КНІГІ ОНЛАЙН
Няцяжка заўважыць, што падобныя іконы Багамацеры не былі шырока распаўсюджаныя на Русі, аб чым можна меркаваць па рэпрадукцыі ў каменных абразках, на фоне якіх адзначаюцца толькі два мініатурных рэльефа. На адным зь іх, знойдзеным на Тэліжанецкам гарадзішчы. адлюстравана Багамацер Агіаса рытыса зь сьв.Мікалаем. На другім, які паходзіць з Замчышча ў Менску, Багамацер у тым-жа іканаграфічным тыпе прадстаўлена пагрудна, а на абаротнай старане абразка выява апостала Пятра14. Абодва творы пластыкі XII—XIII стст. паходзяць з аднаго рэгіёну. Таго-ж часу аналягічныя іконы з выявай Багаро дзіцы ў маленьні вядомы бізантыйскай традыцыі, аб чым сьведчыць, у прыватнасьці, твор у манастыры сьв. Кацярыны на Сінаі15. 13. Wright D. The earliest icons in Rome. Art magazine, vol. 38, #1 New York, 1963. p.24-31. 14. Ннколаева T.B. Древнерусская мелкая пластмка нз Камня. XI—ХУ вв. — Москва. 1983, №№ 359. 357. С. 144, таб. 64,63. 15. Weitsmann К. Icon painting in the Cru- Ікона Багамацеры Агіасарытысы. Сінай. Зьвяртаемся да выявы на полацкай пячаткі. Трэба нагадаць, што менавіта дзякуючы дадзеным сфрагістычных крыні цаў, (нават пазьнейшай (1450) стада мажлівым адрадзіць іканаграфічную схэму іконы Багамацеры Агіасарытысы, прывезенай прэпадобным Антоніем з Рыму ў наўгародзкі манастыр, заснаваны ім у 1106 г.16 Потым гэта пацьвердзілася, дзякуючы знаходцы пячаткі XII ст. з той жа выявай;17 у Полацку фрэска і пячатка належаць пэрыяду прэпадобнай Еўфра сіньні. Сьценапісы выкананыя па яе заказу I пад яе наглядам. Таму можна быць упэўненым: на сьцяне ахвярніка выява Багамацеры Агіасарытысы зьявілася як рэпрадукцыя іконы Багамацеры Эфескай, Фрэска поўнасьцю адпавядае бізантый скаму арыгіналу. На яе арыентаваўся і рэзчык штэмпеля пячаткі, якая на сёнь sader Kingdom.-Dumbarton Oaks Papers, Vol. 20,-Washington, 1966,p. 77, fig. 58. Іб.Пуцко В.Нкона Богоматерн Агносорн тнссы, с.361. см.Яннн В. Л. Указ. соч„ т.2, с.135, табл .41, 103 (№760, 761). 1 7. Древннй Новгород. Прнкладное нс кусство н археологня.-М., 1985. нл 38а. няшні дзень застаецца найболып важнай крыніцай, якая дазваляе судзіць аб страчанай полацкай рэліквіі. Таму мы згодны прызнаць суадноснасьць агіаграфічнай традыці іконы Багамацеры Эфескай іканаграфічнаму вобра зу Агіасарытысы. Гэта дазвае канкрэты заваць воблік згубленай полацкай сьвятыні I ня блытаць яе зь іншай іконай. Ня выключана, што ікона Багамацеры Эфескай у 1239 г. сапраўды перамясьцілася ў Торапец, дзе і скончыла сваё гістарычнае існаваньне. Але гэта ніяк не адбіла ся на іканаграфіі і стылі таго твора, які ў сьвядомасьці многіх пакаленьняў падмяняў старажытную полацкую ікону, сьведчаньні аб якой трэба было шукаць у самі-жа Полацку і, перш за ўсё, у сьценах храма, у якім яна была пастаўлена прэпадобнай Еўфрасіньняй. Багамацер Эфеская. Спаская царква Еўфрасіньнеўскага манастыра ў Полацку. Фрэска. ^ЬІ пакм жітм ш ^г^росннк жнтглсй града оўдоБрснІе, мжс потцілел Ікон^ ctS’io внестн нздалнн вл странў тіблотскКю, нз црл гра'да, калш н‘з Црь БЛГОЙ^ріІЫЙ BCC4KTHW’ПрННССС твоггш р/дм лнога Россінскнха ділл стрт оўнрашеніл, прнпадй ка стопама нбнд црд, да нс AHIUHTZ насл толмкагш длра. оўліолн іідкм возвраіртнній бьітн, Ікбкі стій Пблстска оўкраснтн. бчннный гра'да твбн, ва немжс тьі I Тр^ДНСФ, рту жснн^’ сй оўн<ііістн<ж: чі;о толнкш грдда напіа oyr.paiiiam: аііыл оврлзл й всздіі йсласлжсгг. Слйкц) слнцемл нбо оўкрашённо, свіізймн ЗВІЗДЫ дйнні) оўікціріННО. 