Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
Вёска Паручнікі. Фотаздымак аўтара. 2023 г.
165
ДАСЛЕДАВАННІ
Калодзеж да сакралізацыі. Як сведчаць дакументы з архіва канцылярыі віцебскага грамадзянскага губернатара, вывучаны калодзеж знаходзіўся прыкладна ў 30 ці 50 сажнях1 (~64 м ці 106 м) на ўсход2 ад в. Паручнікі на ўскрайку лесу сярод багністай мясцовасці. Глыбіня яго складала прыкладна сажань (2,1 м). Побач з ім знаходзіўся другі калодзеж. Вада ў абодвух была на выгляд каламутная, зеленаватая па колеры з непрыемным спецыфічным балотным пахам. У летні час калодзежы выкарыстоўваліся для адмочвання лёну, а ў зімовы час для вадапою жывёл [НГАБ, арк. 14 адв., 21]. Аднак склалася так, што менавіта адзін з гэтых звычайных калодзежаў на кароткі тэрмін стаў святыняй, знакамітай у наваколлі.
Архіўныя дакументы дазваляюць храналагічна прасачыць працэс сакралізацыі і існавання калодзежа каля в. Паручнікі ў якасці святыні:
1. Пачатак сакралізацыі (6 студзеня 19 сакавіка 1894 г.);
2. Культурная фармалізацыя сакральнага статусу3 калодзежа (20 сакавіка 20 красавіка 1894 г.);
3. Функцыянаванне калодзежа ў якасці святыні (красавік канец жніўня 1894 г.);
4. Заняпад (жнівень 1894 г. 20 сакавіка 1895 г.).
На жаль, архіўныя дакументы не захавалі дакладнага апісання калодзежа, яго канструкцыі. Справа ў тым, што шэраг святых крыніц у сваёй назве ўтрымлівае слова ‘калодзеж’, але па форме ім не з’яўляецца. У асобных выпадках, як, напрыклад, Татарскі калодзеж каля в. Глівін Барысаўскага рна, можна дапусціць, што калісьці сапраўды крынічная вада збіралася ў студні, але з цягам часу канструкцыя знікла, а сёння крыніца выглядае як вада ў ямцы, хаця назва засталася даўняй. Ёсць і супрацьлеглыя выпадкі, калі святая крыніца дагэтуль выглядае як сапраўдны калодзеж (напрыклад, крыніца Студзянец каля в. Дарасіно Любанскага рна), што ніяк не адлюстравана ў яе найменні. 3 улікам таго, што паўсюль ў дакументах ужываецца тэрмін ‘калодзеж’, можна меркаваць, што каля в. Паручнікі сапраўды ў той час была звычайная студня.
Увогуле, вакол калодзежаў, вада з якіх выкарыстоўвалася ў рытуальных мэтах, склаўся шэраг паверяў, сярод іх асаблівае месца займаюць шматлікія абрады выклікання дажджу. Прычым гэта ўсё датычыцца не толькі культавых, але і звычайных вясковых студняў. Культавыя калодзежы звычайна маюць свае назвы, якія сведчаць пра сакральнасць месца: Божы калодзеж, Крыжкалодзеж, Свянцовы калодзеж, Святы калодзеж, Тройцын калодзеж і інш. Таксама назвы бываюць звязаны з паданнямі пра іх узнікненне, з імёнамі легендарных ці гістарычных асоб: Вітаў калодзеж, Каралеўскі калодзеж, Кацярынін калодзеж, Татарскі калодзеж, Туркалодзеж, Турэцкая студня і інш. [Зайкоўскі, Дучыц 2001,105].
1 У розных дакументах у справе падаюцца розныя звесткі.
2 Таксама ёсць супярэчнасці ў вызначэнні кірунку.
3 Культурная фармалізацыя сакральнага інкарпарацыя сакральнага прыроднага абёкта ў сферу культуры шляхам яго вылучэння і лімітацыі ў прасторы (зруб, агароджа, капліца) і фармальнай атрыбутацыі як абёкта рэлігійнага ўшанавання (крыж, абразы, царкоўная служба) [Лобач 2013, 212],
166
Дзмітрый Скварчэўскі. САКРАЛІЗАЦЫЯ ПРЫРОДНЫХIКУЛЬТУРНЫХ АБЕКТАЎ У БЕЛАРУСІ...
Як адзначаюць У. Лобач і Т. Валодзіна, калодзеж з’яўляецца культурным аналагам (формай) крыніцы і ў сімвалічным плане таксама выступае як камунікатыўны канал з тагасветам, што і абумовіла яго рытуальныя функцыі ў народнай культуры. У той жа час калодзежная вада адпачатковай святасці і цудадзейнасці не мае, як і не мае ўласнай міфалагічнай гісторыі (легенды) [Лобач, Валодзіна 2016, 26, 28], што, праўда, можа быць зменена ў любы час у выніку пэўнай праявы боскага.
