КНІГІ ОНЛАЙН
18. ПСРД. т.1„ Л., 1926. с.166. 19. Медыцева А.А. Тмутараканскнй камень. М.. 1979. с.14. Такім чынам, маецца ня толькі факт імкненьня асобных князёў на свае спадчынныя княжаньні, але і ўзгодненнасьць іх дзеяньняў супроць цэнтрысцкіх кіеўскіх памкненьняў. Арганізатарам падоб нага супроцьстаяньня Кіеву мог быць толькі Полацак у асобе князя Ўсяслава Брачыславіча. Строга аб’яднаць у адзіную дзяржаву ўсю Ўсходнюю Эўропу яшчэ ў часы Алега, Сьвятаслава й Уладзіміра скончылася безвынікова. Усходнеславянскія княствы ўсяляк імкнуліся да самастойнасьці, на першы погляд, не лепшым чынам—праз міжусобіцы. Але паходы Ўсяслава з паўднёварускімі князямі, асабліва ў 70-я гады XI ст„ былі адказам на актыўную захопніцкую палітыку Яраславічаў і Ўладзіміра Ўсеваладавіча Манамаха. Апошні, як яго прашчур Сьвятаслаў, абышоў узброенымі паходамі ўсе ўсходнеславянскія землі. Калі разглядаць, што аб’яднаўчая, а па сутнасьці захопніцкая палітыка Кіева канца XI ст. садзейнічала ўзмацьненьню Кіеўскай Русі і была прагрэсыўнай зья вай, то чаму яна, не пасьпеўшы разьвярнуцца, скончылася ў хуткім часе зьездамі ў Любечы (1097D, Віцічаве (1100) і на Долабскім возеры (1103). Трэба заўважыць, што ні на адным зь зьездаў не прысутнічалі полацкія князі. 1м не было чаго дзяліць, бо яны моцна трымалі ў руках тое, што ім належала. X ст. — час нараджэньня Полацкай зямлі як адзінай дзяржавы. XI ст. — час яе станаўленьня, адстойваньня незалежнасьці, усталяваньня ня толькі зьнешніх, але й унутраных сацыяльна-эканаміч ных і культурных сувязяў Але менавіта яны сталі падмуркамі на шляху сталень ня беларускай дзяржаўнасьці. Яны сталі прадумоваю таго, што ў XII— XIII стст. Полацкая зямля пасьпяхова адстойвае межы, расквітае ў ёй надзвычай багатая духоўная культура. Яна цьвяроза суад- носіць свае інтарэсы з інтарэсамі ўсёй Усходняй Эўропы і таму агульнымі намаганьнямі зь іншымі землямі адбівае на пады крыжакоў і татар. У канцы ХІП—ХІУ стст. Полацкая зямля ўступае ў мірнае пагадненьне з маладою літоўскаю дзяржаваю, што зарадзілася на захадзе ад Менскага княства. Палачане, блізкія літоўцам па крыві, але вышэйшыя па культурным разьвіцьці, шчодра дзеляцца зь імі сваімі зда быткамі. Вялікае княства —выключны ў гісторыі прыклад таго, як у межах адной дзяржавы фарміруюццанекалькі самастойных і паўнапраўных этнасаў. Яны пераймаюць адзін у аднаго лепшыя здабыткі гістарычнага разьвіцьця, але групуюцца вакол Старажытнабеларускай дзяржавы, як найбольш вопытнай, куль турна разьвітай, зь яе распрацаванымі законамі, палітычным ладам. эканомікай, гандлем, моваю. Усё гэта было-б немагчыма без закладзеных ў X—XI стст.'падмуркаў самастойнасьці Полацкай зямлі. Геннадзь Грак Аб іконе Багамацеры Эфескай у старажытным Полацку Васіль Пуцко Вось ужо другое стагодзьдзе зь легкай рукі I. Сахарава' існуе думка, што ікона Багамацері Адзігітрыі з Карсунска Багародзіцкага храма ў Торапце ідэнтычна той, што да 1239 г. знаходзілася ў Полацку. Гэтая думка жыве, нягледзячы на тое, што ужо Н. Кандакоў лічыў торапецкую ікону працай расейскага майстра XIII—ХІУ стст2., а В.