Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
59
ДАСЛЕДАВАННІ
“Stories about the native country and its inhabitants”]). SPb. : Izdvo O. N. Popovoi, 1904. 32 p. [in Russian]
Falyutyn’skii 1828 Falyutyn’skii, K. Narodnye prazdniki, uveseleniya, poveriya i suevernye obryady zhitelei Belorussii [Folk holidays, entertainment, beliefs and superstitious rituals of the inhabitants of Belarus] / K. Falyutyn’skii // Vestnik Evropy [Bulletin of Europe], 1828. № 58. P. 7592. [in Russian]
Cherty 1854 Cherty iz istorii i zhizni litovskago naroda [Traits from the history and life of the Lithuanian people], Vil’no : V Tip. O. Zavadskogo, 1854. 149 p. [in Russian]
Shpilevskii 1859a Shpilevskii, P. Volochebniki v Vitebskoi gubernii [Volochebniki in Vitebsk Governorate] / P. Shpilevskii // Russkii dnevnik [Russian diary]. 1859. № 101 [in Russian]
Shpilevskii 1859b Shpilevskii, P. Zapadnorusskie ocherki. IV. Dudar’ [Western Russian essays. IV. Dudar] / P. Shpilevskii // Illyustratsiya [Illustration]. 1859. № 55. P. 7375. [in Russian]
Shpilevskii 1859v Shpilevskii, P. Mozyrshchina [Mozyr region] / P. Shpilevskii // Arkhiv istoricheskikh i prakticheskikh svedenii, otnosyashchikhsya do Rossii: Kn. 16 [Archive of historical and practical information relating to Russia: Book 16] / [Red. i] izd. Nikolaem Kalachovym. SPb.: Tip. II Otdniya sobstv. E. I. V. kantselyarii, 18581861. Book 3. 1859. 496 p. [in Russian]
Shpilevskii 1858 Shpilevskii, P. M. Puteshestvie po Poles’yu i belorusskomu krayu [Journey through Polesie and the Belarusian region] / P. M. Shpilevskii. SPb., 1858. 242 p. [in Russian]
Eremich 1867 Eremich, I. Ocherki Belorusskago Poles’ya [Essays on Belarusian Polesie] /1. Eremich // Vestn. Zapadnoi Rossii [Bulletin of Western Russia]. Vil’na, 1867. Vol. 3, Book VIII. P. 107133. [in Russian]
Erkert 1864 Erkert, R. F. Vzglyad na istoriyu i etnografiyu zapadnykh gubernii Rossii (s atlasom) [A look at the history and ethnography of the western provinces of Russia (with atlas)] / R. F. Erkert. SPb.: V tip. Dorna Prizreniya Maloletnikh Bednykh, 1864. 72 p. [in Russian]
Yanchuk 1889 Yanchuk, N. Po Minskoi gubernii (zametki iz poezdki v 1886 godu) [Across the Minsk Governorate (notes from a trip in 1886)] / N. Yanchuk. M.: Tip. A. Levenson i Ko, 1889. 130 p. [in Russian]
Barszczewski 1844 Barszczewski, J. Szlachcic Zawalnia czyli Biatorus w fantastycznych opowiadaniach / J. Barszczewski. Pb.: W drukarni Karola Kraja, 1844. T. I. 95 s. [in Polish]
Barszczewski 1845 Barszczewski, J. Szlachcic Zawalnia czyli Bialorus w fantastycznych opowiadaniach / J. Barszczewski. Pb.: W drukarni Karola Kraja, 1845. T. II. 113 s. [in Polish]
Gadon 1846 Gadon, M. Opisanie Powiatu Telszewskiego w Gubernii Kowienskiej w dawnem Xiestwie Zmujdzkiem poiozonego / M. Gadon. Wilno: W Druk. S. Blumowicza, 1846. 186 s. [in Polish]
Golebiowski 1831 Golebiewski, L. Gry i zabawy roznych stanow w kraju calym lub w niektorych tylko prowincjach / L. Golebiewski. Warszawa : nakt. autora; Druk N. Gliicksberga, 1831. 332 s. [in Polish]
Jucewicz 1846 Jucewicz, L. (Ludwik z Pokiewia) Litwa pod wzgledem starozytnych zabytkow, obyczajow i zwyczajow / L. Jucewicz (Ludwik z Pokiewia). Wilno : W Druk. M. Romma, 1846. 389 s. [in Polish]
K 1850 K. Kilka zarysow z zycia ludu wiejskiego w Kobrynskiem / K. // Athenaeum : pismo zbiorowe poswiecone historji, filozofji, literaturze, sztukom. 1850. T. 4. S. 165187. [in Polish]
Kontrym 1839 Kontrym, K. Podroz Kontryma po Polesiu, urzednika banku polskiego odbyta w roku 1829 po Polesiu / K. Kontrym. Poznan : u Walentego Stefanskiego, 1839. 69 s. [in Polish]
Kurpihski 1820a Kurpinski, K. O Piesniach w ogolnosci / K. Kurpinski // Tygodnik Muzyczny. 1820. Nr 8. S. 2930. [in Polish]
Kurpinski 1820b Kurpinski, K. O Piesniach w ogolnosci / K. Kurpinski // Tygodnik Muzyczny. 1820. Nr 9. S. 3334. [in Polish]
Muktupavels 2002 Muktupavels, V. Musical Instruments in the Baltic Region: Historiography and Traditions / V. Muktupavels // The World of Music. 2002. Vol. 44 (3): Traditional Music in Baltic Countries. P. 2154. [in English]
P...r 1836 P...r, S. Wloscianie Litewscy / S. P...r // Przyjaciel Ludu. 1836. R. II, nr 33. S. 257259. [in Polish]
60
Юрый Внуковіч. ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫЯ ПРЫКМЕТЫБЕЛАРУСАЎIЛІТОЎЦАЎ...
