КНІГІ ОНЛАЙН
таямніцу суб’ектыўнага душы таленавітых жанчын-мастачак, якія, паводля мастацкай праўды, а не эмпірычнай гісторыі, ткалі славутыя на ўвесь сьвет залатыя паясы. Паводля беларускіх народных тра дыцыяў, ткацтва — спрадвечная жаночая справа, а мужчына-ткач выглядае фі гурай камічнай, гратэскавай. (Зь гісторыі мы ведаем, што ткачы пэрыяду мануфактурнай вытворчасьці — пераважна мужчыны, а майстры слуцкіх паясоў былі яшчэ выдатнымі ювелірамі) Вобраз мужчыны — ткача не стварыў бы таго высокага лірычнага драматызму, якога дасягнуў М.Багдановіч зь першых радкоў сваёй песьні: «Ад родных ніў, ад роднай хаты// У панскі двор дзеля красы// Яны, бяздольныя, узяты// Ткаць залатыя паясы». А яшчэ паэт імкнуўся стварыць тут сардэчна-душэўны, лірыка-мастацкі вобраз Бацькаўшчыны, а не той яе духоўна-гераічны і мужны пачатак, які так узьнёсла загучаў пазьней у гімне «Пагоня». За доўгія часіны ў панскім двары, ткачыхі ткалі «шырокія тканіны на лад пэрсідзкі» і забылі свае «дзявочыя сны». Але думкі міжволі імнкуліся «Туды, дзе расцьвіла вясна;// дзе блішча збожжа ў яснай далі, // Сінеюць міла васількі». I вось адпалі клясічныя каноны: «/ тчэ, забыўшыся, рука//, Заміж пэрсыдзкага ўзора,// Цьвяток радзімы васілька »; М.Багдановіч справаю даказаў, што ён умее грунтоўна дасьледаваць гісто рыю і культуру беларусаў ды іх братоў-славян. Але ў мастацтве ён заставаўся лірыкам. У гісторыі роднага краю паэт адкрывае непаўторную чалавечую асобу, паўнату і напружанасьць духоўнага жыцьця, выявіўшы пры гэтым надзвычайную сілу мастацкай інтуіцыі, якая быццам у кінематографе схоплівае жыць цёвую плынь далёкай мінуўшчыны. («Ле- тапісец», «Агата», «Песьня пра князя Ізя слава Полацкага» й інш.) Паэт пражыў кароткае жыцьцё ў далечыні ад сваёй любові — апетай ім Бацькаўшчыне. Ці не пагэтаму ён так пранікліва сказаў пра беларусаў-уцека чоў у «Эміграцкай песьні»? Ці ёсьць у сусьветнай лірыцы твор такога трагічнасьветлага гучаньня пра нявольных эмігрантаў? Драматызм песьні грунтуецца на кантрасным супастаўленьні двух псыхалягічных тыпаў і чалавечых лёсаў: Вось тып прадвечнай «варожай» вольні цы: «Ёсьць на сьвеце такія бадзягі,// Што ня верацьніў Бога, ні ў чорта.// Ім прыемны стракатыя сьцягі// Караблёў акіянскага порта». Ім усяроўна — жыць ці загінуць. Абы толькі <пабываць у краях незнаёмых ды зазнаць там / шчась це і гора». He таго жадаюць беларусыўцекачы: не рассталіся-б яны з родным краем, каб было дзеля іх у нас хлеба. I на вулках чужых гарадоў, пад грукат і гоман ім «маячыцца вёсачка, Нёман і агні партовыя Любавы». Верыцца, што гэ тыя людзі, павязаныя жывымі ніткамі ду шы з роднымі карэньнямі, вернуцца ў свой край, каб адраджаць Бацькаўшчыну. Невядома, калі быў напісаны паэтам чарнавы накід верша «Беларусь, Бела русь!» У яго заключных радках — гіс тарычная трагедыя духоўна багатага народу. Але і разам з тым — надзея на ўваскрашэньне: Як нявехня ў народнай сям’і Ты пасагу сабе не надбала, Залатыя кляйноты тваі У пыху сёстрам сваім даравала... If 1891 • 1991 Гісторыя адной знаходкі Сьвятлана Белая Пра жыцьцё і творчасьць клясіка нашай літаратуры Максіма Багдановіча напісана шмат кніг, артыкулаў. 3 кожнай публікацыяй мы адкрываем для сябе ўсё новыя грані яго талента, штрыхі да BroHaft біяграфіі. Але невядомых, не да кан ца высветленых старонак жыцьця Максіма—Кніжніка яшчэ нямала. Адной зь іх зьяўляецца яго творчая спадчына. Мінула 84 гады з часу, калі быў надрукаваны першы твор Максіма Багда новіча. Але і сёньня пільныя дасьледчыкі знаходзяць невядомыя раней нашчад кам яго творы, Як адзначае Л.