Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
Да дудар, дудару,
Задаў шутку і г. д. [Jucewicz 1846, 200201].
Дуду ў якасці адной з этнаграфічных прыкмет беларусаўтудаўлян, што жылі ў вярхоўях Волгі, разглядаў і С. В. Максімаў [Макснмов 1882, 445],
Неўзабаве вобраз дуды як неад’емнага атрыбута народных гулянняў беларусаў1 быў шырока растыражаваны ў рускамоўнай этнаграфічнай літаратуры апошняй чвэрці XIX ст.
He дал Бог белоруссу нмкакой роскошн пзбыточной; не дал плода без труда, да за то іцедро наделнл его душу весельем. Хлебнет он зелена внна, да загуднт дуда, грянет лмхая песня, м белорусс забывает все:
Хадзм ты, хадзм я,
Хадзм печка, хадзн усе!
14 пойдет у него такое веселье, словно он так п родмлся для однех песен да плясок, м нужды нмкакой не знает [Народы 1878, 9899].
Дуда, как м у древннх предков, у белоруссов является любммым музыкальным мнструментом. «Без дудочкм, без дуды ндуць ножкй не туды», поется в одной веселой песне [Горбачевскнй 1895, 23].
He дал Бог белоруссу ннкакой роскошн мзбыточной, не дал плода без труда, да за то іцедро наделмл его душу весельем. Вот почему белорусс так м прозывается: «голый да вострый». Лншь только выдастся свободный часок нлн наступмт празднйк, глядншь уже собралмсь на деревне парнн й девушкм н под звукм дуды пляшут лнбо «Женмцьбу Тярешкм», лнбо веселую «Мяцелнцу» [Майков 1898, 37].
1 Хаця рускі мастак I. Захараў, апісваючы ў час свайго падарожжа па Беларусі тыповую сцэну мясцовага кірмашу, адзначаў вядомасць дуды не толькі ў беларусаў: «К чмслу непременных членов кермаша прннадлежат музыканты, которыя в белорусскнх деревнях носят названне дударей, по мменм своего ннструмента, дуды, нлн русской волынкя. Вообіце нй одмн ннструмент не пользуется у простанародья такою любовью, как волынка: на волынке нграют в Велнкороссййскмх губерннях, в Малоросснн, в Белоросснн н в Крыму, ее нередко можно встретмть даже в Турцнн н в Нталнн» [Захаров 1854,111],
42
Юрый Внуковіч. ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯ ПРЫКМЕТЫ БЕЛАРУСАЎIЛІТОЎЦАЎ...
Нядзіўна, што і сам рэпертуар дудара Е. Р. Раманавым быў ахарактарызаваны як «нацыянальны»1, гэта значыць адметны, аўтэнтычны, пазбаўлены іншаземных уплываўА
Прмглашается он еіце м на нгрніца, где яграет для молодежм нсключнтельно нацнональные танцы: метелмцу, барыню, терешку, крутухулевонмху, подушечку, коло (шестак м др.), товкачнка (через положенныя накрест палкн), казака русскаго, казака жмдовскаго (Нцка з Муськой), н упорно не желает мграть заносных «кадрелей», «полек», «леньтня» (ляньсье) м т. п. [Романов 1910, 127].
Ролю аднаго з «самых літоўскіх» музычных інструментаў, што, падобна дудзе беларусаў, у XIX ст. пакрысе саступаў сваё месца ў народнай культуры іншым больш сучасным інструментам, на хвалі нацыянальнага адраджэння занялі гусліканклес (літ. kankles) . Праўда, яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. Л. Юцэвіч аднёс іх (разам са скрыпкай, кларнетам, бандурай венгерскай, флейтай ды рускай балалайкай) да інструментаў, што былі перанятыя літоўцамі ад іншых народаў У літоўскія ж «нацыянальныя» музычныя інструменты ён залічыў вамздзіс («дудку, скручаную з вербавай, ліпавай або рабінавай кары»), свісталку («ужываную ў даўнім войску ад Шаўкляў, што гралі пабудку, робіцца з бляхі»), дзіндзініс («інструмент з адной жалезнай струной, нацягнутай на шырокую лучыну») і молінку («дудку з гліны»), а таксама згадаў пра бытаванне ў мінулым трубтрымітай («даўжынёю ў некалькі сажняў, зробленых з пустацелага простага дрэва, злучанага некалькі разоў»)3 [Jucewicz 1846, 200], Аднак
1 Падобным чынам разважаў і Л. Юцэвіч, калі пісаў, што літоўскія «танцы, якія не ёсць наўпрост нацыянальныя, а з суседніх краін прыйшлі, выконваюцца пры гуках скрыпак, кларнетаў, бубнаў, тамбурынаў і г. д.» [Jucewicz 1846,199].