Лаўрына даказала прыналежнасць гэтага твора да помнікаў пскоўскай іканапісі першай паловы ХІУ ст.3 Дастаткова кароткага знаёмства, каб заўважыць палеалёгаўскія рысы стыля іконы з Торапца, перш за ўсё ў малюнку і ў прапорцыях. У бізантыйскай іконе, якая была напісаная да 1173 г., яны немажлівы. Па паданьню, ікону з горада Эфеса ў Малой Азіі, напісаную евангелістам Лукой, прэпадобная Еўфрасіньня Полацкая атрымала ў дар ад бізантыйскага імпэратара Мануіла I Комніна (1143 —1180) і канстантынопальскага патрыярха Лукі Хрысоверга (1157-1170). Такім чынам, гэта магло адбыцца да 1173 г„ часу паломніцтва полацкай ігуменьні, пасьля якога ёй не суджана было вярнуцца ў свой манастыр. Пабудова Спасаўскай царквы Еўфрасіньнеўскага манастыра ў Полацку можна аднесьці да 1150 г. 4 Царква праз некаторы час была ўпрыгожана фрэскамі, якія датуюцца сярэдзінай ХП ст5. Сярод росьпісаў асаблівае месца займае выява Багародзіцы ў маленьні, якая зьмешчаная ў ніжняй частцы ўсходняй сьцяны, у апсыдзе ахвярніка. Як вядома, гэта не зусім традыцыйны сюжэт для дадзенай часткі сьценапісаў, і для яго ўключэньня ў агульную схэму патрабуюцца некаторыя прычыны. Жы вапіс захаваўся даволі дрэнна, але пазнаць іканаграфічны тып Багародзіцы мажліва. На сьцяне намаляваны вядомы і шанаваны абраз. Але які? Гакая-ж выява упрыгожвае сьвінцовую актавую пячатку, знойдзеную пры архэолягічных раскопках у Полацку, у 1962 г. Як лічаць спэцыялісты, яна належыла княгіне, якая магла быць дачкою або жонкай нейкага князя з хрысьЦіянскім імем Міхаіл6. Калі ўлічваць эмблемны характар гэтай выявы, якая прадстаўляецца ў спалучэньні з фігурай архангела Міхаіла, то яе залежнасьць ад агульнай з полацкай фрэскай іканагра- фічнай крыніцы стане відавочнай. На манастырскіх пячатках звычайна адлюстроўвалі вобраз сьвятога або евалгельскую падзею, якім прысьвячаўся манастырскі храм. Гэтую заканамэрнасьць у падборцы сюжэтаў, між іншым, пацьвер джвае і пячатка ігуменьні Еўфрасіньні Полацкай, на якой Прэабражэньне спалучаецца з выявай сьв. Еўфрасіньні (Эгіпецкай з У ст„ памяць 15/28 лютага).7 Мажліва, што разам з асабістай пячаткай вядомай полацкай ігуменьні ўжывалася і пячатка манастыра, асабліва пасьля яе сьмерці ў 1173 г. Па тыпалёгіі полацкая знаходка 1962 г. родасная княжацкім булам XII— пач. XIII ст. той час, як яе твар зьвернуіы да гледача. Халкапратыйскі храм у Канстантынопалі, зь якім зьвязанае шанаваньне Агіасарытысы, належаў да найбольш вядомых у бізантыйскай сталіцы. У ім захоўвалася аддзеньне і пояс Багамацеры. Гэта і стала прычынай для ўстанаўлень ня царскіх хрэстных працэсій і багамольных выездаў. Але, як вядома, рэліквіі Багамацеры з IX ст. знаходзіліся таксама ў Влахернах, дзе таксама быў зроблены прыдзел, які называўся сьв. Ракаю. Халкапратыйская Багамацер на фрэсках, звычайна, зьвернута направа8. 1. Сахаров Н. Нсследовання о русском нконопмсаннл, кн. 2: Школы русского лконоплсанля. — С.-Петербург 1849 С. 13. 23 № 5. 2. Кондаков Н.П. Нконографля Богома терн, т. П,—Петроград, 1915, с.222. 3. Лаурлна В.К. Новые атрнбуцнн пролз веденлй псковской нконопнсн. — Па мятннкн культуры, Новые открытня 1989, —М., 1990. с. 187-188. 16 4. Раппопорт П.А. Русская архлтектура X—XIII вв. Каталог памятннков —Л 1982, с. 96-98 №167. 5. Псотрыя беларусакга мастацтва ў 6 тамах, т.І.— Мн., 1987, с.77-84. 6. Штыхаў Г.В. Печать XII в. лз Полоцка. Советская археологля, 1956, № 3, с. 242 244; Яннн В.Л.Актовые печатл Дрвеней Русл Х-ХУ вв„ т 1 м 1970 .с.118, 210 (№222), 232, таб. 20,’ 63. Багамацер Эфеская; Іканаграфічны тып Багамацеры, які зьмешчаны у ахвярніку Спаскай царквы Еўфрасіньнеўскага манастыра і на полацкай пячатцы, вызначаецца як Агіасарытыса або Халкапратыйская. Адным з характэрных прызнакаў зьяўляецца палажэньне фігуры Багамацеры, якая стаіць бокам або ў трохчацьвертым павароце, у 7. Там жа. с. 231, 234 (№121а), т. 32, 75. 