Беларускі фальклор: матэрыялы і даследаванні
Выпуск 11
Рукапіс уяўляе сабой 47 лістоў у шырокую лінейку памерам 22 х 35,5 см, сшытых у 4 стосы белымі ніткамі. У верхнім/першым стосе прашыўка страчана. Рукапіс мае загаловак «Пагаворкі». Запісы размешчаны з двух бакоў кожнага аркуша, маюць скразную нумарацыю (11261, напрыклад: 1. Абыбт> б'Ьда, а шія будзець. Говорят’Ь шуточно, еслл кто жалуется на недостаток'ь денегь на необходлмыя потребностл; 2. Абыякт» прлшло, легко й зт> рукь сышло. Говорягь о расточлтельностл получлвшлх'ь богатое наслЬдство ллл лёгкій доходть; 3. Авдзей усё межг людзей. Насмішка надть безстыдным'ь посЬтлтелем’ь бесЬд'ь л угоіценій, безт» всякаго прлшлашенія co стороны хозялна: лногда л самт> о себі говорлть для юмора гость, нечаянно попадая на угоіценіе). На адвароце апошняга аркуша алоўкам напісана: «Стародуб Брянск. обл. ул. Кллн 2й, № 13 Кремнев Молсей Тлхоновлч» (хатні адрас М. Ц. Крэмнева).
Рукапісны ліст М. Ц. Крэмнева складаецца з дзвюх частак: уласна ліста і дадатка. Ліст напісаны на жаўтаватай паперы памерам 14,5 х 21,5 см, тэкст з абодвух бакоў.
Сектору этнографлл л фольклора лнстмтута лсторлл Белорусской академлл наук На Ваше плсьмо от 26.6.47 г. сообіцаю, что преданная Вам рукоплсь представляет договоркл, собранные средп белорусского населення северной частл бывш. Чернмговской губернмн (уезды Стародубскпй, Новозыбковскнй, Мгллнсклй л Суражскмй),
1 Архіў ІМЭФ. Ф. 20. Воп. 2. Спр. 22.
307
3 КАЛЕКЦЫІФАЛЬКЛОРНЫХ ЗАШСАЎ
Такой заголовок (как подчеркнуто) вполне подходйт к этой рукопясй,
О пройсхожденнн рукопясй могу сообіцйть следуюіцее.
Поговоркй собйралвсь в 19011905 гг. средя шнрокнх масс населенчя названных уездов, сйстематйзнровалйсь п с краткммй поясненнямн на рус. языке о значенйй йх запйсывалйсь в алфавйтном порядке. Так й составмлась эта рукопйсь (1261 №№).
Рукопйсь во время неоднократных полйцейскйх обысков у меня й моего нахождення в тюрьме й ссылке в теченйе 19061909 гг. затерялйсь, й я счйтэл ее погйбшей, но в прошлом году, разбйрая свое княжное й бумажное ймуіцество, я случайно нашел ее. К этой рукопйСй можно добавйть не вошедшйе в нее зэпйсй:
1. Свет ты маё Палессійка!... Мязка* баравая, вадзйчка махавая... З’ясі гэтыя мязкй, зап’еш гэтай вадзічкай, ляжйш пад кусцічкам, а здароуічка па Жйвоціку гугургур (урчанйе в жйвоте).
Юморйстйческое отношенйе белоруссов к своему бедственому положенйю в голодные годы.
* мязка (мязга) сосновая кора, которую крестьяне подмешйвалй к хлебу прй голоданйй
2. Цімох, хадзй рака церабйць!
Ды ці ж то рак? Можа, ляга?..
Ляга не ляга, асталася адна нага...
Шутлнвое прйглашенйе на угоіценйе, когда угоіцать нечем.
Относйтельно вознагражденйя за рукопйсь я полагаю, что сумма 4000руб„ прй чрезмерной дороговйзне жйзнй в настояіцее время, не покажется Вам высокой.
В ожданйй ответа от Вас МКремнев (автограф)
5/VII 1947 г.
Дадатак уяўляе сабой прамавугольны кавалак паперы 5,5 х 17 см. Запіс з аднаго боку:
Я окончйл пйсьмо словамй: ...В ожяданйй ответа, а нужно было напясать, что я нуждаюсь в скорой помоіцй, т. к. на меня с женой двух одйнокйх йнвалядов, бывшйх учятелей (я проработал 54 г., а жена 38 л.), надвянулась голодная старость. Кроме пенсйй по 210 руб., у нас нячего нет. Хлеба получаем по 250 гр. Л не каждый день можем купять картошкя.
Пожалуйста, вышлмте телеграфом 2000 р. В счет уплаты за рукопнсь до окончательной договоренностй о стоймостй ее по адресу: Стародуб Брянской обл. Моясею Тйхоновйчу Кремневу.
