КНІГІ ОНЛАЙН
Што тычыцца моўнага пытаньня, то сьцьверджаньне аўтара артыкулу занадта неверагоднае для таго, каб быць праўдай, бо Янка Станкевіч, якраз наадварот, быў усеагульна вядомы як чалавек, у пытаньнях мовы дастаткова бескампрамісны, і якраз, паводле сьведчаньня зусім ня добразычліва да яго настроенага Аляксандра Стагановіча, сам „не хацеў гаварыць з тымі, што ня ведалі свае роднае л<овы"(Стагановіч А. Успаміны пасла // Запісы БШіМ. №. 32. Нью-Ёрк—Менск, 2009. С. 264). 137 Стэфан Сэвэр Кіртыкліс (Kirtiklis') (1890—1951), польскі дзяржаўны дзеяч, прыхільнік Юзэфа Пілсудзкага. У другой палове 1920-х гг. быў начальнікам аддзелу бясьпекі Ваяводзкай управы ў Вільні. У1930—1931 гг. — віленскі, у 1931—1936 гг. — паморскі, у 1936—1937 гг. — беластоцкі ваявода. 138 Юстын Мурашка (?—1952), грамадзкі дзеяч. Да беларускага руху далучыўся ў 1917 г., быў сябрам Цэнтральнай беларускай вайсковай рады, у 1918 г. уваходзіў у якасьці яе прадстаўніка ў склад Рады БНР. У чэрвені 1919 г. быў выбраны сакратаром прэзыдыюму Беларускай рады Віленшчыны й Гарадзеншчыны. Сябра Беларускай вайсковай камісіі. У 1920-х гг. жыў у Заходняй Беларусі, у 1928 г. балятаваўся ў сойм зь сьпісу Янкі Станкевіча. Быў фармальным старшынём Беларускай сялянскай партыі. Пасьля Другой сусьветнай вайны — у эміграцыі, браў удзел у першым Сусьветным зьезьдзе беларускай эміграцыі ў канцы 1949 г.^ 139 Публічная дыскусія адносна маёнтка, купленага Янкам Станкевічам на мяжы 1920—1930-х іт., бярэ пачатак яшчэ з таго часу, калі той быў толькі набыты. Перад паўторнымі выбарамі ў польскі сойм у Лідзкай і Сьвянцянскай акругах (выбары адбываліся, адпаведна, у траўні і ў ліпені 1930 г. пасьля таго, як польскі Вярхоўны суд прызнаў папярэднія выбары (сакавіцкія 1928 г.) у гэтых акругах сфальсыфікаванымі) у газэце беларускіх хрысьціянскіх дэмакратаў „Беларуская крыніца" (№15.18 красавіка 1930) быў апублікаваны матэрыял, аўтар якога сьцьвярджаў, што Я. Станкевіч„на супалку зь Юстыном Мурашкам (кандыдатам у Сойм ад нумару 41 у Сьвянцянскім вокрузе) закупіў боо дзесяцін зямлі. Зласкі панскай купіў ён гэту зямлю дужа танна з той мэтай, што адпрадасьць яе пашым сяляпам і шмат заробіць“. У адказ на гэта Станкевіч палічыў патрэбным выказаць у друку свой погляд на рэчы, надрукаваўшы ў віленскай газэце „Наперад!" (№16.30 красавіка 1930. С. 4) свой адкрыты ліст ад 19 красавіка 1930 г. пад характэрнай назвай „Адказ дэмаралізатарам беларускага жыцьця", у якім адносна сваіх зямельных справаў заявіў наступнае: „А запраўды ёсьць начай. 3 належачага да А. Аляксапдрава ўрочышча Рудня (каля боо гэктараў), Жойдзішнае вол., Вялейскага павету часьць купіўЯзэп Сьвятліцкі з в. Руда Яворская, Курылавіцкае вол., Слонімскага пав., часьць Ю. Мурашка й каля 200 гэктараў запісапа пры куплі на мяне. Ю. Мурашка купіў найменей. Точныя лічбы няведамы, бо зямля яшчэ не памерана. Была думка, каб якая беларуская арганізацыя купіла сама ўсю Рудню дзеля таннай парцэляцыі паміж безьзямельнымі й малазямельпымі беларускімі сялянамі ды каб даць частку пад санаторыю для хварэючых на сухоты беларускіх дзеячоў. Але дзеля таго, што арганізацыі ня мелі грошаў, дык часьць купіўЯ. Сьвятліцкі й часьць Ю. Мурашка. Калі ж арганізацыя ня мела грошаў і на асталых 200 гэктараў (прыблізна), дык грошы на куплю іх пазычаў я ў свайго швагры доктара мэдыцыны Яр. Новака ў Празе, а тысяча (і.