Мазанік, адна з складальнікаў 111 выданьня Збору твораў М. Багдановіча, нядаўна *былі выяўленыя (ў асноўным у яраслаўскай газэ це Голос за 1913-1916 гг.) апавяданьні Дмяніньніца», «Колька», «Цуд маленькага Петрыка», «Злачынства», «Экзамен», «Валгары», «Каля тэатра мініяцюраў», «Каля білетаў», казка «Вежа міру», творы, жанр якіх быў вызначаны як «маленыё фельетон» —«Калейдаскоп жыцьця», «Карлік і чалавек», «Нумізматы», «Ванька-ўстанька», «У гасьцях у дзяцей», «Шкада кнігу», «Пра хабар», публіцыстычныя творы «Дзьве смерці», «Дзіцячая калонія», «Кааператыўная нарада», «Мімаходам», «Пакуты бежанцаў», «Пасяджэньне гарадской думы» (дзьве нататкі), «За сахарам», «У сяле Хрэст», «На вуглу», «Гадавіна народ нага дома*, «Справа па абвінавачваньні ў разбоі», «Замах на ўзброены крадзёж», «Замах на падпал», «Пад пагрозай пакараньня смерцью»; рэцэнзіі «Новыя лісты Л.М. Талстога», «Славянская бібліятэка» (№1), «Любоў Сталіца. Елена Дзеева», «П.А.Крапоткін пра вайну», «Ежегодннк Вологодской губерннн», «Ежегодннк газеты Речь> на 1914 г.», «Украмнская жйзнь» (1915, № 1-12), «У. Віннічэнка, Збор твораў. т.І-УІІІ) (Творы былі выяўле ны тэкстолягамі Інстытута літаратуры АН БССР С. В.Забродскай, К.В.Піліловіч, Т.Р. Строевай, А.І.Шамякінай, а таксама Н.Б.Ватацы, М.П.Пазьняковым, В.І.Мікутай і С.Белай)». (Весьці Акадэміі навук БССР, № 4, 1991, ст.99100, сэрыя грамадзкіх навук) Ды нельга сказаць, што Поўны збор твораў будзе сапраўды поўным. На нашую думку, ёсьць яшчэ нямала невыяў леных твораў Багдановіча. Тых, што пад пісаны невядомымі дасюль псэўданімамі або і зусім не маюць подпісу, як зда рылася з «Новымі лістамі Л.М.Талстога». Калі расшуквала ў Яраслаўскім дзяр жаўным архіве творы М.Багдановіча, тра піла мне ў рукі кніга былога супрацоў ніка газэты «Голос» М.Р.Агурцова «Опыт местной бйблйОграфші».Агурцоў быў доб рым прыяцелем Максіма, 1 праз яго рукі праходзілі амаль усе творы Багдановіча. Праглядаючы кнігу, у раздзеле «Аб Някрасаву» ўбачыла: М. Багдановіч— Голос, 1915, № 238, 1916, № 24. Творам за 1916 г. была ўжо друкаваная рэцэнзія «Архнв села Карабнхн». Матэрыялам за 1915 г. аказалася невядомая рэцэнзія «Новыя лісты Л.М.Талстога». Яна — бяз подпісу. Верагодна, ён быў зняты ў самы апошні момант у тыпаграфіі, калі наборшчык скарачаў некалькі радкоў рэцэнзіі, што не ўвайшлі ў адведзеную плошчу. Толькі добрая памяць Агурцова й ягоная кніга дапамаглі вярнуць для нас гэты цікавы твор. Але колькі яшчэ твораў М. Багдановіча чакаюць свайго адкрыцьця?! Знайсьці іх 1 данесьці да чытача — вось задача і абавязак нашчадкаў. Новыя пнсьма Л.Н.Толстого Макснм Богдановнч В нюльскай кнііге «Русской Мыслн» помеіцено пять, доселе не опублнкованных, пнсем к Н.А.Некрасову, занмствованных нз сброннка «Архнв села Карабнха», который нмеет выйтн осенью1. Но, кроме этнх пятн, в сборннке появятся еіце 12 другнх пнсем Толстого к Некрасо ву. Онн тем более любопытны, что отно сятся к начальному пермоду лнтератур ной деятельностн Толстого (18531858 гг.); онн показывают более, чем мы зналн до снх пор, как шаткн н неуверенны бы лн его первые шагн. В сентябре 1853 года, — пншет в «Бнр<жевых> Вед<омостях> Г.Гершен зон, нз Пятнгорска он посылает в редак цню «Современннка» рукопнсь «Запнсок маркера». Наученный горькнм опытом, он пншет прн этом Некрасову: «Я дорожу ею (т.