Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
Ястребь да курей, куры да чарвей, червл да доўбні, доўбня да вала, воль да вады, вада да огню, огонь да кіев’, кіл да стральцоў, стральцы да воўкоў, воўкл да козаў, козы да быллнкл, быллнка верабейчлка калыша.
В^дзьмакь, Парабакь л Спорнлк’ь
Жіўбыў у В'Ьдзьмака Парабакв. Одлнь разт> В'Ьдзьмак’Ь зт> Парабкам'ь намолотллл жлта, перав'Ьялл яго. A у cant вяселя было; вотг В'Ьдзьмак'ь тыкеля звечар'Ьло, кажа Парабку: «Ты раней знасл у свлран’Ь жлта, якт> знослшь усё, тагды л на вяселя пойдзлшь». Самь В'Ьдзьмакь пайшоў на вяселя, а Парабакт> зачаў наслць у свлранг жлта. Нослць Парабакь жлта, нослць, а жлта на таку усё нл меньшая. Ужо добра стямн'Ьла, а Парабак'ь усё нослць да нослць жлта. А гэта Спорнлкь насіў Btfl3bMaKy жлта л сыпаў у кучу на токь; Парабак'ь набяре жлта ст> току, а Спорнлк'ь прлсыпе. Нясе ёнт> одну мяшелку л спатыкалтца зь хлопцам’ь. «Чаму на вяселя ня йдзешь?» пыталтца хлопец’ь. Нлякг воть жлта не знашу, кажа Парабаісь. «Гэта Спорнлкь жлта падсыпае. Затымь ты л нл можлшь знаслць жлта. Твой гаспадарь В'Ьдзьмак'ь. Я табі нараю што зраблць, бо такь л да свЬту нл знослшь. Возьмл свянцоннаю вярбу л насвлнцай угару у гумн’Ь на крыж'ь. Скоро тады знослшь жлта!» Парабакі> такь л зрабіў, якь яму нараіў хлопец’ь: насвлнцаў вярбой на крыж'ь, забіў празь гэта Спорнлка л сей млга знасіў жлта.
303
3 РУКАШСНАЙ СПАДЧЫНЫ
Прмходзнць Парабак'ь на вяселя. Згледзяў яго гаспадарьВ'Ьдзьмак'ь, спалохаўся л длвлтца: «Н ты туть?! А жлта знасіў?» «Знасіў», кажа Парабакь. «Згубіў ты мяне!» закрычеў В’Ьдзьмак'ь л скочіў на ганакь, а гумно яго гор'Ьць стало: Спорнлка угнявіў Парабак'ь.
Запйсано co словь Оеодоры Сушко, 98лгьтней старухй, крестьянкй дер. Мясота, Вйлен. губ., Вйлейскаго уізда
Белорусскле сказкл, заппсанные в Гродненской губернлл. Нз «Сборнлка пролзведенлй белорусского народного творчества», заплсанных восплтаннлкамл Ллтов[ской] дух[овной] семлнарлл л прлготовленных к лзданлю А. й. Млловлдовым (НА РГО. Разр. XL On. 1. № 14. Л. 29 об.)
СУС 511+408/409 Дзідава дачка м залатее л срыбране яблычкл
У дз^да была дачка от+ первай жонкл л у бабы оть первага чалав'Ька. Тая уже баба дзідавай дачц£ кажа: «Жанл таварт; пасцл, на таб+ канапель поўвесмо, дзесяць вярацён'ь, да штоб’ь ты, напрала л выткала л выўбяллла л ў пастаў скачала, да штоп'ь ты прынясла». Дыкт> яна уже лдзе за таваром"ь да л плаче, а тая кароуўка рабенька дай кажа: «Чаго ты, дз’Ьўко, плачашт»?» «Як"ь мні, кароуўка, не плакаць mh^ мачуха дала поўвесмо канапель, да штоп'ь я напрала, дый ў пастаў скачала». «Не журысе, не плачт>, кажа кароуўка, папрадземь, тее пароблмт>».
