Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
Сакральны прэцэдэнт Знаходка каменя з паглыбленнем у выглядзе сціснутай далоні чалавека Назіранне агню і Багародзіцы (ці Святой Ганны) на камені Дзяўчынка ўбачыла Багародзіцу, якая загадала паставіць на тым месцы крыж
Верыфікацыя сакральнага прэцэдэнта Смерць каня, які перавозіў камень для знішчэння, а таксама смерць святара, які выступаў супраць шанавання прошчы Пасля таго як святар разбіў камень, сяляне сталі бачыць камень у снах, у якіх той плакаў ад болю. Вядомы і іншыя знакі Смерць дзяўчынкі праз некалькі дзён (Багародзіца паклікала да сябе)
Сакралізацыя аб’екта Наданне каменю цудатворнай сілы Наданне каменю гаючай і цудатворнай сілы Наданне месцу гаючай і цудатворнай сілы
Культурная фармалізацыя аб’екта Камень быў агароджаны, накрыты палатном, усталяваны побач крыж з абразамі, стол для ахвяраванняў, лаўкі Няма звестак Першапачаткова ўсталяваны крыжык з вішнёвай палачкі на месцы, дзе дзяўчынка ўбачыла Багародзіцу
Легітымізацыя святыні He была прызнана царквой Афіцыйнага прызнання не было, аднак фактычная легітымізацыя адбылася праз выкарыстанне каменя ў будаўніцтве царквы Пабудавана цэркаўка (каплічка?), дзе па нядзелях святар ладзіў службу
Складванне традыцыі шанавання Наведванне ў кожны святочны дзень, кожную нядзелю, асабліва ў маладзіковую нядзелю Асноўнае свята і паломніцтва 7 жніўня Наведванне кожную нядзелю і па святах
178
Дзмітрый Скварчэўскі. САКРАЛІЗАЦЫЯ ПРЫРОДНЫХIКУЛЬТУРНЫХ АБ’ЕКТАЎ У БЕЛАРУСІ...
Заканчэнне табл.
Этапы Замагільская прошча [Бутов 2020] Святы камень у в. Пацэвічы Мастоўскага рна [Бутаў 2018] Еўліцкая прошча [Сержпутоўскі 2009, 379380; Дучыц, Клімковіч 2004, 139]
Трансфармацыя святыні Кароткі перыяд існавання, немагчыма прасачыць Камень быў разбіты. Кавалкі выкарыстаны пры будаўніцтве царквы Раства Багародзіцы. Масавае шанаванне працягвалася да пачатку 1960х гг. Свята 7 жніўня захавалася і да сёння, адбываецца хросны ход з в. Самуйлавічы ў в. Пацэвічы У сярэдзіне XX ст. цэркаўка, відаць, ужо не існавала. Былі толькі крыжы на месцы прошчы
Заняпад святыні і яе наступнае знікненне/ аднаўленне Камень быў разбіты і фрагменты скінулі ў раку. Канструкцыі прошчы былі таксама знішчаны. Аднак сяляне сталі прыходзіць да месца, дзе камень быў затоплены, і кідаць ахвяраванні ў ваду. На месцы, дзе быў камень, быў зноў ўсталяваны драўляны крыж з абразамі каля сабраных дробных фрагментаў валуна. Таксама ўсё было знішчана. У наш час у памяці мясцовых жыхароў не захавалася Існуе ў наш час, аднак традыцыя шанавання менавіта каменя фактычна забыта Прошча была знішчана ў 1960х гг. і не адноўлена. Памяць пра яе захоўваецца асобнымі мясцовымі жыхарамі
Выпадак у в. Паручнікі Бешанковіцкага рна ў 1894 г. з’яўляецца прыкладам таго, як адбываўся працэс узнікнення і функцыянавання святых месцаў на тэрыторыі Беларусі. Архіўныя дакументы даюць нам унікальную магчымасць высветліць многія аспекты, якія застаюцца невядомымі ці малавядомымі ў народных аповедах.
