КНІГІ ОНЛАЙН
3. Працы археалагічнай камісіі Мн 1930, т.2 п яўданскі адкрыў гарадзішча на рэчцы Палаце, прыйшоў да высновы, што тўт у УІП—IX стст. разьмяшчаўся пер шапачатковы ўмацаваны цэнтр Полацка В^Учаючы курганныя старажытнасьці смаленскіх і полацкіх крывічоў, ён раз глядаў іх як адно цэлае і лічыў, што ва жненШЫя культурна-этнічныя прыкметы насельніцтва ў значнай ступэні абумоуленыя славянізацыяй балтаў про дкау сучасных літувісаў дЫ латышоў Думкі, выказаныя А. Ляўданскім у шэра ппа..ВАпаДКаЎПЭМІЖ радкамі каРо™х прац 60 гадоу таму назад у часы пана ваньня сталінізму, які душыў усялякую ДУМку, што не адпавядала догматам балыпавіцкага антынавуковага тлумачэньня псторыі народаў, цяпер, у выніку новых шырокіх дасьледваньняў, бліскуча пацьверджаныя у Фарміраваньне полацкіх і смаленсКІХ крывічоў мае свае асаблівасьці і пе радумовы. у упі ст. да н.э.-іу ст. нэ Беларускае Надзьвіньне насялялі ўсход небалцкія плямёны днепрадзьвінскай ар хэоляпчнай культуры, асноўнымі помнікамі якон зьяўляюцца гарадзішчы. Іх упершыню дасьледваў А. Ляўданскі <По лацак, Віцебск, Старое Сяло). Значная частка сярэдняй і заходняй Беларусі як Латвп й усходняй Літвы, у тыя стара жытныя часы была заселена таксама балцкімі плямёнамі культуры штрыхаванй керамікі, якую адкрылі адначасова А.Ляуданскі і С.Дубінскі. У стст. нашай эры амаль на усен тэрыторыі цэнтральнай і паўночнай Беларусі склалася другая архэолягіч ная культура, вядомая ў навуцы як пом H1K1 тыпу «верхняга пласту гарадзішчаў» нцараўшчыны (пад Менскам) Тушамлі (на Смаленшчыне), Калачына (на ГомелькрЧыўе v Т92бЫЧНа ГЭТЎЮ КўЛЬТўРУ ад’ крыу у 1926 г. на Банцараўскім га радзішчы С.Дубінскі.4 Цяпер большасьць дасьледчыкаў лічаць гэтыя помнікі балцкімі. А.Мітрафанаў прапанаваў тэрмін «банцараўская культура», якую ён упэў нена адносіць да балтамоўных плямё наў.5 Матэрыялы дадзенай культуры, знойдзеныя ў культурным пласьце на многіх гарадзішчах і неўмацаваных паселішчах, у тым ліку ў Полацку, Віцебску, Лукомлі, паселішчы на Менцы. Ёсьць некаторыя дадзеныя, каб лічыць банцараўскую культуру, на наш погляд, балта-славянскай і сьцвярджаць, што славяне маюць да яе дачыненьне. Працэс фарміраваньня крывічоў — вынік асыміляцыі прышлымі, відаць з поўдня славянамі мясцовых балцкіх і за ходне-фінскіх плямёнаў, паступова сла вянізаваных. Мне давялося дасьледваць пасьля А.Ляўданскага з 1965 г. курган ныя могільнікі полацкіх крывічоў (ва латоўкі) ў Віцебскай вобласьці агульным лікам звыш 200 курганоў. У першую чаргу праводзіліся раскопкі курганоў у навакольлі старажытных крывіцкіх гарадоў Полацка, Віцебска, Лукомля. 6 Культурныя могільнікі з трупаспаленьнямі ў доўгіх і круглых насыпах і гаршкамі-урнамі банцараўскай культуры У — УП стст. выяўленыя і дасьледва 4. Штыхаў Г. Спецпатрыятызм наменклатуры. Сумны лёс Банцараўскага гарадзішча. Мастацтва Беларусі. 1989, № 12. 6.65-67. 5. Мнтрафанов А.Г. Археологнческме памятннкн восточных балтов на террмторнн Белорусснн в эпоху железа УШ в. до н.э,—IX в. н.э. Нз древней нстормй балтскмх народов : По дан ным археологнм н антропологнн. Рмга, 1980. 6. Очеркн по археологнн Белоруснн, ч. II. Мн„ 1972. с. 10-27. ныя каля в.