Ну прышлл яны на пашу, а кароуўка кажа: «Укладзл мнЬ каноплл л вярацена у лЬвае уха, а ў правое хухнл». Оі"ь тая дз’Ьўка поўкладывала, дай хухнула, калл ажно выўскачлло тое палатно уже напрадзено л паткано. «Укладзл шт>, кажа, дз’Ьўко, mh^ зноў». Зноў паклала л хухнула дз'Ьўка, зноў, дыкг выўскачлў пастаў уже л уб’Ьллўсе л скачаўсе, а тавар напассе. А яна цяперка жане таварь да дому; дыкт> уже выўпраўляе сваю дачку баба на заўтра: «На табі поўвесмо канапель л дзесяць вярацён'ь да уже жанл тавар'ь» на дачку сваю кажа. Тая рабая кароуўка такь пабЬжлць. Ухь, якь той таварь попуднлмаў хвасты, да паб'Ьх'ь за йойю, дыюь тая дз'Ьўка пагублла каноплл л вярацена. А тая прыгнала таварт» ў вечару, плаче дый кажа: «Зар'Ьшця, мамо, тую рабую кароуўку, бо яна вельмл б'Ьгае, а весь таварт» за ею». А яна кажа: «Добра, скажамт» бацьку дый зар'Ьжам'ь». А тая прышла ў хліў да кароуўкл ды плаче: «Кароуўка, мая галупка рабенька, кажуць штоп'ь зар^залл цебе у вечары». Тая кароуўка кажа: «Дарма нехай заріжуць, а ты ня плачть, да тоулька маго мяса не іж'ь да косточкл паскладуй ў кашеллк’ь да закапай поутт» кутомть у хацм». Оть яна ўсе зблрае, ее л касцямл бьюць, ўсе поуўзае да зблрае ее костачкл, а на ее крычаць: «Чаго поуўзаеш'ь, паганка, лдзл ’Ьж'ь». А яна не ’Ьсць, ўсе зблрае тые костачкл. Яны ўсё уже паілл; яна костачкл пазблрала л закапала поуі"ь кутамь.
Дыкь вырасла ябланя выраслл золотее л сребране яблочко л калодзлкть. За^зджае пань да лхть на начь праслцца л бачлць, што такь ябланька, якась штука. Да каже: «Катора паненка зь вась дастане то яблачко залатее л срыбране, дыкт> я тую сватаць буду». А тая заразь баба: «Ндзл, мая дачка, дастань!» Поушла
304
БЕЛАРУСКІКАЗКАВЫ МАТЭРЫЯЛ УРУКАПІСАХ РУСКАГА ГЕАГРАФІЧНАГА ТАВАРЫСТВА
тая, дыкть не дастане, бо ябланька ўсе вышей расце. Дыкг яна уже на тую д'Ьдову: «А ндзй ты, пагана, дастань». Дыкт> тая пашла, дыкь яблачкн ўсе нлже, дый ннже, дыкь яна м выіцмкнула. Дыкт> яна уже значнцца выправмла уже сваю дачку: «Ндзн, кажа, мая дачка, выцягнн вады!» Тая пашла, чапляла, чапляла, а вада ўсё ннже, ннже, ды ня вытаіцнла. А дал^й уже на ту дзідаву дачку: «А ндзн уже ты выцягнн!» Тая пашла дый выцягла. Да уже той пант> за яе уже, дый паіхалн.
Дакь йонт> уже жнве, дай жмве цілы гоутт», уже Буохт> діцей даў, нмт> рабеначкн. А што захац'Ьў падячмць радзнцялей яе. «’Бдзьма да адв'Ьдаемь татка тваяго» кажа. Увабраў яе пані такая. Пры'Ьхалн, дый годзм. А той бабі уже жаль. Уже баба пакрывавала на дзЬдаву дачку. Да уже даждалм вечара, да уже яны паляглн спаць, яна разабралася дай лягла зв мужамг сванмь. А тая ўзяла дый прагнала ее да тое ее адзЬнье надЬла на сваю дачку, да палажнла зт> ее мужамь. А тую пагнала ў л'Ьс'ь: «А гнля, ў л'Ьсь! а гяля ў л’Ьс'ь, а гнля ў л’Ьс'ь!» Зрабмла ее уже гадзюкаю, а тая пайшла у поле. А тая лежмць дачка, а пань каже: «А чаго гэто наше дзнця такт> плаче?» А яна цыцку дае, а дзнця не бяре, а той пант> не разбяре.
