Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
45
ДАСЛЕДАВАННІ
Вось як у параўнанні з іншымі народамі былой Рэчы Паспалітай ацэньваў музычнапесенную культуру літоўцаў Л. Галамбёўскі1:
Што тычыцца гармоніі то літоўскія спевы змучаныя і найубожайшыя. Жмудзь мае мноства песень, характар якіх смутак, жаль і пэўная меланхолія. <.„> Жалобная манатокнасць тых спеваў яшчэ больш узмацняе смутак [Goi^biowski 1831,244], Неўзабаве вобраз «смутных» спеваў літоўскіх сялян у этнаграфічнай літаратуры стаў кананічным.
Літоўскі вясковец не мае весялосці, уласцівай ад прыроды польскаму селяніну. Спеў ягоны, і асабліва літоўскіх жанчын, мае нешта смутнае, і нават нуднае зза суцэльнай аднастайнасці [Р....Г 1836, 258].
Праўда, эпітэты «сумныя», «смутныя», «тужлівыя», «журботныя», «маркотныя», «плачлівыя», «меланхалічныя» і пад. як пад капірку выкарыстоўвалі польска і рускамоўныя аўтары для агульнай характарыстыкі не толькі літоўскіх (у тым ліку жмудзкіх), але і беларускіх (у тым ліку палескіх2) песень. Так, Я. Баршчэўскі ў «Нарысе Паўночнай Беларусі» пісаў: «Песні гэтага простага люду па большай частцы, як у думках, так і ў мелодыі, заўсёды маюць нешта меланхалічнае, і нават вясельныя песні, дзе зычаць маладым шчаслівага сужыцця, маюць у сабе нейкае адчуванне смутку, як быццам яны не давяраюць будучаму лёсу ў гэтай даліне плачу...» [Barszczewski 1844, 8], У такім жа духу апісваў песні жыхароў Кобрынскага павета Ю. Крашэўскі: «Гмінныя спевы, з якіх некаторыя надзвычай плачлівыя і чуллівыя, патыхаюць паэзіяй засмучанай душы» [К 1850, 94]. Прыблізна ў гэты самы час вельмі падобную («тужлівую»), але куды больш разгорнутую характарыстыку жмудзкім песням даваў П. Шпілеўскі:
1 У сваіх развагах Л. Галамбёўскі абапіраўся на працы польскага кампазітара і музыказнаўцы К. Курпінскага, які ў першай чвэрці XIX ст., характарызуючы народныя «спевы да танцаў», сцвярджаў, што «жыхары пясчанакамяністых і гарыстых зямель весялейшыя за жыхароў тлустых зямель на раўнінах», і на гэтай падставе дзяліў тэрыторыю былой Рэчы Паспалітай на дзве галоўныя музыкальныя часткі «на край спеваў вясёлых і смутных; альбо на major і minor» [Kurpinski 1820a, 29]. Адпаведна гэтай класіфікацыі да «краю смутных спеваў» ім былі аднесены «Валынь, Падолле і ўся Русь» [Тамсама, 30]. У напрамку ад Любліна да Львова, як адзначаў К. Курпінскі, «жывасць танцаў паступова робіцца больш павольнай, і яшчэ далей пераходзіць у minor» [Kurpinski 1820b, 33]. Ён лічыў, што танцавальныя спевы палякаў сваёй «жывой і прыемнай весялосцю пераўзыходзяць усе вясковыя танцы ў Еўропе», а вось у «Рускай тлустай зямлі народ больш схільны да роздуму над цякучым часам і немачамі», ды ў цэлым гэта край «рамантычных пачуццяў, што даў нам тыя гістарычныя і любоўныя думкі, якія захапляюць сваёй салодкай меланхоліяй» [Тамсама, 34].
2 У пачатку XX ст. М. ДоўнарЗапольскі даваў такую характарыстыку музычнапесеннай культуры пінчукоў, якія, паводле яго, прыналежалі да маларускага племені: «Музыкальность составляет выдаюіцуюся черту в характере пннчука. Он обладает громадным запасом песен, пренмушественно лмрнческаго содержання. Преобладаюіцнй мотнв лярмческнх песен грустный, заунывный, оставляюцнй на душе тяжелое впечатленне. <...> К песне пянчук относнтся с особенной любовью, вполне серьезно, с глубокмм чувством, н грустный мотнв песнм вызывает н в певцах, н в слушателях тнхое, грустное настроенне» [Россня 1905,197].