21 к Іірпднон мтрн ^гфро^кнні J одотскЎ грлд\ бі> оўшржбнк, СТОАП'А, СТІНД, ІібмОфБ Й Ш'ГраЖДаіІС нн+і Б€з нсгш какш налі нргбытн; акн 6€3 СЛНЦ4 Н€ оўдОБНО ЖНТН, oyGO ш млтн прнпадн зд намн, кй ГЙ Бг\’ твоіілн равалн: да возвраінті нала IkohV стўю, ПрОСВІТЙТЛ 3«*АЮ БІЛОрОСІЙСКйю. молк прнліжнш й дів^ ЛГарІю, да лролвйта НАЖА лнлость свою сію, Д4 Н£ НСБрсЖГТА 0ЧНННД TH ГрДДД Й НС правой€рнд СТДДД. оўдОБНШ Т€БІ МОфНО оўмолнтн, н'зв^лн ток*ф ^ода'тдйца вытіі, М0ЛН 34 HAMu W СТ4А МЛТН, уранй ны ва твобй ui^hS1 багоддтн: 4ЦК ТЬІ НЫ НС АНШЙІІІК, вслі на ііОд'валу твою швратйші!. 116 нсл днй кўдгм’л велнчдтн. КІінбнА Ііоувллы ПІСНГНЛ СОІІЛГТАТН. Сімяон Полацкі «Полацкі сшытак» Ларыса Касьцюкавец У 1956 годзе ў бібліятэку Ягалаўскага ўнівэрсытэта, што ў Кракаве, трапіў беларускі вуніяцкі трэбнік, у вокладку якога быў уклеяны музычны рукапіс. Ён зьяўляецца вельмі каштоўным помнікам беларуска-польскай музычнай культуры ХУІ-ХУП стст. У рукапіс, акрамя польскіх рэлігійных, лірычных, інтымна-любоўных песень, увайшлі канты, псальмы, вялікая колькасьць узораў танцавальнай музы кі, асобныя інструмэнтальныя творы, трохгалосныя кампазыцыі для аргана і сьпеваў на царкоўнаславянскай мове (яны былі прызначаныя для вуніяцкай царквы), а таксама цыфраваныя арганныя басовыя партыі. Усе гэтыя творы — ад на, двух і трохгалосныя — запісаныя італьянскай і кіеўскай натацыямі. Тэкстжа — польскі, лацінскі, старажытнаславянскі, ужываецца таксама царкоўна славянскі скорапіс.1 Трэбнік, у які быў уклеяны наш рукапіс, трапіў у Польшчу пасьля вайны з былых нямецкіх запарнікаў. На 64 лістах захоўваюцца творы вакальнай і інструмэнтальнай музыкі ХУІ-сярэдзіны ХУП стст. Ніякіх паказаньняў наконт пахо- 1. Рукапіс «Полацкага сшытку», які А. Мальдзіс прывёз з Польшчы, быў рас шыфраваны зь мікрафільму выпускніцай Беларускай дзяржаўнай кансэр ваторыі Аленай Кузьняцовай і адрэгаваны з рэстаўрацыяй аўтарам артыкула. Пры рэстаўрацыі былі дададзеныя недастаючыя знакі. Такты рукапісу не прастаўленыя, памеры адзначаюцца толькі як трохдольныя ці квадратныя. Часам абодва памеры ставяцца поруч. джаньня і даты музычнага рукапісу няма. Але сам трэбнік—папяровы рукапіс ад ХУП ст„ куды ўваходзяць 210 іу лісты, мае шэраг надпісаў, якія сьведчаць аб яго даце і месцы паходжаньня. Таксама ўказваюцца асобы, зьвязаныя з гэтым трэбнікам. У версе тытульнага ліота даецца па польску надпіс чарніламі: Pismo 1680 roku, ніжэй — алоўкам: «W 57 lat ро smierci Ojca Jozefata arcybiskupa polockiego». Ведаючы, што вуніяцкі прапаведнік Іасафат Кунцэвіч быў забіты жыхарамі Віцебска ў 1623 г., лёгка вызначыць дату — таксама 1680 год. На 2-7 лістах трэбніка падаецца праз усе лісты запіс па-польску : «Mazostawac wiecznymi czasy przycerkwi Ostromakiej, ktorego podczas generalnej wizyty podpisal Dnia 30 Decembra Roku 1725 Stephan LeturiЬо...» Ha апошнім лісьце чытаем: Ten mszal jest cerkwi Ostro... wiecznemi czasy ma zastawac Anno 1721", a таксама прыпіска алоўкам: napisany w roku 1680». Абодва надпісы сьведчаць аб тым, што трэбнік ствараўся ў Астрамечыве. А. Мальдзіс піша. што гэты зборнік «хутчэй за ўсё зьявіўся на беларуска польскім моўным паграніччы» (А.І. Мальдзіс. На скрыжа ваньні славянскіх традыцый, Мн., Навука і тэхніка, 1980, с. 99.) Як лічыць польскі музыказнаўца Е.