МКремнев (автограф)
Нягледзячы на тое, што Маісей Ціханавіч Крэмнеў быў вельмі вядомай асобай у г. Старадуб1, звестак аб ім вельмі і вельмі мала. He захавалася (альбо невядома) ніводнага партрэта ці выявы. На працягу апошніх дзесяці гадоў
1 Старадўб горад у Бранскай вобл. Расіі, адміністрацыйны цэнтр Старадубскага рна (і Ста
радубскай муніцыпальнай акругі). У мінулым адзін з гістарычных цэнтраў Северскай зямлі;
з 1919 г. Старадуб цэнтр падраёна Гомельскага раёна ССР Беларусі, у 19191926 гг. цэнтр павета Гомельскай губерні ў складзе РСФСР; 19261929 гг. у складзе Бранскай губерні РСФСР; 19291937 гг. у Заходняй вобласці РСФСР; у 19371944 гг. у Арлоўскай вобласці; з 1944 г. у складзе Бранскай вобласці.
308
Ірына Смірнова. НОВЫЯ ПЕРСАНАЛІІ Ў БЕЛАРУСКАЙ ФАЛЬКЛАРЫСТЫЦЫ. МАІСЕЙ КРЭМНЕЎ
супрацоўнікамі бібліятэкі 3. В. Пятрушчанка і С. I. Кавалёвай былі падрыхтаваны артыкулы аб гісторыі ўстановы, у якіх узгадваецца М. Ц. Крэмнеў як збіральнік, захавальнік і дырэктар Старадубскай цэнтральнай бібліятэкі. Асноўнай крыніцай звестак артыкулаў зявіліся творы пісьменніка Георгія Васільевіча Мяцельскага, знакамітага ўраджэнца г. Старадуб. У рамане «Лнстья дуба» аўтар размясціў уласныя ўспаміны пра бібліятэку і яе дырэктара ў 1930я гг. М. Ц. Крэмнеў стаў прататыпам галоўнага героя Маісея Ціханавіча Камнева ў рамане Г. В. Мяцельскага «Скреіценные стрелы», дзе апісаны перыяд акупацыі Старадуба (19411943). У аснову кнігі пакладзены рэальныя факты з гісторыі бібліятэкі, адлюстраваны вобраз яе дырэктара.
Падчас падрыхтоўкі архіўнага рукапісу да публікацыі былі адпраўлены лісты ў МБУК «Старадубская цэнтральная бібліятэка» (дырэктар Н. М. Гусейнава), аддзел краязнаўчай літаратуры Бранскай абласной навуковай універсальнай бібліятэкі ім. Ф. I. Цютчава (заг. Н. М. Паніна). Аднак біяграфічныя звесткі пра першага дырэктара Старадубскай бібліятэкі там адсутнічаюць. Быў арганізаваны пошук матэрыялаў пра аўтара рукапісу ў перыядычным друку ХІХХХ стст., архівах і іншых друкаваных выданнях. Спадзяемся, што біяграфія М. Ц. Крэмнева істотна папоўніцца.
Сёння дакладна невядома, дзе і калі нарадзіўся М. Ц. Крэмнеў. Часам нараджэння, улічваючы матэрыялы архіва ІМЭФ, былі 18601870 гг. У рамане Г. В. Мяцельскага ёсць звесткі, што запіс аб яго нараджэнні зроблены ў метрычнай кнізе Захар’еўскай царквы (Церковь Св. Захармн м Елнзаветы г. Стародуб). Паходзіў з сям’і мяшчан. С. I. Кавалёва паведамляе, што М. Ц. Крэмнеў «окончмл городскую гммназмю, получнл образованме в Ярославском лйцее1, работал учмтелем в Стародубском городском прмходском учнлніце» [Ковалева].
Дакументальныя падцверджанні таго, что у 1890 пачатку 1900х гг. М. Ц. Крэмнеў працаваў настаўнікам у Старадубскім гарадскім прыхадскім вучылішчы, змешчаны ў Календарах Чарнігаўскай губерні, Памятнай кніжцы Кіеўскай навучальнай акругі. У Памятнай кніжцы (1901) указана, што Маісей Ціханавіч Крэмэнь (Кремень) мае званне гарадскога прыхадскога настаўніка з 1896 г., у прыхадскім вучылішчы працуе з 1 верасня 1898 г.
Стародубское мужское прмходское учнлніце, основано в 1843 году. Помеіцается в городском доме. На содержаняе учмлміца отпускается от городского обгцества 600 руб. Учаіцяеся 71 чел. Прн учмлніце нмеется маленькмй участок землн под огород. Учнтель Монсей Тяхонов. Кремень, мм. зв. городск. прмх. учнт., в сл. с 7 дек. 1896 г., в наст. долж. с 1 сент. 1898 г., содержанме 300 руб. Законоучмтель свяіц. Александр Левнцкмй, содержанме 72 руб. [Памятная кнмжка, 178].