17 Арх. Міхаіл. Пячатка Еўфрасіньнеўскага манастыра, знойдзеная ў 1962 г. Аналягічна адлюстраваньню на фрэсцы, бізантыйскія майстры даюць яе вобраз на многіх іконах. Тым няменьш, тут асабліва важна адзначыць тоеснасьць у адносінах да расейскай іконы сярэдзіны ХУІ ст„ якая паходзіць з Каргопаля, 8. Пуцко В.Нкона Богоматерн Аглосорлтлссы. —Зборллк Народног музе]а, кнь. УІІІ. Београд, 1975, с.354-362. A менавіта таму, што на ёй быў надпіс: «Положенне рмзм сьвятыя Богороцнцы во Влахерне»9. Палажэньне рызы сьв. Багародзіцы, Влахерна. Ікона з сабору ў Каргаполі. Такім чынам, полацкая фрэска на гадвае аб усім, што зьвязана зь Влахернамі. Сёньня нельга сумнявацца ў тым, што сьпіс влахернскай іконы быў вядомы ў старажытным Кіеве як абраз Ба гародзіцы Дзесяціннай. Такі-ж назоў меў і знакамітага храм, у якім ён знаходзіўся. Вядома таксама і тое, што гэта была старадаўняя выява Пакрова.10 Арыгінал Дзесяціннай іконы не захаваўся, але аб 9. Жнвопнсь Вологодскнх земель ХІУ — ХУПІ веков. Каталог выставкіі. М., 1976, № 52 1 0. Пуцко В. «Богороднца Десятннная» н ранняя нконографня Покрова, в кн.; Festschrift fur F. von Lilienfeld sum. 65. Geburtstag.-Erlangen, 1981, s.355-373. іканаграфіі можна меркаваць, дзякуючы рэпрадукцыі на бронзавых крыжах-энколпіёнах канца XII ст". Багародзіца Дзесяцінная. Крыж-энкалпіён. Кіеў. Сьпісам яе, хутчэй за усё пачатку XII ст., служыць вядомая ікона Багама церы Багалюбскай, мажліва зьвезеная з княжацкага Вышгарада разам з іконай Ба гамацеры Уладзімірскай. У ХУ—ХУІ стст. ужо на маскоўскай глебе зьяўляюцца шматфігурныя кампазыцыі, якія прадстаўлялі тых, хто маліўся Багамацеры Агіасарытысе: сьвятых, князёў і мана хаў. 1х прынята разглядаць як мадыфі кацыю старажытнай іканапіснай схэмы12. 11 . Пуцко В.Кневскнй крест-энколпнон с Княжей горы,—Slavia Antigua, t. XXXI. Poznan, 1988, s.209-225. 12 .Грабар A.H. Заметка o методе ожнв лення траднцнй нконопнсн в русской жнвопнсн ХУ-ХУІ веков,—Труды от- Ікона Багамацеры Багалюбскай. Уладзімір. У жыціі прэпадобнай Еўфрасіньні Полацкай сказана аб тым, што яна у сілу родасных сувязей з бізантыйскім царс кім домам зьвярнулася да імпэратара Мануіла з прозьбай даць у храм, заснаванай ею абіцелі, адну з трох іконаў Багамацеры, якія па паданьню былі на пісаныя Лукой. Са згодай Мануіла, кан стантынопальскі патрыярх Лука Хрызо верг прыслаў менавіта тую ікону, якая знаходзілася ў Эфесе. Пакольку бізантыйскай іканаграфіі застаецца невядомы вобраз Багамацеры Эфескай, то можна прыпусьціць, што размова ідзе або аб іконе, паходжаньне якой зьвязана з Эфесам, або аб сьпісе рэальна існа ваўшай іконы Багамацеры Эдэскай, сьпіс якой адносіцца да IX — XI стст. і скла- дела древнерусской лмтературы, т. ХХХУІ.—Ленннград, 1981. с .290-291. дае галоўную сьвятыню царквы сьв. Але ксея ў Рыме. Па паданьню, менвіта ёй пакланяўся Алексей, чалавек Божы, у час свайго знаходжаньня ў Эдэсе. Па сваёй іканаграфіі ёй блізка рымская ба гародычная ікона канца УІП ст. у царкве Сант Марыя дэль Разарыё13. Абедзьве назвы твора адлюстроўваюць Багамацер у іканаграфічным тыпе Агіасарытысы. Калі менавіта падобная ікона была даслана з Канстантынопаля ў Полацак прэпадобнай Еўфрасіньні, то гэта здарыла ся пасьля 1157 г., яшчэ да выкананьня росьпісаў манастырскага храма. Сумня вацца ў тым, думаецца, няма падставаў.