Гэты прыклад чарговы раз сведчыць, што далёка не ўсе святыя камяні, крыніцы, пагоркі ўшаноўваліся ў дахрысціянскія часы і былі «капішчамі» ці ўваходзілі ў комплекс свяцілішча. Ад гэтага стэрэатыпнага і памылковага тэзіса, які пастаянна сустракаецца ў публіцыстычнай, краязнаўчай і нават навуковай літаратуры, варта пазбаўляцца. Як сведчаць факты, многія вясковыя святыні пачалі ўшаноўвацца толькі ў ХІХХХ стст. Вядомыя і крыніцы, што сталі сакральнымі ўжо ў XXI ст. У такім выпадку проста немагчыма сцвярджаць пра іх святы і культавы статус у дахрысціянскім мінулым. Больш за тое, сакральны прэцэдэнт можа адбыцца ў любы момант, а таму прыродны ці культурны аб’ект можа стаць сакральным у любы час і пры гэтым не мець
179
ДАСЛЕДАВАННІ
генетычнай сувязі з паганскай святыняй і традыцыяй яе шанавання. Ключавымі тут зяўляюцца міфалагічнае мысленне і традыцыйныя механізмы паводзінаў, а не гіпатэтычныя працягласць і захаванне культу пэўнай святыні з часоў старажытнасці.
Выказваю падзяку супрацоўніку Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі, магістру гістарычных навук Яўгену Глінскаму за дапамогу ў працы над артыкулам.
Спіс выкарыстаных крыніц
Багдановіч 1995 Багдановіч А. Я. Перажыткі старажытнага светасузірання ў беларусаў: этнаграф. нарыс. Рэпрынт. выд. 1895 г. / А. Я. Багдановіч. Мінск : Беларусь, 1995. 186 с.
Бутаў2018 Бутаў, I. «Святы камень» зв. Пацэвічы Мастоўскага раёна/1. Бутаў// Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні. 2018. Вып. 5. С. 288298.
Бутаў 2021 Бутаў, I. Згадкі пра культавыя і гістарычныя камяні ў архівах Беларусі і Літвы / I. Бутаў // Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні. 2021. Вып. 8. С. 189211.
Бутаў 2022 Бутаў, I. Цуд на Заходняй Бярэзіне: малавядомае святое месца ў Іўеўскім раёне Гродзенскай вобласці / I. Бутаў // Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні. 2022. Вып. 9.С. 125138.
Бутов 2020 Бутов, Н. С. Замогнльская проіца н ее чудотворный камень / 14. С. Бутов // Беларусь, Глыбоцкі край і Эдвард Вайніловіч: матэрыялы наук.практ. канф., г. Глыбокае, 25 верас. 2020 г. Мінск : ІВЦ Мінфіна, 2020. С. 429450.
Вннокуров 2016 Вннокуров, В.Ф. Рукотворный парк валунов геологмческое наследне Беларуся // Таннственная Беларусь II: матеряалы конф., г. Мннск, 16 января 2016 г. Мннск : Регмстр, 2016. С. 178192.
Ганчар 2008 Ганчар, A. Н. Рммскокатолнческнй костел в Беларусм (18641905 гг.) / А. 14. Ганчар. Гродно : ГГАУ, 2008. 276 с.
Дучыц, Клімковіч 2004 Дучыц, Л., Клімковіч, I. «Ад прадзедаў спакон вякоў нам засталася спадчына...» / Л. Дучыц, I. Клімковіч // Маладосць. № 10. 2004. С. 134139.
Дучыц, Клімковіч 2011 Дучыц, Л., Клімковіч, I. Сакральная геаграфія Беларусі / Л. Дучыц, I. Клімковіч. Мінск : Літаратура і Мастацтва, 2011. 382 с.
Зайкоўскі, Дучыц 2001 Зайкоўскі, Э. М., Дучыц, Л. У. Жыватворныя крыніцы Беларусі / Э. М. Зайкоўскі, Л. У. Дучыц. Мінск : Ураджай, 2001. 111 с.
Ледавіковыя 1993 Ледавіковыя валуны Беларусі: Эксперым. база вывучэння валуноў / С. Д. Астапава, У. Я. Бардон, М. А. Вальчык і інш. Мінск : Навука і тэхніка, 1993. 159 с.
Лобач 2008 Лобач, У. А. Культавыя крыніцы беларускарускага (ПолацкаСебежскага) памежжа: да праблемы вывучэння і захавання / У. А. Лобач // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі: [зб. арт.]. Мінск. 2008. Вып. 4. С. 359367.
Лобач 2009 Лобач, У. А. Культавыя крыніцы БеларускагаПадзвіння: вопыт арэальнага даследавання / У. А. Лобач // Беларускае Падзвінне : вопыт, методыка і вынікі палявых даследаванняў (да 80годдзя пачатку археалагічных раскопак у г. Полацку) : зб. навук. пр. рэсп. навук.практ. семінара, 2021 ліст. 2008 г. Наваполацк : ПДУ, 2009. С. 213226.
Лобач 2013 Лобач, У. А. Міф. Прастора. Чалавек : традыцыйны культурны ландшафт беларусаў у семіятычнай перспектыве : [манаграфія] / У. А. Лобач. Мінск : Тэхналогія, 2013. 510 с.