46
Юрый Внуковіч. ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯ ПРЫКМЕТЫ БЕЛАРУСАЎIЛІТОЎЦАЎ...
Во всех песнях жмудскмх заметна какаято сердечная грусть, грусть, еслм можно выразмться, слезлмвая, сопровождаемая слезамм то радостн, то печалн, то восторга, то унынмя. Этм радостныя слезы нежной дочерн прн встрече давно невмданной матерн, этн страданмя чувствнтельной матерн прм процаннн с мйлым детміцем, которое она выдает замуж на чужую сторону, эта печальная н вместе какаято веселая тосклмвость девмцыневесты, вступаюіцей в брак с мзбранным юношей й проіцаюіцейся с родною семьею, любммой матерью й девнческою свободою, невесты, вступаюіцей в чужой дом, заботяіцейся о том, какбы понравйться н угоднть семье своего мужа, все этн проявленмя нскренняго чувства так неподдельны, так высокй в жмудскнх песнях, что в этом отношеннн оне выше песен многмх другмх народов [Древлянскпй 1855, 59].
Гэтаксама як і вонкавы выгляд (г. зн. «быт»), унутранае жыццё (г. зн. «дух») народа, яго паэзія і музычнапесенная творчасць у XIX ст. усяляк прыпадабняліся мясцовым «змрочным», «першабытным» і «дзікім» краявідам.
Увогуле ўсе песні тутэйшага люду спяваюцца з смутнай, меланхалічнай нотай. Ці гэта ад прыроды яго паходзіць, ці гэта быццё яго разумовае і матэрыяльнае досыць убогае, а яшчэ паднявольны стан, у якім ён працягвае заставацца, аказалі на яго такі моцны ўплыў; цяжка гэта сказаць. Магчыма, усё разам узятае, паспрыяла стварэнню гэтых плачлівых песень, у якіх ён сум свой гэтым лясам і гэтым палям, што яго акаляюць, выказвае [К 1850,178].
Ён любіць свой край, дзікасць і змрочнасць мясцовай прыроды, з якой паўстаюць тысячы фантастычных і містычных вобразаў, поўных паэзіі, прыгажосці і маралі. Гэтыя разнастайныя краявіды <...> з усёй мясцовай прыродай моцна ўздзейнічаюць на дух народа, так што яго паэзія ўзнялася вышэй за многія іншыя багацейшыя краіны [Polujanski 1855,102].
Прнрода, в ммросозерцанйм народа, не только арена его земной жнзнй, но спутннца его духа. С ней он жмвет заодно. Она наложнла печать уныння на облмк белорусса, создала его меланхолнческнй тйп [Кудрннскнй 1904, 105106].
Пры гэтым, як бачна, што беларускія, што літоўскія песні, нягледзячы на разнастайнасць і варыятыўнасць іх жанраў і відаў, настойліва вызначаліся тагачаснымі публіцыстамі як «нудныя» («заунывные»), г. зн. манатонныя, аднастайныя1. Нуднасць, тужлівасць і меланхалічнасць песень беларусаў і літоўцаў, як правіла, наўпрост выводзіліся з суровых прыродных умоў, гаротнага матэрыяльнага стану і складанага гістарычнага мінулага краю.
Мотнвы всех вообіце песен заунывные, грустные н однообразные, даже свадебныя песнн не звучат весельем. Этот заунывный тон об ьясняется горькмм прошлым крестьян белоруссов, о котором выразмтельно говорнт, между прочмм, следуюіцая народная песня:
1 Гэты эпітэт у першую чаргу характарызаваў «тон», «напевы» і «матывы», а не ўнутраны змест песеннай творчасці: «Хотя отлнчнтельною чертою большннства лмтовскмх песень должно прязнать унылость мотнвов, так что даже знатоку лмтовскаго языка трудно отлячнть напев свадебный от похороннаго, но, по содержанню своему, в чнсле нх немало есть, так сказать нгрнваго, веселаго характера» [Народы 1878, 84], Адзначым таксама, што гэтую «адметнасць» мясцовых песень, але ў пазбаўленых этнічнай афарбоўкі тэрмінах прыкмячалі яшчэ афіцэры Генеральнага штаба Расійскай імперыі: «Песнн нх [мясцовых жыхароў. Ю. В.] обыкновенно унылы н в тонах однообразны» [Калмберг 1849, 42, 60].