2 Таксама ён адным з першых скарыстаў гэты «выміраючы інструмент» для канструявання вобраза старажытнай гісторыі беларусаў: «Слушая дуду, невольно переносншься к той отдаленной старлне, когда не было нн скрмпок, нн гуслей, л только под звукл дуды древнле дреговнчн н древляне совершалм свон нгрніца, опнсанныя Нестором, с которых “умыкалн” себе жен» [Романов 1910, 128].
3 Карэспандэнты РГТ таксама адмыслова не вылучалі з агульнага шэрагу літоўскіх музычных інструментаў нейкі адзін «самы ўлюбёны» (як гэта рабілася ў беларусаў). (Вось адно з такіх характэрных апісанняў: «Песнл Ллтовцев нмеют грустный н заунывный напев. Онн разделяются на так называемыя “дайнос”, жнтейскня н “гесмес”, релнгнозныя. Мз музыкальных мнструментов более употребляемыя: кларнеты, бубенчлкн л скрлпкл. Но пренмуцественное орудле музыкм пенне» [АРГО Внтковскмй 1886, 4]). 3 гэтым, відаць, і звязана меркаванне, выказанае Л. Юцэвічам, што ў мінулым літоўцы «апрача ражкоў і баявых труб, іншай музыкі не ведалі» [Jucewicz 1846,199]. У пачатку XX ст. этнограф В. М. Харузіна склала больш разгорнуты партрэт музычнапесенных упадабанняў літоўцаў: «Любят также лмтовцы музыку м пенне. Теперь деревенская молодежь нграет на скрнпке н на гармоннке. Лмшь кое где сохраннллсь старлнныя музыкальныя ннструменты. Прежде средл лнтовцев былн нскусные гусляры. Лнтовскме гуслн называлнсь кункл нлн канклмс; онл былн, по большей частн девятлструннымл. Нгралм лнтовцы на барабане, на гудке, на клмвалах м бубнах. Онл мзготовлялн также разновлдныя дудочкн лз глмны, соломы н пера. Пастухл до снх пор нграют на деревянной трубе, очень длннной, в два аршлна прнблнзнтельно, сделанной лз выдолбленнаго березового сука. В старнну на этой трубе нгралл л на свадьбах м другнх торжествах. Суіцествовал еше однн лнструмент у лмтовцев, так называемый скаудутас. Он состоял лз двенадцатн флейт; на нем нгралл двенадцать человек. Он делался нз ясеневаго дерева; перед нгрой его размачмвалм в воде» [Харузмна 1905, 19].
43
ДАСЛЕДАВАННІ
Манекен літоўца з гуслямі, паказаны на Этнаграфічнай выставе 1867 г. Фотаздымак Т. Л. Мітрэйтэра. 1880я гг.
усё гэта ніяк не перашкодзіла на адным з пасяджэнняў літоўскіх культурных дзеячоў на рубяжы ХІХХХ стст, дзе абмяркоўваліся пытанні выкарыстання музычнапесеннай культуры ў справе нацыянальнага адраджэння, абраць канклес1 у якасці галоўнага інструмента сімвала літоўскасці. Іх мадэрнізацыя і масавая вытворчасць, якая распачалася неўзабаве, дазволілі зрабіць гэты інструмент надзвычай папулярным сярод літоўскай інтэлігенцыі [Stravinskas 1937,250], Адной з прыкмет этнічнай ідэнтыфікацыі зяў і феноменаў у вобласці «духоўнай культуры» была народная музыка і асабліва песенная творчасць, якая трактавалася як непасрэднае выражэнне тэмпераменту [Лескмнен 2010, 174]. У гэтым плане беларусы і літоўцы апісваліся ў XIX пачатку XX ст. вельмі падобна. Абодвум народам прыпісвалася гарачая любоў да спеваў, музыкі і скокаў, якую на прыкладзе жыхароў Віленскай губерні А. Карэва агулам характарызаваў так:
1 Канкурэнцыю ім складалі гістарычныя трубытрымітай, але гусліканклес перамаглі «як інструмент багацейшы на гукі і на якім лягчэй навучыцца граць» [Stravinskas 1937, 250]. Дадамо, што яны былі распаўсюджаны пераважна на Жмудзі, якая выступала ў XIX ст. у якасці галоўнага рэзервата літоўскасці.
