Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
Агульным сімвалічным элементам культурнага ландшафту Беларусі і Літвы ў XIX ст. быў прыдарожны крыж, які выступаў не толькі візуальнай «эмблемай набожнасці» мясцовых жыхароў, але таксама і пэўнай адзнакай іх этнічнасці. Асаблівая разнастайнасць і багацце мастацкіх форм і арнаментацыі крыжоў і каплічак на тэрыторыі Жмудзі (Жэмайціі) паўплывалі на фарміраванне ўяўлення пра іх як спецыфічна літоўскія помнікі малой архітэктуры.
Невыразную пазіцыю ў спісе маркераў беларускай этнічнасці ў кампаратывісцкіх этнаграфічных нарысах XIX пачатку XX ст. займала народная кухня. Пры гэтым у літоўцаў кадыфікацыя пазнавальнага вобраза этнічнай кухні распачалася ўжо ў сярэдзіне XIX ст., калі ў рэестр страў і напояў, што лічацца тыпова літоўскімі («улюбёнымі»), былі ўключаны сыр, піва і крупнік. У той жа час лічылася, што беларусы менш «патрабавальныя» і «пераборлівыя» ў харчаванні, чым літоўцы, а іх аліментарная культура ў большай ступені апісвалася этнографамі ў сістэме апазіцыі заможнасць/беднасць і амаль не характарызавалася як этнічна спецыфічная.
У народаапісаннях XIX пачатку XX ст. пры этнічнай характарыстыцы беларусаў і літоўцаў даволі вялікая ўвага надавалася народным песням, музыцы і танцам. 3 аднаго боку, яны адлюстроўвалі агульнае мінулае і сведчылі
52
Юрый Внуковіч. ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯ ПРЫКМЕТЫБЕЛАРУСАЎIЛІТОЎЦАЎ...
пра культурнае падабенства абодвух народаў, з другога пры неабходнасці маглі выкарыстоўвацца і як знакі іх адрознасці. У якасці галоўнага («улюбёнага») народнага інструмента беларусаў ужо ў першай палове XIX ст. была вылучана дуда; у літоўцаў жа спецыяльна адабраным народным інструментам, закліканым сімвалізаваць літоўскасць, у канцы XIX пачатку XX ст. сталі гусліканклес.
Агульнай асаблівасцю беларускіх і літоўскіх песень прызнаваўся іх пераважна тужлівы, смутны і нудны характар, які наўпрост выводзіўся з суровых прыродных умоў, гаротнага матэрыяльнага стану і складанага гістарычнага мінулага краю. Пры гэтым падкрэсліваліся шчырая любоў і схільнасць беларусаў і, у меншай ступені, літоўцаў да танцаў як яскравыя праявы іх «весялосці».
Спіс выкарыстаных крыніц
Анвмелле 1854 Анймелле, Н. Быт белорусскях крестьян / Н. Анймелле // Этнографйческйй сборняк. СПб., 1854. Вьш. 2. С. 111268.
АРГО Мвановскйй 1850 Архйв Русского географнческого обіцества (РГО). Разряд V. On. 1. № 3. «14. Мвановскйй. Этнографяческйе сведенйя о жятелях йменяя Сволна Дрйзенскаго уезда. 1850 г.».
АРГО Вйтковскйй 1886 Архйв РГО. Разряд 53. On. 1. № 98. «В. Вйтковскйй. Этнографйческне сведенйя, относяцнеся к нзученню быта й обычаев лйтовского племенн. 1886 г.».
АРГО Романов 1891 Архнв РГО. Разряд 53. On. 1. № 88. «Е. Романов. Рйсункя белорусскнх й латышскнх ннструментов. 1891 г.».
Базан 1990 Базан, Л. Н. Этнакультурныя сувязі беларусаў і літоўцаў у канцы XIX пачатку XX ст. (па даных народнай кулінарыі) / Л. Н. Базан // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1990. № 5. С. 7278.
Белы 2009 Белы, А. Прадмова / А. Белы // Наша страва : Сапраўдная беларуская кухня. Мінск : I. П. Логвінаў, 2010. С. 58.
Бошняк 1821 Бошняк, A. К. Дневныя запйскм путешествйя А. Бошняка в разныя областн западной й полуденной Россйй, в 1815 г. / A. К. Бошняк. М. : В Унмверснтет. тйп., 1821. Ч. П. 151 с.
Вйтебская губернйя 1890 Внтебская губернйя: йсторйкогеографйческйй й статястйческнй обзор. Вып. 1. йсторня. Прнрода. Населенме. Просвеіценйе / сост. по программе й под ред. В. М. Долгорукова. Вйтебск : Губ. тйп., 1890. 387 с.