Але ў «Календарах Чарнігаўскай губ.» узгадваецца настаўнік «Монсей Тнхоновнч Кремень», «Монсей Тмхоновнч Кременев» [Календарь]. Прозвішча Крэмнеў («Кремнев») з’яўляецца пасля 1910 г.
1 Яраслаўскае Дзямідаўскае вышэйшых навук вучылішча, Дзямідаўскі ліцэй, Дзямідаўскі юрыдычны ліцэй вышэйшая навучальная ўстанова ў Яраслаўлі, якая існавала ў 18031918 гг.
309
3 КАЛЕКЦЫІ ФАЛЬКЛОРНЫХЗАШСАЎ
Падчас працы настаўнікам у Старадубскім парафіяльным вучылішчы М. Ц. Крэмнеў запісаў і сістэматызаваў прымаўкі беларускага насельніцтва паўночнай часткі былой Чарнігаўскай губерні. Сёння мы можам толькі выказваць меркаванне аб прычынах цікавасці да фразеалогіі выкладчыка прыхадскога вучылішча. Са Старадубам у канцы XIX пачатку XX ст. звязаны імёны такіх выдатных даследчыкаў, як музыказнаўца, фалькларыст (збіральнік народных песень) і музычны педагог A. I. Рубец; этнограф, збіральніца народных песень і фальклору рускабеларускаўкраінскага памежжа М. М. Косіч, а таксама мовазнаўца, фалькларыст, адзін з першых даследчыкаў беларускіх дыялектаў П. А. Растаргуеў
Як узгадвае сам М. Ц. Крэмнеў, у 19061909 гг. ён знаходзіўся ў турме і ссылцы. Магчыма, гэта звязана з рэвалюцыйным рухам у Старадубе, дзе актыўна дзейнічалі арганізацыі РСДРП і БУНД1 [Пусь 2012], Больш дакладных звестак пра гэты перыяд жыцця М. Ц. Крэмнева пакуль не знойдзена.
У 19141916 гг. М. Ц. Крэмнеў працаваў сакратаром/справаводам у Старадубскім гарадскім таварыстве ўзаемнага страхавання ад агню нерухомых маёмасцяў (Городское Обіцество Взаммного Страховання от огня недвнжнмых ммуцеств) [АдресКалендарь].
Усё далейшае жыццё М. Ц. Крэмнева было звязана са Старадубскай цэнтральнай бібліятэкай, створанай у 1918 г. Аснову бібліятэчнага збору склалі рэквізаваныя кнігі з грамадскіх і прыватных бібліятэк Старадубскага павета (Старадубская грамадская бібліятэка, бібліятэка Старадубскай 4класнай мужчынскай класічнай прагімназі, кніжныя зборы памешчыцкіх сядзіб Старадубскага павета, багатыя хатнія бібліятэкі ўрача Хамінскага, Сакаловых, Янчэўскіх, каштоўная бібліятэка маёнтка Міклашэўскіх у с. Панураўка). Бібліятэка размяшчалася ў двухпавярховым асабняку на Бальшой Чарнігаўскай вуліцы (зараз вуліца Леніна). У гэтым будынку бібліятэка знаходзілася да 1963 г. [Петруіценко 1999, 180183].
Дзякуючы намаганням дырэктара М. Ц. Крэмнева ў бібліятэцы былі сабраны сапраўдныя кніжныя скарбы. Акрамя таго, бібліятэка актыўна ўдзельнічала ў культасветрабоце: арганізоўвала выстаўкі, чытанні, гутаркі і г. д. Паколькі М. Ц. Крэмнеў з’яўляўся павятовым інструктарам, ён каардынаваў, арганізоўваў і накіроўваў усю працу сельскіх бібліятэк і хатчытальняў, у тым ліку і па барацьбе з непісьменнасцю [Бнблнотека].
У рамане «Лісце дуба» (1966) Г. В. Мяцельскі з вялікай цеплынёй узгадвае дырэктара Цэнтральнай Старадубскай бібліятэкі Маісея Ціханавіча Крэмнева і атмасферу бібліятэкі.
1 «...особым явленнем было двнженне ученнков Стародубской мужской гнмназйн. Здесь даже действовало отделенне россяйской соцмалдемократнческой рабочей партня, не скрывавшее своего суіцествовання. Самым нзвестным массовым событнем первого года революцнм в г. Стародубе было выступленме учашмхся 68 классов Стародубской мужской гммназмн, проходмвшее 1921 сентября 1905 г.» [Пусь 2012, 5359].
КНІГІ ОНЛАЙН
