Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
Канстантай фінальнай часткі 756В становіцца спальванне героя: ён або спальвае сябе сам, або яго спальвае святар, або ён рассыпаецца прахам. Матыў гарэння ўзыходзіць да легенды: Лот прыносіць тры галавешкі ад дрэва, якое Сіф спальвае ў Егіпце ў памяць Адама і якое вырасла на месцы смерці Адама. «Часть от того древа вынесла река Тнгр нз Рая, н осталась она на песке. й когда захотел Снф помянуть отца своего Адама, показал ему ангел это древо, м возжег Снф огонь на реке, нменуемой Нмл, н тем память сотвормл отцу своему.
1 Ян Карловіч прыводзіць адметныя матэрыялы з індыйскай і фінскай міфалогій, якія паказваюць узаемасувязь паміж інцэстам і пакутай на распаленым ложку [Kartovisz 1889,125],
74
Леанід Каянідзі. СТРУКТУРНАСЕМІЯТЫЧНЫЯIГІСТОРЫКАГЕНЕТЫЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ...
Н тот огонь будет неугасммым, н гореть ему до скончання мнра непрестанно»1 [БЛДР 1999, 285],
Тут трэба памятаць, што Галгофа, дзе ўстанаўліваюць тры крыжы, тоесная Адамавай галаве (на абразах гэта сімвалізуецца чэрапам з крыжападобна складзенымі косткамі). У «Слове аб Крыжовым Дрэве» падрабязна апавядаецца пра тое, што Галгофскі ўзгорак уяўляе з сябе Адамаву галаву, якая была вынесена з Раю разам з дрэвам, якое потым запаліў Сіф у Егіпце, а затым была засыпана ізраільцянамі камянямі .
Галавешкі, з якіх у апакрыфічнай легендзе Лот, а ў казцы разбойнік вырошчваюць новае дрэва, з’яўляюцца часткай палаючай Адамавай галавы. Атрымліваецца, гарэнне казкавага герояразбойніка вызначаецца апакрыфічным генезісам галавешкі, з якой ён мусіць выгадаваць дрэва. У асобных казках герой зрастаецца з дрэвам, пакрываецца імхом, на ім птушкі звіваюць гнёзды. Пасля пакаяння ён згарае, і, відавочна, разам з узгадаваным дрэвам, што ізноў жа адсылае нас да вобраза палаючага дрэва на рацэ Ніл, звязанага з Адамам: разбойнік прыпадабняецца да Адамавай галавы, што ляжыць перад Галгофаю, на якой узвышаецца крыж. Крыж у казцы замяшчаецца райскім дрэвам. Гэта дрэва сімвалічна звязанае з крыжам на Галгофе: яно вырастае з булавы, якую ўваткнулі ў зямлю на гары, і тым прыпадабняецца да посаха Майсея, якім старазапаветны прарок высек ваду са скалы (Вых. 17: 57) і які стаў, такім чынам, правобразам Крыжа Гасподня як крыніцы вады жыцця.
Матыву зрастання героягрэшніка з дрэвам можна даць не хрысціянскае, а больш даўняе архаічнае вытлумачэнне. Афанасьеў разглядае дрэвы як засяроджанне душаў памерлах [Афанасьев 1994, 508], Знаходжанне чалавечай душы ў дрэве разумелася як праходжанне чыстца: «Літоўцы верылі, што Бог не пасылае грэшнага чалавека адразу ў пекла, але загадвае перш адпакутаваць
1 Гэта частка легенды легла ў аснову казкавага тыпу ATU 772 «Wood for the Holy Cross».