Сакральны прэцэдэнт. Падставай для сакралізацыі калодзежа сталі наступныя падзеі: 6 студзеня 1894 г. у дзень Богаяўлення пяць жыхароў в. Паручнікі заўважылі выяву крыжа на замерзлай паверхні аднаго са згаданых калодзежаў, чаго раней ніколі не назіралася. Яны не надалі ўвагі гэтай зяве і паламалі лёд. Аднак на наступны дзень на лёдавай паверхні ў калодзежы зноў зявіўся крыж. Тады было вырашана не секчы лёд і выклікаць святароў мясцовага прыхода, якія пацвердзілі сапраўднасць з’явы: В направленіш к востоку на поверхностй льда отпечатлелось крестное знаменйе, очерченное сквознымй сймметрйчно расположеннымй лйнйямй, ймеюіцее в длйну около 1,5 аршйна й шйрйною e 1 аршйн прйблйзйтельно1. Прй этом перекладйна креста, падая на длйну его, образует с нею не прямые углы между концамй креста, как это всегда бывает в правйльных крестах, а тупые й острые [НГАБ, арк. 14 адв. 15], Святары не палічылі гэтую з’яву за цуд, а параілі сялянам пачысціць калодзеж і назіраць далей. На наступны дзень пачалася адліга, якая працягвалася да 2 лютага, і магчымасць для назірання знікла. За гэты час калодзеж быў вычышчаны.
Між тым чуткі аб зяўленні крыжа шырока распаўсюдзіліся па ўсёй акрузе, у выніку чаго да калодзежа пачалі прыходзіць масы людзей, сярод якіх былі не толькі праваслаўныя. Праз зяўленне крыжа вадзе калодзежа пачалі прыпісвацца святасць і гаючасць. Напачатку святары пацвердзілі звесткі аб адужанні трох чалавек з в. Паручнікі, пасля чаго падобныя чуткі пачалі распаўсюджвацца, аднак іх ніхто ўжо не правяраў. 3 2 лютага пачаліся маразы, і выявы крыжа зноў пачалі ўзнікаць на паверхні калодзежа. Паводле сведчанняў, на паверхні часам зяўляўся адзін крыж, часам тры, нават шэсць [НГАБ, арк. 24], Акрамя таго, цікаўныя людзі пачалі набіраць ваду і замарожваць у розных ёмістасцях, у выніку чаго і там пачалі з’яўляцца выявы крыжоў. Як паказала следчая камісія, часткова гэтыя чуткі аказаліся падманам, а часткова пацвердзіліся. Так, напрыклад, сямя бешанковіцкага адваката А. Чарноцкага і бешанковіцкі мешчанін Я. Астроўскі пасля замарожвання вады заўважылі выявы трох крыжоў, а вось сястра Чарноцкага В. Прышчэвіч у выніку свайго эксперыменту заўважыла адзін крыж. Сын А. Чарноцкага Іван нават намаляваў тое, што бачыў. На малюнку была выява трох крыжоў: вялікі касы крыж пасярэдзіне і два малыя крыжыгалгофы па баках [НГАБ, арк. 16, 2324].
1 Памеры крыжа (даўжыня 106,68 см і шырыня 71,12 см) на ледзяной паверхні даволі значныя і таксама даюць прыблізнае ўяўленне пра памеры калодзежа. Можна меркаваць, што выява займала амаль усю яго бачную паверхню, таму, безумоўна, і прыцягнула да сябе ўвагу.
167
ДАСЛЕДАВАННІ
Малюнак крыжа ў замерзлай калодзежнай вадзе, які намаляваў Іван Чарноцкі. 1894 г. [НГАБ, арк. 24]
Варта заўважыць, што некаторыя паказанні сведак падобныя да апісання крыжа, якое даў прычт пасля другога выпадку назірання з’явы. Гэта можа сведчыць пра тое, што сапраўды ў замерзлай вадзе ўтваралася крыжападобная фігура, што і бачылі розныя людзі. Праўда, падабенства паказанняў яшчэ можа быць патлумачана пераказам таго самага пачатковага паведамлення.
У выніку ўсяго гэтага вера народа ў святасць і лекавальныя ўласцівасці вады калодзежа ля в. Паручнікі ўсё болей умацоўвалася: взглянулй очамй веры н сталй обьяснять его посвоему вйбя тут дело Всемогутего Промысла Божйя. Прйсвойв воде этой, вследствйе являвшагося креста, святость й целебность, онй сталй пользоваться ею для йзлеченйя разных болезней [НГАБ, арк. 15 адв.]. Прыкладна з канца лютага пачатку сакавіка людзі пачалі прыносіць ахвяраванні калодзежу грашыма, ільном, палатном. На мясцовых святароў абрынулася хваля просьбаў здзейсніць туды хросны ход, асвяціць ваду ў калодзежы і ўсталяваць там драўляны крыж [НГАБ, арк. 16]. Рэакцыяй на гэта стаў ліст епіскапа Полацкага і Віцебскага Аляксандра да віцебскага губернатара ад 19 сакавіка 1894 г. з просьбай стварыць камісію для расследавання гэтай справы.