Лобач, Валодзіна 2016 Лобач, У. А., Валодзіна, Т. В. Святыя крыніцы Беларусі / Уладзімір Лобач, Таццяна Валодзіна. Мінск : Беларус. навука, 2016. 188 с.
Ляўкоў 1992 Ляўкоў, Э. А. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны / Э. А. Ляўкоў. Мінск : Навука і тэхніка, 1992. 213 с.
НГАБ Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Фонд 1430. Bon. 1. Спр. 42 214. О «святом» колодце блнз д. Поручннкн Бешенковнчского пряхода (08.05.1894 21.03.1895).
180
Дзмітрый Скварчэўскі. САКРАЛІЗАЦЫЯ ПРЫРОДНЫХIКУЛЬТУРНЫХ АБЕКТАЎУ БЕЛАРУСІ...
ПЭЗ Полацкі этнаграфічны зборнік. Вып. 2, Ч. 1 : Народная проза беларусаў Падзвіння : у 2 ч. Ч. 1 / уклад., прадм. У. А. Лобача. Наваполацк : ПДУ, 2011. 290 с.
Сержпутоўскі 2009 Сержпутоўскі A. К. Прымхі і забабоны беларусаўпалешукоў / A. К. Сержпутоўскі; склад., уступ. арт., паслясл., навук. рэд., літ. апрац. У. К. Касько. Мінск : Выш. шк., 2009. 478 с.
References
Bahdanovic 1995 Bahdanovic, A. Ja. Pierazytki starazytnaha svietasuzirannia u bielarusau: etnahraficny narys [Relics of the ancient worldview of Belarusians: Ethnographic essay] / A. Ja. Bahdanovic. Minsk: Bielarus, 1995. 186 p. [in Belarusian]
Butau 2018 Butau, I. “Sviaty kamieh” z v. Pacevicy Mastodskaha rajona [“Holy stone” from village Pacevichy Mosty district] /1. Butaii // Bielaruski falklor: materyjaly i dasliedavanni [Belarusian folklore: data and research]. 2018. Iss. 5. P. 288298. [in Belarusian]
Butau 2021 Butau, I. Zhadki pra kultavyja I histarycnyja kamiani d archivach Bielarusi i Litvy [References to cult and historical stones in the archives of Belarus and Lithuania] /1. Butaii // Bielaruski falklor: materyjaly i dasliedavanni [Belarusian folklore: data and research]. 2021. Iss. 8. P. 189211. [in Belarusian]
Butaii 2022 Butaii, I. Cud na Zachodniaj Biarezinie: malaviadomaje sviatoje miesca й Idjedskim rajonie Hrodzienskaj voblasci [Miracle on the western Berezina: a littleknown holy place in the Ivyevsky district of the Hrodna region] /1. Butati // Bielaruski falklor: materyjaly i dasliedavanni [Belarusian folklore: data and research], 2022. Iss. 9. P. 125138. [in Belarusian]
Butov 2022 Butov, I. S. Zamogil’skaya proshcha i yeye chudotvornyy kamen [Proshcha of Zamohille and its miraculous stone] / I. S. Butov // Bielarus, Hlybocki kraj i Edvard Vajnilovic: materyjaly navuk.prakt. kanf., h. Hlybokaje, 25 vieras. 2020 h. [Belarus, Hlybockaje region i Edvard Vajnilovic: materials of science and practice conference, Hlybokae, September 25, 2020] Minsk : IVC Minfina, 2020. P. 429450. [in Russian]
Vinokurov 2016 Vinokurov, V. F. Rukotvornyj park valunov geologicheskoe nasledie Belarusi [Manmade park of boulders geological heritage of Belarus] // Tainstvennaja Belarus II: materialy konf. [Mysterious Belarus II: conference materials, Minsk, January 16,2016]. Minsk: Register, 2016. P. 178192. [in Russian]
Hancar 2008 Hancar, A. I. Rimskokatolicieskij kostiol v Bielarusi (1864 1905) [Roman Catholic Church in Belarus (18641905)] / A. I. Hancar. Hrodna : GGAU, 2008. 276 p. [in Russian]
Ducyc, Klimkovic 2004 Ducyc, L. “Ad pradziedad spakon viakou nam zastalasia spadcyna [“We have a legacy from greatgrandfathers from time immemorial...”] / L. Ducyc, I. Klimkovic // Maladosc [Youth]. № 10. 2004. P. 134139. [in Belarusian]
КНІГІ ОНЛАЙН