Внуковіч 2023 Внуковіч, Ю. I. Характарыстычныя прыкметы беларусаў і літоўцаў у народаапісаннях XIX пачатку XX ст. / Ю. I. Внуковіч // Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; гал. рэд. Т. В. Валодзіна. Мінск: Беларус. навука, 2023. Вып. 10. С. 78107.
Гамалія 1883 Гамалія, К. Земля й люде в Россій / К. Гамалія. Кіев : Тйп. Г. Т. КорчакНовнцкаго, 1883. [Вйп.] 5: Бйлоруссія й Лытва. 20 с.
Горбачевскмй 1895 Горбачевскнй, 14. Д. Лепельскйй уезд Вйтебской губернйй /14. Д. Горбачевскнй. Вйтебск : Губерн. Тйп., 1895. 38 с.
Гуленко 1903 Гуленко, М. Средн болот й лесов. Краткйй рассказ о Белорусйй й белоруссах / М. Гуленко. М.: Отднйе Тйп. Тва 14. Д. Сытйнэ, 1903. 64 с.
Гуляева 2020 Гуляева, Е. Ю. Пройзводство этнйчностй: нарратйвы о своей нацяональной кухне у азербайджанцев, армян й грузмн / Е. Ю. Гуляева // Антропологйч. форум. 2020. № 45. С. 158186.
Древлянскйй 1855 Древлянскйй, П. М. Очеркй Жмудя. Опйсэнйя страны, ея нравов, языка й песень / П. М. Древлянскйй // Пантеон. 1855. Т. XIX, кн. 1. С. 2972.
53
ДАСЛЕДАВАННІ
Захаров 1854 Захаров, Я. Д. Путевыя запйскй русскаго художнйка 14. Захарова, собранныя во время путешествія по Россій, Турцій, Грецій, І4талій й Германім / 14. Д. Захаров. СПб.: В тнп. 14. 14. Глазунова й Комп., 18541860. [Ч. 1]. 1854. 125 с.
Калмберг 1849 Военностатйстйческое обозренйе Россййской ймпернн / йзд. по Высочайшему повеленйю прй 1м отднйй Департамента Генерального Штаба. СПб. : В тйп. Департамента Ген. штаба, 18481858. Т. 9, ч. 3 : Гродненская губернйя / [по рекогносцмровкам й матермалам, собр. на месте, сост. Ген. штаба подполк. Калмберг]. 1849. 142 с.
Кйркор 1882 Кйркор, А. Народностй Лйтовскаго полесья й йх жйзнь / А. Кйркор // Жйвопмсная Россйя : Отечество наше в его земельном, нстораческом, племенном, экономйческом й бытовом значеннн / под обіц. ред. П. П. Семенова. СПб. ; М., 1882. Т. 3, ч. 1 : Лйтовское полесье; Ч. 2 : Белорусское полесье. С. 1126.
Кнркор 1858 Кйркор, А. Этнографйческйй взгляд на Вйленскую губернню / А. Кйркор // Этнограф. сборнйк. СПб., 1858. Вып. 3. С. 115276.
Корева 1861 Корева, А. Вйленская губернйя / А. Корева. СПб.: Тйп. Носафата Огрмзко, 1861. 820 с.
Кудрйнскйй 1904 Кудрмнскйй, Ф. Белоруссы (Обіцйй очерк) / Ф. Кудрмнскйй // Вйленскйй календарь на 1905 простой год. Вйльна, 1904. С. 93128.
Леонова 2020 Леонова, Б. А. Корчма vs кабак: пнтейное заведенйе как этнокультурный знак в научнолйтературном днскурсе пореформенной Россйй / Б. А. Леонова // Этнокультурная вдентнчность: феноменологйя й варйатйвность в контекстах йсторйй ХІХХХІ веков : матерналы XIX Междунар. СанктПетербург. этнограф. чтеннй. СПб.: Рос. Этнограф. музей, 2020. С. 182187.
Лескннен 2016 Лескйнен, М. В. Велйкоросс / велйкорус. Пз йстормн конструйрованйя этнйчностй. Век XIX / М. В. Лескйнен. М.: Мндрйк, 2016. 680 с.
Лесмнен 2010 Лескйнен, М. В. Полякй й фйнны в россййской науке второй половйны XIX в.: «другой» сквозь прйзму йдентнчностй / М. В. Лескйнен. М.: Нндрмк, 2010. 368 с.
Лобач 2011 Лобач, У. Карчма / У. Лобач // Міфалогія беларусаў: энцыкл. слоўн. / склад. I. Клімковіч, В. Аўтушка; навук. рэд. Т. Валодзіна, С. Санько. Мінск : Беларусь, 2011. С. 228229.
Макнмов 1882 Максймов, С. Белорусская Смоленіцйна с соседямй / С. Максймов // Жйвопнсная Россйя : Отечество наше в его земельном, йсторнческом, племенном, экономнческом й бытовом значенйй / под обіц. ред. П. П. Семенова. СПб., М., 1882. Т. 3, ч. 1: Лйтовское полесье; Ч. 2 : Белорусское полесье. С. 430472.