47
ДАСЛЕДАВАННІ
Гарыць огонь, гарыць огонь за водою;
Я н ня внжу за бядою, за бядою.
Гарыць огонь, гарыць огонь за лесамл;
Я л ня вмжу за слезамн, за слезамн [Внтебская губернмя 1890, 281].
От рожденмя н до смертм белорусс несет на себе тяжелый крест суіцествованмя. Он не жнвет, а, можно сказать, отбывает жмзнь, как поденіцлну, как нечто нензбежное. Рок жмзнм, фаталмзм обстоятельств сквознт в его безыскусственном творчестве м, в частностн, в монотонных унылых песнях, в которых он жалуется на свою судьбу н на мачеху прмроду. Нет, кажется, в Росслм более заунывных песен, как в Белоруссмм. Все обстоятельства своей жнзнл, не лсключая л жлзнерадостных, даже свадьбы, белорусс прлвык провожать воплем наболевшаго горя. Белорусская народная свадьба л в настояіцее время сопровождается прлчлтанлямл л жалобнымл песнямл [Кудрлнсклй 1904, 117],
Вообіце ллтовскле женіцйны поют часто л охотно; лх песнл грустныя л заунывныя; в нлх говорлтся о тяжелой доле ллтовской женіцлны. Мужчмнылнтовцы поют сравнлтельно редко, только в костелах, во время церковной службы, когда поет весь народ, да на похоронах л крестных ходах [Семенов 1910, 52].
У пачатку XX ст. М. ДоўнарЗапольскі, крытычна падсумоўваючы назіранні сваіх папярэднікаў, спрабаваў змягчыць катэгарычную ацэнку «тужлівага» і «нуднага» характару беларускіх песень1, але цалкам адмовіцца ад яе так і не наважыўся.
Все наблюдателл, лзучавшле жлзнь белорусской деревнл, отмечают любовь белорусса к пенню. Музыка белоруссклх песен отллчается л от веллкорусской, л от малорусской. В белорусской песне нет той шлроты, размаха, по которым легко узнать веллкоруссклй мотлв. В белорусской песне нет л той своеобразной «веселой грустл», которой отллчается малорусское пенле. Мелодля белорусской песнн несколько однообразна, заунывна, но млла л грацлозна. <...> Но преобладаюіцлй грустный тон в песне еіце не значлт, что белоруссы не умеют веселлться. Все лгровыя песнл, многля лз обрядовых, плясовыя отллчаются веселым, разухабнстым тоном [Россля 1905, 189190].
Нягледзячы на «тужлівасць» і «маркотнасць» мясцовых песень, аўтарамі пастаянна падкрэслівалася гарачая любоў беларусаў да вясёлых забаў, г. зн. да рознага кшталту скокаў, карагодаў ды ігрышч. Вядома, «пусціцца ў скокі»
1 Яшчэ раней з крытычнымі заўвагамі на гэты конт выказаўся М. А. Янчук: «Под вллянлем лскусственной музыкл в нашем образованном обіцестве установллся далеко невыгодные взгляд на народную музыку вообіце: она обыкновенно представляется нам скучною, а велнчественные обрядовые мотмвы счмтаются монотоннымн, однообразнымл, томлтельнымл. 14 белорусская народная музыка едвалл не более всего подвергается этлм упрекам. А между тем сколько в ней можно найтл красоты, сллы, грацлл! Вслушайтесь, напрнмер, в какую угодно весеннюю песню, которую молодая белорусская девушка поет где нлбудь в поле, средл расцветаюіцей прлроды: это сплошное ллкованле, неудержлмо льюіцееся лз грудл, полной радостл, любвл п негя; это действлтельно гямн весне, к которому вам так л хочется прнсоеденнть свой слабый голос, еслн бы не боязнь внестн дясгармнолю в этл веселые, полные жлзнл л сллы звукл» [Янчук 1886,45],
48
Юрый Внуковіч. ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯ ПРЫКМЕТЫ БЕЛАРУСАЎIЛІТОЎЦАЎ...
любілі і літоўцы, але, як народ «павольны»1, яны маляваліся ў этнаграфічных нарысах больш стрыманымі і флегматычнымі. Паказальная ў гэтым плане адна з першых стэрэатыпных характарыстык тэмпераменту літоўцаў, зробленая Л. Юцэвічам у 1840х гг. і пасля шырока растыражаваная ў кампілятыўных і перакладных працах:
КНІГІ ОНЛАЙН