А кучарг ўсе чуе, да цмкуе. А мачуха ўзяла ее дзмця, вунесла да на дворть, да уже н гукае тую матку: «Орыся, Марыся, маладзюкт» плаче, цыцкн хоче н куры спляць, а тоулькн маладзюкв не спйць». А тая прмбЬгла пакарммла, а яна махнула дыкт> тая зноў пабігла. A naTOMB палажмла кала боку. А уже развндн'Ьла. А дзнця зноў плаче, якт» цыцкм захац'Ьла. А йонт» уже кажа: «"Бдзьмо да дому, калн дзлця плаче». «'Бдзьмо», каже. Выіхалн, а кучерг каже: «Ето не ваша, панокг, жана». «Какть не мая?» «Не, вашу прагнала мачуха. А эта яна сваю дачку ля вась палажмла». А йонь каже: «Да якь же?» «А я, кажа, чуў, якб яна прагнала, дый бачмў якь тая змі[е]й зрабмлася м пабігла чуў, якт> гукала, да дзнця кармнла, да зноў н прагнала». А калодзезь м ябланя не мдзе, за нмн станць тамт>. Ну, пант> каже, пагукай. А той стаў гукаць: «Арыся, Марыся!» (u т. д.) Ажно н бяжнць змЬя. Оть йон'ь за яе а яна кусае яго. А кучерь кажа: «Дарма, панокт>, дзяржнця. Эта ваша жана. Хоць яна будзе м круцмць н кусаць ды держнця». Дыкь яна ўсёлякнм’ь скндалася, а йонт> дзержмць яе калн ажно уже стала жонкаю. А калодзезь ндзе н ябланя. А тагды йонг ўзяў да сь тае адзенне пазннмаў да на сваю адзіў, а тую до коней прывязаў да параздрываў, а сь сваею паіхаў, н калодзезь па'Ьхаў н ябланя.
(С. Дерновйчй Річйцкаго у„ оть Мванйхй, 50 літь)
Белорусскме сказкм, собранные М. ДовнарЗапольскнм (НА РГО. Разр. LIV. On. 1.№ 12.Л. 1115)1
1 Апрача № 12, разрад LIV змяшчае наступныя адзінкі захавання з казкавым матэрыялам: Кузнецов Ю. Этнографлческая экспедмцмя в Западный край. В тексте сказка об одноглазых. Прнложено пнсьмо автора. 1870. 2 л. (№ 7); Стмхн, которые поют ншцме, ходя по ммру в домах поселян н на ярмарках для крестьян н солдат. Сказкн м баснн белорусскне. 133 л. (№ 13); Песня, прмпевы н сказкм [Белорусснн]. (Неполная рукопнсь) (№ 18); Романов. Отрывок нз печатного мзданля Белорусского сборннка (сказкн). С прлложенмем пнсьма Романова (№ 25). Да № 12, 13 і 18 мы плануем звярнуцца асобна ў межах іншай публікацыі.
305
3 РУКАПІСНАЙ СПАДЧЫНЫ
♦ » »
Была куроцка с петусоцком. У петуска был бальсэй гребусок, а у куроцкн малннькнй. А тады села куроцка лн хлева ды плацнть, петусок тады падсел, цас ты куроцка плацес? А як за мне нн плакать у табе бальсэй гребусок, а у мнне маленькмй. Тады пятух говорнть: паеднм у город куплю табе гребусок, а куроцка тады гаворнть, ну паедем.