Максймов 1886 Максймов, С. Велякодне / С. Максймов /I Лйтовскйс епархйальные ведомостй. 1886. № 16. С. 148150.
Мэксймов 1866 Максймов, С. Дремучйе леса, йлй Рассказ о дйкйх народах, населяюіцйх русскйе леса / С. Максймов. СПб.: Тво «Обіцеств. польза», 1866. 75 с.
Максймов 1876a Максймов, С. Обйтель й жйтель (Яз очерков Белоруссйй) / С. Максймов // Древняя й новая Россйя. 1876. Т. 2. № 7. С. 201212.
Максймов 18766 Максймов, С. Обйтель й жйтель (Нз очерков Белоруссмй) / С. Максймов // Древняя й новая Россйя. 1876. Т. 2. № 8. С. 297310.
Мйлюс 1956 Мйлюс, В. К. Пйіца й домашняя утварь лйтовскйх крестьян в XIX й начале XX в. / В. К. Мйлюс // Тр. І4нта этнографйй йм. Н. Н. МйклухоМаклая. М.: Яздво AH СССР, 1956. Т. XXXII (Балтййскйй этнографйческйй сборнйк). С. 127169.
Мостовскйй 1874 Мостовскйй, М. Этнографйческйе очеркй Россйй (учебное пособйе) / М. Мостовскйй. М.: В Унйверсйт. Тйп. (Катков й К°) на Страстном бульваре, 1874. 152 с.
Навагродскі 2015 Навагродскі, Т. А. Эвалюцыя традыцый харчавання беларусаў у XIX XX стст. / Т. А. Навагродскі. Мінск : БДУ, 2015. 243 с.
Народы 1905 Народы Россйй. Краткме об'ьяснйтельные очеркй к ХудожественноЭтнографнческому Альбому, йзданному под редакцйей Н. А. Янчука, Хранйтеля Дашковскаго Этнографйческаго Музея в Москве. М.: Нзд. 14. Кнебель, 1905. 97 с.
Народы 1878 Народы Россйй. Этнографйческйе очеркй. СПБ.: Тйп. Товва «Обіцеств. польза», 1878. Т. 1: Велйкоруссы. Малороссы. Белоруссы. Полякй. Латышй. Лйтовцы. Фйнны. Эсты. Лйвы. Мордва. Черемйсы. Зыряне. Вотякй. Еврей. Молдаване. Цыгане. Болгары. 498 с.
54
Юрый Внуковіч. ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯПРЫКМЕТЫБЕЛАРУСАЎIЛІТОЎЦАЎ...
Нйкйфоровскйй 1892 НйКйфоровскйй, Н. Я. Очеркй Вйтебской Белоруссйй. 2. Дударь й музыка / Н. Я. НйКйфоровскйй // Этнограф. обозренйе. 1892. № 23. С. 170292.
Орельскйй 1840 Орельскйй, Н. Поездка йз СанктПетербурга в МалороссйЮ, 1839 года / Н. Орельскйй. СПб.: В Тйп. Н. Греча, 1840. 39 с.
Прывалаў 1928 Прывалаў, Н. Народныя музычныя інструманты Беларусі / Н. Прывалаў. Менск : Друкарня Інбелкульту, 1928. 39 с.
Реклю 1883 Реклю, Э. Земля й людй. Всеобіцая географйя / Э. Реклю. СПб., 18771896. Т. V, вып. II: Европейская Россйя. Нзд. картограф. заведенйя А. Нльйна. 1883. 512 с.
РО НРЛН Харузйна 1905 Рукопйсный отдел Мнстйтута русской лйтературы (Пушкйнского Дома) Россййской академйй наук. Фонд 163. On. 1. Ед. хр. 63. «В. Н. Харузйна. Лйтовцы. 1905 г.»
Романов 1910 Романов, Е. Выммраюіднй мнструмент / Е. Романов // Вйленскйй календарь на 1910 простой год. Вйльна: ЭлектроТйпографйя «Русскйй Почйн», 1909? С. 123131.
Россйя 1905 Россйя. Полное географйческое опйсанйе нашего отечества. Настольная й дорожная кнйгэ для русскйх людей : т. 119 / под ред. В. П. Семенова; под рук. П. П. Семенова й В. 14. Ламанского. СПб., 18991914. Т. IX : Верхнее Поднепровье й Белоруссйя : [Смоленская, Могйлевская, Вйтебская й Мйнская губернйй] / сост. В. П. Семенов, М. В. ДовнарЗапольскйй, Д. 3. ШендрйК, A. К. Кабанов, А. 14. Сапунов. 1905. 619 с.
КНІГІ ОНЛАЙН