Янкавічы (урочышчы Атокі і Павалішына) Расонскага раёна і Дарахі на беразе возера Сеніца ў Гарадоцкім раёне. Гэта было нечаканае адкрыцьцё, бо лічылася, што насельніцтва банцараўскай культуры хавала памёршых у безкурганных (грунтовых) могільніках, a да культуры крывічоў-палачан адносяцца пахаваньні ў доўгіх курганах. Стала магчымым меркаваць, што банцараўская культура мае адносіны да пачатковага фарміраваньня крывічоў, была першай стадыяй у гэтым доўгім працэсе. Курганы полацкіх крывічоў УПІ -X стст. дасьледваліся каля вёсак Баркі, Глінішча, Рудня, (Полацкі раён), Бяскатава, Вышадкі, Смалькі, Дарахі (Гарадоцкі р-н). Часта перапаленыя косьці сабраны ў неглыбокай ямцы, зьверху якой зьмешчаны перакулены ўверх дном невялікі ляпны ад рукі гаршчок. У некаторых курганах знойдзена значная колькасьць пашкоджаных агнём упрыгожаньняў, рас паўсюджаных у балтаў, характэрных таксама да культуры смаленскіх доўгіх курганоў: Бронзавыя трапецыяпадобныя падвескі (мал. 1. 1-4), шыйныя грыўні, бранзалеты, маніста, у якіх чаргуюцца шкляныя сінія пацеркі з бронзавымі сьпіралепадобнымі трубачкамі — пранізкамі (мал. 1. 20, 21) — дэталямі вянкоў, што насіліся на галаве, касьцяныя птушкі (мал. 1, 9-16). Славянскімі рысамі курганоў УПІ— X. стст. зьяўляецца абрад трупаспаленьня і наяўнасьць ляпных гаршкоў з акруглым плячом у верхняй частцы тулава, якое захаванае і ў гаршках, зробленых пазьней на ганчарным крузе. Курганныя могільнікі УПІ—IX стст. адлюстроўваюць другую стадыю ці хва лю славянскай каланізацыі ў Беларускім Надзьвіньні. Але гэтае не прывяло да канчатковай славянізацыі насельніцтва. туе факт існаваньня гарадоў да «прызваньня варагаў», і тое, што ў гэтых га радах было сваё этнічна вызначанае насельніцтва: «,...а первнн насельннцн в Новьгородь словьне, вь Полотьскн крнвнчн, в Ростове меря, в Бьло-озерь весь, в Муроме мурома» 3 Безумоўна, што землі і гарады ў той час ужо мелі сваіх князёў. Напрыклад, радзімічы, якія зьявіліся амаль адна часова з крывічамі, атрымалі сваю назву ад імя князя Радзіма. Такім чынам, у сярэдзіне IX ст. на тэрыторыі Усходняй Эўропы меліся ня проста буйныя саюзы плямёнаў са сваімі цэнтрамі-гарадамі, але зародкі будучай дзяржаўнасьці. Менавіта гэты незавершаны працэс утварэньня дзяржаваў імкнуўся скарыстаць Рурык, калі раздаваў гарады сваім васалам-варагам. Відаць, у дадзеным выпадку гэта было спробай стварыць няпроста паўночую дзяржаву на чале з Ноўгарадам, але далучыць Наўгародзка полацка-смаленскія землі да балцкаскандынаўскага рэгіёну, які ў той час ужо сфарміраваўся. Апошні знаходзіў ся на парадак вышэй у палітыка-эканамічным разьвіцьці. Гэтае аб’яднаньне не ўлічвала аднак дынамікі разьвіцьця асобных зямель, што было закладзена яшчэ на ўзорўні племянных аб’яднаньняў. Аб гэтым сьвед чыць той факт, што ў канцы X ст. летапіс прыгадвае полацкага князя Рагвалода, які палітычна ўжо ніяк не быў зьвязаны зь Ноўгарадам. Гэты князь «держаіцю н владеюідю н княжаіцю Полотьскую зе млю» не залежаў ні палітычна, ні эканамічмна ня толькі ад Ноўгарада, але і ад Кіева. Калі ўлічваць, што ў часы Рагвалода Ноўгарад не падпарадкоўваўся Кіеву, то стане зразумела, што Полацкая зямля была незалежнаю палітыкаадмі- 3. Повестм Древней Русн.Л., 1983 с. 31 ністратыўнаю адзінкаю, а г. зн. дзяржаваю ў стане першапачатковага разьвіцьця. Сведчаньнем прызнаньня гэтай дзяржавы з боку Ноўгарада і Кіева могуць быць падзеі, занатаваныя летапісцам пад 980 г. — сватанызе да полацкай князёўны Рагнеды Яраполка кіеўскага й Уладзіміра наўгародзкага. Барацьба за прыарытэт і саюз з Полацкам прывяла ледзь не да поўнага вынішчэньня полацкай княжацкай дынастыі 1 часовай страты Полацкам палітычнай незалежнасьці. Аналіз далейшых падзей на Полаччы не — аднаўленьне самастойнай княжацкай дынастыі ў пачтку XI ст„ незалежная палітыка супроцьстаяньня