Тады собрал петусок сцепоцек, зладмл колескм, зловнў такого зарабенцнка ну н паехалн. йдеть волк мз лесу ды говорпть: здрасты куроцка с петусоцком, здрасты, здрасты. Подвязнте вы мнне. Садмся волк, только тнхннька сядн. А я тнхннька буду сядеть. Тады сел тэй волк н поехалн. Едуть, едуть, а тады высол м прыг, прыг, зайцык под ялмнкой. А тады, здрасты, здрасты, здрасты, куды еднтя? А мы еднм у город. Цаго? надо куроцке гребусоцек купнть, тады подвязнце вы мнне. Саднсь заяц, только тнхннько сядм. Тады едуть, едуть, едуть дальсн. Тады сяднть ворона сярод дорогм ды крмцмть: кракракра. Тады здрасты куроцка с петусоцкам, здрасты, здрасты. Куды еднтя? У город, цаго? Гребусоцек надо куроцке купнть. Едуть, едуть, едуть дальсм. Прыг, прыг, прыг ворона: то на курацку, то на петусоцка, то на зайцнка, то на волка. Тады ворона полятела, зарабенцмк спузался н поломал колескн м побег, а тады завалнлнсь колескм куроцке на носкм. Снднть куроцка м плацеть, а петусок яе лазеть.
Назавтряго куроцка у дваре квоквокво снесла яйцо, снесла 70 янц. Села ды грела нх, нагрела, вывела цыплят: петусков н куроцек. У петусков бальсые гребускм, а у куроцек маленькне. Молодец куроцка смднть н плацеть, а старая спраснла: цаго мна плацнть. А як жа мне нн плакать у петуска бальсей гребусок, а куроцек маленькен. А ня плацтя мон детоцкн, я езднла у город н набнла сабе носку.
Вйтебскйй округ (бывш. Bum. губ.), Лйозненскйй район,
Уновскйй сельсовет, дер. Шйкй. Мальчйк жйвет на хуторе, занймается на детской плоіцадке.
Дер. находйтся в 6— верстах от местечка й недалеко от cm. железн. дорогй. 24/VII 26 г.
Ваня Козлов 8л. 8 м. передает слышанную йм сказку
[Этнографмческне матерналы, собранные в Внтебском округе в 1926 г.] (НА РГО. Разр. V. On. 1. Л. 11 об.)
Да друку падрыхтаваў Вячаслаў Мартысюк
3 КАЛЕКЦЫІ ФАЛЬКЛОРНЫХ ЗАПІСАЎ
ІРЫНА СМІРНОВА
НОВЫЯ ПЕРСАНАЛІІ Ў БЕЛАРУСКАЙ ФАЛЬКЛАРЫСТЫЦЫ. МАІСЕЙ КРЭМНЕЎ
У Калекцыі фальклорных запісаў аддзела фалькларыстыкі і культуры славянскіх народаў знаходзіцца ўнікальны рукапіс1: «Поговоркн, собранные средн белорусского населенмя северной частл бывш. Чернмговской губерннн (уезды Стародубскнй, Новозыбковскнй, Мглннскнй н Суражсклй)» Маісея Ціханавіча Крэмнева, 19011905 гг. Архіўная справа ўключае таксама ліст М. Ц. Крэмнева і кароткі інфармацыйны вопіс, складзены М. Я. Грынблатам, супрацоўнікам сектара этнаграфіі і фальклора Інстытута гісторыі Акадэміі навук БССР. Вопіс змяшчае наступную інфармацыю: «Прыказкі і пагаворкі, сабраныя сярод беларускага насельніцтва паўночных паветаў б. Чарнігаўскай губ. (Старадубскага, Навазыбкаўскага, Мглінскага і Суражскага) настаўнікам Маісеем Ціханавічам Крэмневым у 19011905 гг. Рукапіс набыты сектарам этнаграфіі і фальклора ў ліпені 1947 г. Усяго ў рукапісу 1261 нумароў тэкстаў + 2 у пісьме. Адрас М. Ц. Крэмнева Старадуб, Бранскай вобл., вул. Клін II, д. 13».
КНІГІ ОНЛАЙН