2 Саламон звяртаецца да дэманаў, над якімі мае ўладу, каб яны прынеслі адно з райскіх дрэваў: «“Закллнаю вас печатью Господнею, что дал мне сам Бог, мднте я прннесяте его сюда, взяв за вершяну н за корнл”. 14 пошлн демоны л вырвалн древо с корнем, н захватнлм Адамову главу в корнях, н прмнеслл в йерусалнм, н отсеклм древо от корней. <.„> Глава же Адамова осталась в корнях, н някто не вндел ее. Соломон же отправнлся на охоту, м застнгла его внезапная буря. Слуга его, носяіцнй верхнюю царскую одежду, отстал от царя, увндел пеіцеру н спрятался в ней вместе с борзой собакой н ястребом. 14, прячась там, увндел, что пеіцера нз костя, а не мз камня. Когда утмхла буря, вышел слуга м отыскал царя. 14 сказал ему Соломон: «Раб, куда ты делся с моей одеждой? Меня дождь вымочнл, а ты как остался сухмм?» Слуга ответнл: «Господнн, увндел я пеіцеру л влез в нее с борзой л с ястребом, а конь мой снаружн стоял. 11 увндел я, что пеіцера костяная, а не каменная». Царь же пошел наутро я прнказал очлстмть пеіцеру от корней н земля. 14 понял, что это Адамова глава н что она вынесена вместе с древом, которое дал Снфу ангел, когда Адам умнрал. <...> 14 когда понял Соломон, что то есть Адамова глава, перенес ее в центр Нерусаллма. 14 прнзвал, н сошллсь все людм, н повелел нм, сказав: «Что я буду делать, то же н вы, глядя на меня, делайте». 14 взял камень Соломон я, поклонявшнсь главе, сказал: «Кланяюсь тебе как первому творенню Божмю», н, брослв камень на главу, сказал: «Бью тебя как отступнлка Божня». 14 весь народ побросал камнл. 14 вырос Ллтостратон поеврейскм «Побленле» [БЛДР 1999, 289, 291].
75
ДАСЛЕДАВАННІ
на Зямлі і найперш усоўвае яго душу ў дрэва» [Бераснявічус 2020, 41]. Такім чынам, матыў ужыўлення, амаль атаясамлення герояразбойніка з дрэвам, што фіксуецца якраз у беларускай традыцыі, можа тлумачыцца як праходжанне душы праз чысцец перад скіраваннем у рай.
Спальванню на вогнішчы ў казцы можа папярэднічаць збіранне сухога галля. Гэты матыў таксама ўзыходзіць да легенды, калі Саламон ссек дрэва Лота, «людн же, веруюіцне в древо, собралн ветвм древесные н прннеслн с плачем в Нерусалнм» [БЛДР 1999, 287]. Галлё ў агні з’яўляецца варыянтам галавешкі і згарэлага ў фінале казкі разам з героем дрэва.
Вобраз апакрыфічнага Лота тлумачыць, як мы ўжо адзначылі, сувязь героя казкі з вадой, што выяўляецца ў Дабравольскага: старазапаветны патрыярх аплаквае свае грахі, седзячы каля сутокаў дзвюх рэк Іора і Дана, а насенне для свайго дрэва (галавешкі з агнём) здабывае на рацэ Ніл. Гэты матыў аплаквання грахоў утрымліваецца, праўда, не ў «Слове о Крестном Древе», а ў так званым казанні Севярыяна Габальскага, адным з варыянтаў апокрыфа пра Крыжовае Дрэва [Пыпмн 1862, 83],
У якасці дрэва, якое павінен, паліваючы, вырасціць геройразбойнік, як правіла, фігуруе яблыня (яблыневая булава). У народнай міфалогіі яблыня атаясамліваецца з дрэвам пазнання [Белова, Кабакова 2014, 456]. Весялоўскі адзначае, што для легенд пра дрэва Лота характэрна ўяўленне пра тое, што на ім быў укрыжаваны не разважлівы разбойнік, а сам Хрыстос [Веселовскнй 1883, 378]. Гэта значыць, што ў межах легенды дрэва пазнання і дрэва Лота (разважлівага разбойніка) збліжаюцца. У казачнай традыцыі яблыня і яблыкі звязаны з жыццём, смерцю і нядзеляй. «У народнабіблійнай традыцыі з’яданне яблыка з дрэва пазнання выклікае смерць. Згодна з ірландскім паданнем, яблыкам быў забіты Каін. У нямецкай казцы мярцвяк зяўляецца ў выглядзе вогненнага яблыка, пакуль яго не пахавалі так, як ён прагнуў» [Eckehart Spengler 1979, 622623], яблыкі ратуюць ад хвароб (гл. ATU 551 «Water of Life», 610 «The Healing Fruits»), уваскрашаюць памерлых (гл. ATU 590 «The Faithless Mother», 673 «The White Serpent’s Flesh»)» [Eckehart Spengler 1979, 622]. У казцы пра кумаў ложак яблыкі могуць разумецца як душы забітых разбойнікам Мадэем, прычым падчас фінальнай споведзі героя гэтыя яблыкі падаюць у знак адпушчэння грахоў, часам ператвараючыся ў птушак і ўзлятаючы ў неба. Значыць, яблыкі абядноўваюць у сабе матывы смерці і ўваскрэсення. Варта таксама звярнуць увагу на тое, што разбойнік Мадэй зрастаецца з яблыняй і згарае разам з ёй, і гэта становіцца знакам яго ачышчэння і ператварэння, часовай смерці і ўваскрэсення.