Podberski 1844 Podbereski, R. Listy o Bialejrusi / R. Podbereski /I Tygodnik Petersburski. Rok 15 (1844). Cz. XXX, № 82. S. 489490. [in Polish]
Polujanski 1854 Polujanski, A. Opisanie lasow Krolestwa Polskiego i gubernij zachodnich Cesarstwa Rossyjskiego, pod wzgl^dem historycznym, statystycznym i gospodarczym / A. Polujanski. Warszawa : w Druk. Jozefa Unger, 1854. T. 2. 277 s. [in Polish]
Polujanski 1855 Polujanski, A. Opisanie lasow Krolestwa Polskiego i gubernij zachodnich Cesarstwa Rossyjskiego, pod wzgl^dem historycznym, statystycznym i gospodarczym / A. Polujanski. Warszawa : w Drukarni Jozefa Unger, 1855. T. 4. 167 s. [in Polish]
Rypinski 1840 Rypinski, A. Bialorus: kilka slow o poezji prostego ludu tej naszej polskiej prowincii; o jego muzyce, spiewie, tancach, etc. / A. Rypinski. Paryz : W ksi^gotloczni J. Marylskiego, 1840. 228 s. [in Polish]
Stravinskas 1937 Stravinskas, Z. Lietuviq kankles / Z. Stravinskas // Tautosakos darbai. 1937. T. 3. P. 244318. [in Lithuanian]
Tripplin 1858 Tripplin, T. Dziennik podrozy po Litwie i Zmudzi odbytej w 1856 roku / T. Tripplin. Wilno : Naklad Maurycego Orgelbrandta, 1858. T. II. Zmudz. 230 s. [in Polish]
Zarskiene 2011 Zarskiene, R. Uzmirstieji muzikos instrumentai: diidmaisis ir Lietuva / R. Zarskiene // Tautosakos darbai. 2011. Nr XLII. P. 194222. [in Lithuanian]
Урэдакцыю nacmyniy 02.12.2023
Ннформацмя об авторе
Внуковмч Юрнй Носнфовнч кандндат нсторнческнх наук, доцент, заведуюіднй сектором сохраненмя фольклорного наследяя. Центр псследованпй белорусской культуры, языка м лмтературы, Нацмональная академня наук Беларусм (ул. Сурганова, 1, корп. 2, 220072, Мннск, Республяка Беларусь). Email: jurasis22@gmail.com
Information about the author
Yury I. Vnukovich Ph. D. (Hist.), Associate Professor, Head of the Folklore Heritage Preservation Sector. The Center for Research of Belarusian Culture, Language and Literature of the National Academy of Sciences of Belarus (1 Surganov Str., Bldg. 2, Minsk 220072, Belarus). Email: jurasis22@gmail.com
Для спасылак: Внуковіч Ю. Характарыстычныя прыкметы беларусаў і літоўцаў у народаапісаннях XIX пачатку XX стагоддзя / Ю. Внуковіч // Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні: зб. навук. пр. Мінск : Беларус. навука, 2024. Вып. 11. С. 2861. DOI: 10.29235/241127632024112861
To cite: Vnukovich Yury I. Characteristic features of belarusians and lithuanians in ethnographic descriptions of the 19th early 20th century, Bielaruski falklor: materyjaly i dasliedavanni, 2024, iss. 11, pp. 2861. DOI: 10.29235/241127632024112861
УДК 398.2
ORCID: 0000000292252031
DOI: 10.29235/241127632024116286
ЛЕАНІД КАЯНІДЗІ
СТРУКТУРНАСЕМІЯТЫЧНЫЯ I ПСТОРЫКАГЕНЕТЫЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ БЕЛАРУСКІХ КАЗАК «КУМАЎ ЛОЖАК» («РАЗБОЙНІК МАДЭЙ») (СУС 756В)
Смаленскі дзяржаўны ўніверсітэт, Расія
Ключавыя словы: легендарная казка, структуралізм, народная міфалогія, іканапіс, рэлігійная легенда.