Го лас, які прысьвяціў рукапісу шэраг сваіх артыкулаў, рукапіс можа паходзіць ад 1644 -1680 гг. Папера яго мае філіграні: вазон зь кветкамі й ініцыялы ABC. Яна была распаўсюджана ў паўднёва ўсход няй Польшчы, Украіне і заходне-паўднёвай Беларусі ў 1644 — 1650 гг. Моўныя дыялекты, а таксама характар скорапісу сьведчаць аб тым, што «Полацкі сшытак» складаўся ў беларускім асяродзьдзі. У яго ўваходзяць інструмэнтальныя творы, апрацоўкі альбо транскрыпцыі вакальных твораў. Самую вялікую цікавасьць з усяго рукапіснага зборніка ўяўляе танцавальная музыка. Танцаў тут вялікая колькасьць. Гэтыя жанры займаюць асноўную частку рукапісу. Часьцей за ўсё ў самім нотным тэксьце адзначаецца «Тапіес». Але маюцца і дакладныя назвы. Танец № 21 называецца Stafalec2, № 22—Taniec. Panienko sliczna, які паказвае, што музыка не толькі выконвалася на музычных інструмэнтах, але і сьпявалася. №23—Otwarzlas. Яго рытміка грунтуец ца на тыповых народных танцавальных рытмаінтанацыях3 У танцы №38 даецца шыфроўка і літары М В, а ў № 39 — літары М: В:. Пад нумарам 55 ідзе танец Witany (сустрэчны)4, пад №57 — Niemiec. як паказвае на нямецкае паходжаньне і мае тыповую рытмаформулу chorea polonіса. № 58 — Wychodzony (падношаны, зношаны), № 53 ( л, 48) — Surmeczek, ад слова Surma — труба. Сустракаюцца так 2. Яго рытміка ўключае тыповыя танцавальныя рытмаінтанацыі (алемандавыя іпаланезныя),/о' do/ анапестычную характэрную для славянскіх, у тым ліку ўсходнеславянскіх танцаў, а таксама тыповыя кантавыя рытмаформулы jJ JJ ijjjjjo- 3. Рытміка грунтуецца на рытмаформулах мазуркі^^У^.танцаў пад агуль най назвай chorea polonica, якія характэрыныя для беларускіх традыцыйных календарных песень. 4. Ён уключае тыповыя рытмаінтанацыі шэсьця і танца сэры, а таксама кан- сама назвы Ballet, Balleto, Balletordo, Friton. Значнае месца займае танец куранта які адпаведна зазначаецца: Curant, Curanto, Curante, Curant stanczodol stanczono. Пад № 87 змяшчаецца інструмэнтальны твор Fantasio, хутчэй за ўсё прызначаны для аргана ці іншых клавішных інструмэнтаў. Гэта першы выпадак, дзе паведамляецца аб кампазытары. (Зьверху над нотамі напісана «PioroZelenbowski»). Нягледзячы ,на тое, што цэлы шэраг танцаў не атрымаў дакладных жанравых характарыстык, аналіз музычнай рытмікі паказвае, што ў іх аснове ляжаць рытмы танцаў, шырока распаўсюджаных у гэты час, як у Заходняй Эўропе, так ў Бе ларусі і Полыпчы: сэры, мэнуэта, падвана, хадзонага (агульная назва стара даўніх польскіх танцаў у павольным тэм пе, трохдольным памэры, харэа палоніка (агульнаўжывальны тэрмін для алеманды, паваны й іншых танцаў). Паміж песьнямі і танцамі, зьмешчанымі ў «Полацкім сшытыку» існуе цесная сувязь. Цэлы шэраг песень (кантаў) быў гарманізаваны і выкладзены інструмэнтальна. Шмат танцаў суправаджала ся сьпевам. Іх можна было граць на музычных інструмэнтах, сьпяваць і адначасова танцаваць. Для ўсіх іх паказальнай зьяўляецца агульная музычная стылістыка і перш за ўсё — рытмічныя і мэлёдыка-інтанацыйныя асаблівасьці. Па знаёмімся з асобнымі найбольш тыповымі ўзорамі жанраў, пададзеных у «Полацкім сшытку». Пад № 60 даецца назва «Тапіес». Гэта двухгалосны танец-шэсьце, мэлёдыя яко га абапіраецца на рытмаформулы і рытмаінтанацыі алеманды ^^ганца хадзоны, падвана Мэлёдыка і рытміка танца арганізуецца тавую рыфмаформулу; J J J J QQ па прынцыпу страфічных сірукіур наро дных песень. У аснове мэлёдыкі ляжыць народнапесенны мэтад дакладнай і ва р’іраванай паўторнасьці. Вобразныя кан трасты падкрэсьліваюцца паралельнымі