ооо) зал. пазычыў у свайго айчыма Антона Чатыркі. Рабіў я гэта маючы на ўвеце тыя самыя мэты, дзеля якіх гэную зямлю мапілася купіць арганізацыя, г. зн. каб потым парцэляваць без заробку паміж безьзямельпымі й малазямельнымі беларускімі сялянамі ды даць частку пад санаторыю. Але заплаціўшы за зямлю пазычанымі грашыма, каб зябясьпечыць іх, мусіў зямлю запісаць на сябе. На пазычаныя ў швагры грошы я маю дакуманты (грошы прысланы праз банк), а на пазычаныя ў айчымаАнтона Чатыркі цікавыя могуць пабачыць уягомой вэксаль (адрэсА. Ч.: Арляняты, Крэўскае вол., Ашмянскага nJ. „Biel. Krynica“ піша, што, „3 ласкі панскай купіў ён гэту зямлю дужа manna з тэй мэтай, што адпрадасьць яе нашым сялянам і шмат заробіць". Ня ведаю, скуль „Biel. Кгупіса“ ведае аб такіх плянах пейкіхласкавых да мяне паноў зрабіць мяне багатым. самае прарабляе і зь нейкім Каралём, якога падсоўвае пад нейкае абвінавачваньня, але грошы ў суме 28.000 злотых палажыў сабе ў кішэню і болый нялезу ніякія палітычныя справы. Кіртыкліс застаўся з „носам У часе барацьбы паміж беларусамі і палякамі ў гэтай справе пальцы мачалі й бальшавікі. Разам са сваім сябрам Бабровічам‘ій др. Янка Станкевіч бярэцца весьці выдавецтва ад імя камуністычнае партыі Заходняй Беларусі'4', і на гэтую мэту бярэ ад Бабровіча гро- ^>Але праўда, што ўсе тры мы купілі гэтую зямлю вельмі танна,боразам з доўгам у банк гэктар абыйшоўся па 65 зал., а бяз доўгу ў банк, каторы трэба плаціць у працягу 51 г. — 40 зал. Але не было тут нічыей ласкі. Гэтую „ласку“ я магу пераўступіць кожнай беларускай арганізацыі, калі толькі яна забавяжацца выпаўніць тыя заданьні, дзеля каторых куплена запісаная на мяне часьць Рудні й толькі верне мнетыя грошы, каторыя я заплаціў. Навет няхай паразумеецца з маімі пазычэльнікамі (з тымі, што мне пазычылі грошы) і доўг зь мяне перавядзе на сябе. Я із свайго боку абяцаю ўсякую помач у гэтай справе. „Віеі. Кгупіса" сьвядома хвалшуючы справу куплі Рудні, хоча прадставіць мяне ў вачох нашага сялянства як чалавека, каторы забагацеў з пасольскага мандату. Гэтыя хвалшывыя закіды якраз робіць тая група, сябры каторай, будучы пасламі, пакуплялі сабе й сваім сваякам зямлю й ня толькі зямлю. Гэтак, кс. Адам Станкевіч купіў сваёй сястры Ганьне Гарлуковічысе 18 гэктараў найлепшай зямлі ў Карпуцішкахля Барун і 3 гэктары ў Смалянцы недалёка Барун, другой сваёй сястры Амэлі, што замужам у Вішнёўцы, Крэўскае вол., пераставіў увесь будынак, ня кажучы ўжо аб іншыхягоных падарках. Я заяўляю, што ў згодзе з мэтамі, зь якімі была купляна запісаная на мяне часьць Рудні, я гэную часьць магу памяняць на зямлю, купленую кс. А. Станкевічам яго сястры Г. Гарлуковічысе навет на адны яе Карпуцішкі. Зробленыя ў гэтым лісьце заявы прашу прыняць як пропозыцыі“. ‘4° Янка Бабровіч (1902—1943), радыкальны дзеяч. У1922—1925 гг. вучыўся ў Праскім унівэрсытэце, дзе далучыўся да левых рухаў. 3 1925 г. — cadpa Кампартыі Чэхаславаччыны, з 1926 г. — сябра КПЗБ. Быў прадстаўніком КПЗБ пры ЦК БСРГ, палітычным рэдактарам шэрагу грамадоўскіх газэтаў. У 1928 г. арыштаваны польскімі ўладамі, прысуджаны да 15 гадоў турмы. У верасьні 1932 г. паводле абмену вязьняў перададзены ў СССР, дзе ў 1933 г. яго арыштавалі ў справе „Беларускага нацыянальнага цэнтру“ й асудзілі на 10 гадоў зьняволеньня. Загінуўулягерах. 