы, што «мед н пнво составляют собственой напнток сего края» [Севергнн 1803, 120], В. М. Севяргін, па сутнасці, брэндаваў імі гарады і рэгіёны4, але не народы былога ВКЛ.
КНІГІ ОНЛАЙН