Аннотацня. Сказочный тмп СУС 756В «Кумова кровать» («Разбойннк Мадей») представляет мнтерес вследствне сямбмоза разнородных вляяннй: лятературноапокрнфмческнх, народномнфологнческйх н яконографнческнх. Наше нсследованйе преследовало трм целн: 1) созданне структурносемнотнческой тнпологнм сюжета 756В; 2) определенме структурносемнотнческнх особенностей белорусскмх сказок данного тяпа; 3) рассмотренне генезмса сюжета о кумовой постелн в народной мнфологня, в древнерусской лятературе м нконопясм XVXVI вв. Как правнло, 756В состойт нз двух ходов, нмеюцнх одннаковую сйнтагматнческую структуру: блок недостачн, предвармтельное мспытанне я основное. В первом ходу запроданный в детстве черту геройксендз добывает в аду распяску на свою душу, а во втором разбойннк Мадей, оказавшнй помоіць ксендзу, узнав о своем посмертном мученнн, совершает покаянный подвмг. Второй ход является сюжетообразуюіднм: без первого хода сказка обходятся, а без второго нет. Белорусскне сказкм отлнчаются от восточнославянского мнварманта свонмм варнацмямя. Так, в первом ходе недостача вознмкает в результате соблазненйя чертом женіцяны, ляквядацяя недостачя я торжество над чертямя может совершаться с помошью кропленяя ада святой водой я стромтельства костела, а не в результате пыткя черта кумовой постелью. Во втором ходе в белорусскмх сказках появляются такяе значямые варяацяя, как отказ потенцнального помоіцняка (попа) дать епятямью я гябель от рук разбойняка Мадея, покаяняе героя после совершенйя епятямья, которое сопровождается отряхйваннем яблоня. Сюжет 756В генетнческн связан с древнерусскнм апокряфяческям «Словом о Крестном Древе». Разбойнйк Мадей наделен чертамя апокрйфнческого Лота: греховность, выполненне покаянного подвяга, связь с водной стяхяей. С апокряфяческой легендой связаны также фннальный мотяв сгораняя герояразбойняка, его срастаняе с выраіценным в ходе покаянного подвнга деревом, его крестообразная поза. В сказке Добровольского вознмкает алломорф разбойняка Мадея мельняк, который в народной мйфологкм связан с чертом я яспользует в качестве апотропея траву «адамова голова», которая заіцяіцает мельняцы в сялу подобня мельняцы н Голгофы. Образ разбойняка Мадея генетяческя связан также с яконопясным тяпом благоразумного разбойняка, от которого сказочный герой получает распространенное в белорусской традяцяя ямя Мадей.
Ключевые слова: легендарная сказка, структуралязм, народная мяфологяя, яконопясь, релягяозная легенда.
62
Леанід Каянідзі. СТРУКТУРНАСЕМІЯТЫЧНЫЯIГІСТОРЫКАГЕНЕТЫЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ...
LEONID KAIANIDI
STRUCTURALSEMIOTIC AND HISTORICALGENETIC FEATURES OF THE BELARUSIAN FAIRY TALES “GODFATHER’S BED” (“ROBBER MADEJ”) (SUS 756B)
Smolensk State University, Russia
The fairytale type of SUS 756B “Godfather’s Bed” (“Robber Madej”) is of interest due to the symbiosis of heterogeneous influences: literaryapocryphal, folkmythological and iconographic. Our research pursued three goals: 1) creation of a structural and semiotic typology of the plot of 756B; 2) determination of structural and semiotic features of Belarusian fairy tales of this type; 3) consideration of the genesis of the plot of the godfather’s bed in folk mythology, in ancient Russian literature and iconography of the XVXVI centuries. As a rule, 756B consists of two course of actions having the same syntagmatic structure: the block of lacking, the preliminary test and the main one. In the first course, the heropriest, who was sold to the devil in childhood, gets a receipt for his soul in hell, and in the second course, the robber Madej, who helped the priest, after learning about his posthumous torment, performs a penitential feat. The second course of actions is plotforming: the fairy tale does without the first one, but not without the second one. Belarusian fairy tales differ from the East Slavic invariant in their variations. So, in the first course, the lacking arises as a result of the seduction of a woman by the devil, the elimination of the lacking and the triumph over the devils can be accomplished by sprinkling hell with holy water and building a church, and not as a result of the torture of the devil by the godfather’s bed. In the second course, such significant variations appear in Belarusian fairy tales as the refusal of a potential assistant (priest) to give a penance and death at the hands of the robber Madej, the hero’s repentance after performing penance, which is accompanied by shaking an apple tree. The plot of 756B is genetically related to the Old Russian apocryphal “Word about the Tree of the Cross”. The robber Madej is endowed with the features of an apocryphal Lot: sinfulness, performing of a penitential feat, connection with the water element. The apocryphal legend is also associated with the final motif of the burning of the robber hero, his fusion with the tree grown during the penitential feat, his cruciform pose. In Dobrovolsky’s fairy tale, there is an allomorph of the robber Madej the miller, who in folk mythology is associated with the devil and uses the grass “Adam’s head” as an apotropee, which protects the mills due to the similarity of the mill and Golgotha. The image of the robber Madej is also genetically related to the iconographic type of the prudent robber, from whom the fairytale hero receives the name Madej, which is common in the Belarusian tradition.