Кіеву XI — XII стст. — дазваляе меркаваць, што падпарадкаваньне Полацка імпэрыі Уладзіміра Сьвятаславіча было фармальным, без глыбокіх эканамічных I палітычных падставаў. Інакш ГІолацкая зямля была-б ня ў стане так хутка адрадзіць у другім пакаленьні князёў палітыку дзяржаўнай незалежнасьці. Уласна кажучы, з князя Брачыслава Ізяславіча полацкага пачы наецца працяглая барацьба Полацка за права на самастойнае існаваньне. Унук Уладзіміра і Рагнеды князь Брачыслаў полацкі (1001 — 1044) настолькі трывала адчуваў сябе на полацкім вя лікакняжацкім стале, што змог упэўнена выступіць супроць кіеўскіх цэнтрысцкіх памкненьняў. 3 1015 па 1020 гг., на думку некаторых кіеўскіх дасьледчыкаў, Брачыслаў Ізяславіч разам з сваім дзядзькам Яраславам Мудрым былі суправіцелямі ўсіх зямель Кіеўскай Русі4 Сваю ўладу дуўмвірат ажыцьцяўляў праз пасрэднікаў і так званыя «двары», самі-ж князі знаходзіліся Ў Полацку і 4. Ставнскнй В.Н. Полоцкне князья в снстеме органнзацнн властн над Русской землёй в XI в. 1125-летне Полоцка. Полоцк, 1987, С. 57-58. Ноўгарадзе. Для гэтага былі палітычныя і генэлягічныя абгрунтаваньні, бо Брачыслаў быў нашчадкам старэйшага сына Уладзіміра і Рагнеды, а Яраслаў — другім сынам ад гэтага шлюбу. Аднак не абыходзілася і бяз спрэчак паміж самімі суправіцелямі. Пра адну зь іх яскрава апавядае скандынаўская «Сага аб Эйдмундзе»5 Вынікам аднаго з канфліктаў стала перадача ва ўладаньне Полацка гарадоў Віцьбеска й Усьвят. 3 часам парытэт улады быў парушаны Яраславам, які захапіў у свае рукі Кіеў і Кіеўскую зямлю. Праўда, гэта не вык лікала значнага пярэчаньня з боку полацкага князя. Брачыслаў, відаць, лічыў дастатковай для сябе тэрыторыі спрадвечных полацка-крывіцкіх зямель. Такім чынам, у першай палове XI ст. назіраўся ня толькі працэс узмацьненьня дзяржаўнасьці Полацкай зямлі, але ўсталяваньня яе ў поўных геаграфічных межах, куды ўваходзілі новыя эка намічныя рэгіёны. Гэта было б немагчыма без пэўных унутраных сацыяльна эканамічных зрухаў. Што сабою ўяўлялі гэтыя зрухі, могуць адказаць архэо лягічныя матэрыялы, і ў першую чаргу дасьледваньне гарадоў Полацкай зямлі. Найбольш маляўнічую карціну даюць архэолягічныя матэрыялы сярэдзіны — другой трэці XI ст. Так, адбываецца рэзкае павелічэньне тэрыторыі старажытных гарадоў, часам зьвязанае зь пераня сеньнем умацаваных дзядзінцаў. На пачатак — сярэдзіну XI ст. прыпадае пера нясеньне дзядзінца Полацка I павелічэньне яго памераў у 10 разоў, у 5 разоў павялічваюцца памеры рамесна гандлёвага пасаду горада. 3 канца X ст. актыўна пачынае разрастацца Віцьбеск, 5. Рыдзевская Е.А. Древняя Русь н Скандннавня IX—ХІУ вв. М„ 1978. с. 102—104. зьяўляецца пасад на правым беразе Віцьбы6. Тое-ж адбываецца ў Лукамлі, дзе з XI ст. узьнікае яшчэ адзін пасад на левым беразе Лукомкі7. У XI ст. у якась ці парубежнага горада Полацкай зямлі заснаваны Браслаў8. Да XI ст. адносіцца ўтварэньне ўмацаваных гарадоў Кукей наса і Герцыкі на месцы старажытных гарадзішчаў. Аб поліэтнічнасьці насельніцтва гэтых гарадоў сьведчыць зьмешаны балта-славянскі інвэнтар. Але тое. што ў пачатку XIII ст. у гэтых гарадах правілі полацкія князі, гаворыць аб безумоўным падпарадкаваньні гарадоў полацкай княжацкай уладзе9. Нарэшце, у XI ст. паўстае ўмацаванае паселішча — Менск-на-Свіслачы або, як лічаць некато рыя дасьледчыкі, летапісны г.Няміза. Менск ў вытоках р. Менкі (басэйн Пцічы) у XI ст. перажывае пэрыяд свайго найбольшага ўздыму, плошча яго дзядзінца і пасадаў складае ня менш за 30 га10.