Культурная фармалізацыя сакральнага статусу калодзежа пачалася прыкладна ў сярэдзіне сакавіка, калі ўжо было вядома пра ахвяраванні, якія неслі да калодзежа. Афіцыйна ўлады і царква не адрэагавалі на просьбы вернікаў асвяціць месца і ўсталяваць крыж. Аднак з дакументаў вядома, што да 20 красавіка 1894 г. святыня яшчэ дзейнічала. Да калодзежа праз балота праклалі
168
Дзмітрый Скварчэўскі. САКРАЛІЗАЦЫЯПРЫРОДНЫХ1КУЛЬТУРНЫХ АБ’ЕКТАЎУ БЕЛАРУСІ...
кладкі. Побач з ім усталявалі драўляны крыж, да якога была прыбіта драўляная акаваная жалезам скрыня для грашовых ахвяраванняў. Як сведчылі мясцовыя жыхары, крыж разам са скрыняй параіў (паводле іншых звестак, распарадзіўся) паставіць святар Аляксандр Вышынскі. Ён жа даў запіску на імя старасты ляснічага маёнтка Бешанковічы Юліяна Позніна, каб для гэтай справы выдалі дрэва. Крыж каля калодзежа быў выраблены (і, відаць, таксама ўсталяваны) на трэцяй нядзелі Вялікага Паста [НГАБ, арк. 21, 24 адв.].
Разгляданы тут выпадак, як і прыклады з іншымі народнымі святынямі [Бутаў 2018, 2021; Бутов 2020], дазваляе, на наш погляд, удакладніць тэзіс У. Лобача, які адзначаў, што «культурная фармалізацыя некананічнай, з гледзішча афіцыйнай царквы, народнай “святыні”, легітымізуе яе ў вачах хрысціянскіх святароў, што, у сваю чаргу, толькі ўзмацняе яе сакральны статус ва ўяўленнях вернікаў прадстаўнікоў мясцовай супольнасці» [Лобач 2013, 212213], Гэта сапраўды так, аднак адпавядае савецкаму і постсавецкаму перыядам. Магчыма, гэта таксама характэрна і для перыяду да сярэдзіны XIX ст„ хаця пакуль не хапае інфармацыі, каб дакладна тое пацвердзіць. Аднак у 1864 г. сітуацыя істотна змянілася, калі пасля паўстання ў беларускіх і літоўскіх губернях урадам было забаронена ўсталёўваць крыжы і іншыя сакральныя выявы ў палях, пры дарогах і да т. п. без дазволу дзяржаўнай адміністрацыі (цыркуляры ад 8 ліпеня 1864 г. і 19 верасня 1867 г.) [Ганчар 2008, 46], Забарона была скіравана супраць каталіцкай царквы на беларускіх землях, аднак, як можна заўважыць па іншых прыкладах, падобныя абмежаванні маглі быць і ў дачыненні да праваслаўных. Як сведчаць архіўныя дакументы, у XIX ст. не прызнаныя афіцыйна народныя святыні разбураліся, у тым ліку пры непасрэдным удзеле святароў, нягледзячы на наяўнасць крыжоў, абразоў, каплічкі.
Больш за тое, пры гэтым нават крыжы і іншыя рэлігійныя атрыбуты таксама маглі знішчацца. Напрыклад, па рашэнні Мінскай духоўнай кансісторыі пры знішчэнні прошчы каля в. Замагілле Слуцкага павета (сёння в. Рассвет у Салігорскім рне) быў спалены крыж [Бутов 2020, 442443], Наяўнасць рэлігійных атрыбутаў у другой палове XIX пачатку XX ст. была недастатковай для легітымізацыі святыні ў вачах царквы. У той жа час асобныя святары прагматычна разглядалі народныя святыні як карысны сродак для паляпшэння фінансавага становішча мясцовай царквы (прыхода). На грошы, якія неслі паломнікі да святога каменя, была пабудавана капліца (царква) у в. Пацэвічы Мастоўскага рна [Бутаў, 2018, 289], Нягледзячы на знішчэнне Замагільскай прошчы, месца знаходжання святога валуна працягвала шанавацца, таму мясцовы святар захацеў скарыстацца сітуацыяй і ўсталяваць скрыню для збору ахвяраванняў, якія планаваў накіраваць на рамонт царквы, аднак не атрымаў адпаведнага дазволу [Бутов 2020, 442],
КНІГІ ОНЛАЙН