44
Юрый Внуковіч. ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯ ПРЫКМЕТЫ БЕЛАРУСАЎIЛІТОЎЦАЎ...
Песнн составляют любммое развлеченме населенмя, оно поет нх, в часы досуга н работы; в каждой деревне есть всегда несколько девушек с чнстымм н снльнымн голосамн, которыя запевают; около нмх образуется хор м пенье, особенно в празднпчные днм, продолжается несколько часов с ряду; нногда в перемену с танцамн, но подобные хороводы редко составляются в деревнях, а большею частью в корчмах, куда стекаются окрестные жнтелн [Корево 1861, 638],
Пры гэтым беларусы і літоўцы паказваліся не проста як вялікія аматары спеваў, а як народы, паэзія якіх, паводле глыбіні сэнсаў і багацця фантазіі, пераўзыходзіць паэтычныя здабыткі многіх іншых народаў свету.
Яшчэ ў першай палове XIX ст. Р. Падбярэскі зрабіў акцэнт на агульным падабенстве беларускага песеннага фальклору з літоўскім1, адзначаючы пры гэтым яго істотную розніцу з «паэзіяй украінца»:
Паводле іх [беларусаў. Ю. В.] уяўленняў гэта край духаў, населены паэтычнымі вымысламі; у іх духі множацца на незлічоныя грамады; дзікасць мясцін уплывае на фантазію народа. Якая розніца з паэзіяй украінца, які на дзікім кані скочыць па стэпе! Спевы і смутныя вобразы набліжаюць гэтую паэзію найболей да народных спеваў Літвы [Podberski 1844, 490],
Такім чынам, агульнай асаблівасцю песеннапаэтычнай творчасці абодвух народаў прызнаваўся яе смутны, тужлівы характар .
На фоне пашыранага ў тагачасным славяназнаўстве стэрэатыпнага ўяўлення пра «весялосць» славян (у прыватнасці, рамантычнага вобраза «вясёлага паляка»)3, што, як лічылася, выяўлялася ў іх прыроджанай музыкальнасці, здольнасці да спеваў і скокаў [Лескннен 2010, 223], народаапісальнікі XIX ст. сталі прыпісваць літоўцам, як «іншым», кантрасную схільнасць да «суму» і «тугі»4.
1 Акцэнт на культурным падабенстве беларусаў і літоўцаў у сярэдзіне XIX ст. рабілі многія мясцовыя даследчыкінарадазнаўцы. Так, А. Кіркор не толькі дэклараваў, што «как Лятовцы, так м Белоруссы любят песнн н пляскн» [Кмркор 1882, 25], але і падкрэсліваў падабенства зместу іх асобных абрадавых песень (у прыватнасці, жніўных): «Важнейшнй деревенскяй праздннк дожннкн, т.е. окончанне жатвы. Обычай этот одмнаков у Лятовцев м Белоруссов; даже песня у обонх племен почтм одннаковаго содержаняя» [Кнркор 1858,154],
2 Як пісаў А. Карэва, «в песнях обомх племен пробнвается постоянно трогательная грусть, которая как будто бы рвется в наружу, в задушевной беседе с самнм собой» [Корева 1861, 611],
3 Паводле М. В. Лескінен, вызначэнне «вясёлы» ў дачыненні да славян, што вельмі часта сустракалася ў апісаннях славянскіх народаў у XVIII ст., стала з’яўляцца з увядзеннем у навуковы ўжытак антычных і сярэднявечных крыніц, дзе яны паказваліся як народы, што «пераўзыходзяць многіху спевах, музыцы і скоках» [Лескянен 2010, 222].
4 Значны ўплыў на расійскае гістарычнае славяназнаўства таго часу аказалі працы польскага гісторыкаправаведа В. А. Мацяёўскага, дзе ажыццяўлялася спроба звязаць рысы рамантычнага ўяўлення пра славянскі характар з ідэяй славянскага адзінства. Рэканструкцыя «славянскага нораву» ў іх рабілася праз ужо традыцыйнае супрацьпастаўленне славян і немцаў. Крытэрыямі такога параўнання былі рысы тэмпераменту (схільнасць да радасці, весялосці ў славян і да суму у немцаў), перавага духу практыцызму/летуценнасці (імкненне славян «жыць адным днём», не клапаціцца пра будучыню, і заклапочанасць немцаў будучым дабрадзенствам), суадносіны пачуцця (кліч сэрца) і розуму як прыкмет, адпаведна, юнацтва і сталасці [Лесмнен 2010, 232; Лескмнен 2016, 350],
КНІГІ ОНЛАЙН