е. этой статьей) более, чем Детством м Набегом; поэтому в третнй раз повторяю условне, которое н полагаю для напечатання — оставленне ее в совершенно том внде, в котором она есть. В последнем пнсьме Вашем Вы обеіцалй мне сообразоваться с моймй желаннямн в этом отношеннн. Ежелнн бы Цензура сделала снова вырезкн, то, радн Бога, возвратмте мне статью, нлм, по крайней мере, напяшнте мне прежде печатання*. Мы не знаем, что отвечал Некрасов, но «Запнскн маркера» былн напечатаны в »Сов ременннке» только в январе 1855 года, н конец рассказа —предсмертное пнсьмо Нехлюдова — был снльно сокраіцен в печатн (подлннный текст был восстановлен только недавно по рукопнсн, храннвшейся в Московском Румянцевском музее). Но н Некрасов был небрежен в отно- 1 Упершыню друкуецца па газэце «Голос» ад 4(17) кастрычніка 1915 г. Захаваны правапіс першадруку— С.Б. шеннн к молодому пнсателю: в декабре 1854 года Толстой жалуется на его шестнмесячное молчанне, на неполученне «Современннка» с августа: он еіце не знает, напечатаны лн его «Запнскн Маркера», которые все еіце лежалн в портфеле редакцнн, н прнсланное после этнх «Запнсок» «Отрочество», которое уже появнлось в октябрьской кннжке. Знмою 1855-56 г. Толстой, как нз вестно, попал в Петербург н блнзко соше лся с Некрасовым н co всем кружком «Современннка». Он в то время много пн сал н печатался уже не только у Некрасова, но с конца 1856 г. н в «Отеч<ечственных> Зап<нсках>» Краевского, н в «Бнбл<нотеке> для чтення» Дружнннна. Он быстро шел вперед — н вдруг, с осенн 1857 г. началась замннка. Рассказ «Люцерн», напечатанный в «Современннке» в сентябре 1857 г„ был отрнцательно встречен крнтнкой, н, что важнее, снльно не понравнлся в печатн самому автору. 11-го октября Толстой пншет Некрасову: «Какова мерзость н плоская мерзость вышла моя статья в печатн м прн перечтенйй. Я совершенно надул себя ею да н вас кажется» н дальше. На меня, пожалуйста, больше не расчнтывайте, надоело мне пнсать ковыряшкн, да еіце скверные. Вчера прочел, как меня обругалн в "Пет<ер бургскнх> Вед<омостях> ■■■, н по делом. Скажнте мне, пожалуйста, откровенно мненне Дружйшіна н Анненкова. Как онй с вамн говорнлн про эту статейку7» Он сам говорнт, что находнтся «не в духе». Дней через 10 после этого пнсьма он поехал в Петербург. 30-го вернулся в Москву; любопытны строкн его дневннка, пнсанные нм тотчас после этой поездкн (онн прнведены у Бнрюкова); «Петербург снача- ла огорчнл, потом оправнл меня. Репутацня моя пала, нлй чуть скрнпнт, н я внутренно снльно огорчнлся; но теперь я спокоен, я знаю, что у меня есть, что сказать, н сйлы сказать снльно: а потом, что хочет говорн, публнка. Но надо работать добросовестно, положнть все свой снлы, тогда . плюют на алтарь». Но дело так же пошло н дальше. В декабре Толстой послал Некрасову какую-то повесть, н Некрасов вернул ее ему (об этом есть указанне н в декабрьском пнсьме 1857 г. Некрасова к Тургеневу, прнведенном в кннге Пыпнна о Некрасове). Возможно, что речь шла о «Семейном счастнн». Толстой без обнды прннял отказ: нз его ответа не вндно, чтобы он сам счнтал свою повесть слабою; напротнв, он пншет, что работал над нею почтн нсключіітельно целый год н нсполннл ее «сколько мог», что чнтал ее С.Т.Аксакову, н тот был ею очень доволен; но он согласен, чУо болышінству чнтателей она действнтельно не нравнт ся, потому, что это — «не повесть опн сательная, а псключнтельная, которая вся должна стоять на псмхологйческйх й лнрнческйх местах.» Месяц спустя он пншет, что спрятал свою повесть, но прндумал еіце к ней переделкн. По внднмому, та же нсторня повторнлась н с «Альбер том»: в феврале 1858 г. Толстой обеіцал на днях прнслать Некрасову две веідн на выбор, «нз конх одна есть тот же несчастный всемн забракованый музыкант, от которого я не мог отстать н еіде переделал». «Альберт» был напечатан в «Современннке» в августской кннге этого года.