Апакрыфічны Лот атрымлівае ў «Слове аб Крыжовым Дрэве» ад праведнага Аўраама невыканальнае пакаяннае заданне прынесці агонь ад дрэва, што гарэла на Ніле і ахоўвалася звярамі: «Но когда согрешмл Лот н прмшел к Аврааму на покаянне, н когда услышал Авраам, то так ужаснулся, что послал Лота на погнбель, м сказал ему: “Пойдн н прмнесн огня, что горнт на Нмле реке”» [БЛДР 1999, 285], У гэтай «епітым’і», дадзенай Аўраамам Лоту, належыць шу
76
Леанід Каянідзі. СТРУКТУРНАСЕМІЯТЫЧНЫЯIГІСТОРЫКАГЕНЕТЫЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ...
каць генезіс казкавай пакуты, што і з’яўляецца базавым элементам казак пра кумаў ложак1.
У казцы Дабравольскага ўтрымліваецца адна заўважная асаблівасць, пра якую мы ўжо ўзгадвалі: пратаганістам другога ходу з’яўляецца не разбойнік, а млынар. Гэта дэталь патрабуе асобнай інтэрпрэтацыі.
Млынар у Дабравольскага паўстае як аламорф разбойніка Мадэя. Узаемасувязь млынара і разбойніка ў межах 756В раскрываецца ў святле этналінгвістычных даследаванняў. У традыцыйнай славянскай культуры млынары адносяцца да ліку «знаючых» людзей, якія ўваходзяць у кантакт з нячыстай сілай (з вадзяным, чортам), засяляюць межы асвоенай людзьмі жылой прасторы (за вёскай, ля вады) і надзелены звышнатуральнымі, у тым ліку чарадзейскімі, здольнасцямі [Петрухмн 2004, 221]. Т. У Цыўян паказвае, што ў людей з асаблівымі ведамі заўсёды маецца апякундвайнік: пастух/лесавік, млынар/вадзянік, каваль/чорт і г. д. [Цнвьян 2000, 183]. 3 гэтае прычыны ў народнай хрысціянскай культуры млынар заўсёды лічыўся вялікім грэшнікам: «...на нконе XVIII в. нз кневского Златоверхого Мнхайловского монастыря мельнйк помеіцен в ад наряду с кравцом, сапожннком, ведьмой, прелюбодеямнкумовьямн, где грешннкн танцуют под музыку скрмпача» [Петрухнн 2004, 221].
Разам з тым млынар надзяляўся уладаю над нячыстай сілай, што, сярод іншага, забяспечвалася валоданнем травою з назвай «адамава галава», якая лічылася магічнай. Узаемасувязь млынара з адамавай галавой дазваляе перакінуць масток да легенды пра Крыжовае Дрэва. Дрэва, якое ўзгадоўвае апакрыфічны Лот, паходзіць з насення, што парасло з сапраўднай галавы Адама. Затым дрэва было скарыстанае для вырабу крыжа для разбойніка пасля раскаяння. Гэты крыж быў устаноўлены на Галгофе месцы закапанай галавы Адама і ўкрыжавання Хрыста. Трава «адамава галава» служыла апатрапеем, што засцерагае млыны, маючы на ўвазе суаднясенне млына і Галгофы. Крылы млына можна разумець як аналаг галгофскага крыжа, на якім быў укрыжаваны праведны разбойнік, а сам млын паўставаў як аналаг «галавы Адама», галгофскага ўзгорка.
Яшчэ адна семантычная асаблівасць казкі Дабравольскага, звязаная з легендай пра Крыжовае Дрэва, магільня як чароўны памочнік.
У казцы Дабравольскага выбудоўваецца такая паслядоўнасць чароўных памочнікаў, да якіх у страху пасмяротнага пакарання звяртаецца млынар: юны святар пустэльнік магільня. Гэта градацыя мае сакральнахрысціянскую афарбоўку. Першы памочнік малады святар, другі стары праведніканахарэт. Што ж магільня? Чаму трыяда чароўных памочнікаў замыкаецца ёй? Сакральны статус магільні можа быць зразумелы таксама праз сярэднявечны апокрыф пра Крыжовае Дрэва.
Казкавая магільня звязана з Адамавай галавой, якая, згодна з апокрыфам, уяўляла сабой касцяную пячору, яна была адшукана Саламонам і перанесена
КНІГІ ОНЛАЙН