141 Цяжка сказаць, на якіх падставах аўтар артыкулу залічыў Янку Бабровіча да сяброўЯнкі Станкевіча. Хоць гэтыя дзеячы й вучыліся ў свой час разам у Празе, яны заўсёды былі ідэалягічнымі апанэнтамі й лідэрамі супрацьлеглых, прынцыпова варожых адна адной беларускіх груповак. Дзеля таго^ шы наперад. Пасьля першае канфіскаты выдавецтва не адноўлівае, грошы, на жаданьне Бабровіча, не варочае. Яшчэ адзін характэрны выпадак. Сухоты даядаюць беларускага змагара Скаповіча42, і ён знаходзіцца напярэдадні свае сьмерці, але яшчэ ў поўнай прытомнасьці. Яго наведвае др. Янка Станкевіч як стары знаёмы. Гутарка ня вяжацца. На разьвітаньне др. Янка Станкевіч прапануе паміраючаму прыняць баптызм'43. Агульнае зьдзіўленьне, бо ўсім ведама, што Скаповіч паходзіць зь сям’і вельмі ^выглядае малаімавернаю магчымая супраца гэтых двух дзеячаў і на тэрыторыі Заходняй Беларусі ўжо пасьля вяртаньня іх абодвух з вучобы на радзіму. Да 1928 г., калі Бабровіч быў арыштаваны польскай паліцыяй і ўжо пасьля гэтага ніколі ня змог аднавіць сваёй актыўнай палітычнай дзейнасьці непасрэдна ў Заходняй Беларусі, Станкевіч актыўна ствараў ляяльную ў дачыненьні Польшчы Беларускую сялянскую партыю, выдаваў памяркоўную газэту „Народ“, балятаваўся пры пэўным спрыяньні мясцовай адміністрацыі ў польскі Сойм, і таму незразумела, як і дзеля чаго ён у такіх умовах мог узяцца за такую рызыкоўную справу, як„вядзеньне выдавецтва ад імя камуністычнае партыі Заходняй Беларусі". Нават з чыста матэрыяльнага гледзішча (калі гіпатэтычна прыпусьціць, што Янка Станкевіч і сапраўды быў абсалютна амаральным чалавекам, які ўсё рабіў толькі й выключна дзеля сваёй асабістай выгады, як яго хоча падаць аўтар артыкулу) супраца з палякамі ў тых умовах была куды больш выгадная, ня кажучы ўжо пра бясьпечнасьць. 142 Пра існаваньне ў міжваеннай Заходняй Беларусі беларускага дзеяча на прозьвішча Скаповіч зьвестак ня выяўлена. Магчыма, тут аўтар мае на ўвазе кагосьці зь вядомых братоў Стаповічаў — каталіцкага сьвятара й паэта Канстанціна (творчы псэўданім Казімер Сваяк) ці грамадзка-палітычнага й культурнага дзеяча Альбіна (памёр 18 сьнежня 1934 г.). Аднак жа вельмі сумнеўна, каб Янка Станкевіч мог рабіць такія прапановы камусьці зь іх. Канстанцін Стаповіч памёр 6 траўня 1926 г. сапраўды ад сухотаў, але прапаноўваць яму перад самай сьмерцю перайсьці ў іншую канфэсію мог бы толькі чалавек, зусім незнаёмы ні зь ягонай творчасьцю, ні зь ягоным сьветапоглядам, у чым Янку Станкевіча западозрыць цяжка. Да таго ж Станкевіч у той час яшчэ давучваўся ў Карлавым унівэрсытэце ў Празе, і ў Вільні адсутнічаў проста фізычна. Што тычыцца Альбіна Стаповіча, то ён увогуле памёр 18 сьнежня 1934 г. зусім не ад сухотаў, а ад хваробы сэрца, і сьмерць ягоная не была чаканай. 143 Тут відавочна праяўляецца слабая арыентацыя аўтара артыкулу ў справах пратэстанцкіх цэркваў. Янка Станкевіч і сапраўды падчас навучаньня ў Празе перайшоў з рыма-каталіцтва ў пратэстанцтва, але належаў не да баптысцкай, а да мэтадысцкай царквы. рэлігійных беларусаў-каталікоў і сам шчыры каталік. На гэтае зьдзіўленьне Станкевіч адказвае: „Ну ішто ж з таго. Паміраючаму ўсёроўна, а яна гэтым што-небудзь ды зараблю“. Адсюль выснаў, што др. Янка Станкевіч бярэцца за ўсякую працу, дзе можна хоць што-небудзь зарабіць. Др.Янка Станкевіч у мінулым умеў выкупляць тыя выдавецтвы, якія не адпавядалі ягонаму духу і поглядам, а потым гэтыя выдавецтвы заглушваў™. У др. Янкі Станкевіча ёсьць свой прынцып і тактыка падыходу да рэчаў. Каб дасягнуць пастаўленае мэты (што яму не заўсёды ўдаецца), ён здолен на любую подласьць у адносінах да свайго праціўніка.