1 Падрабязьней пра архіўгл.: Гардзіенка, Натальля. АрхіўДзьмітрыя Касмовіча // Запісы БІНіМ. №32. Нью-Ёрк—Менск, 2009. С. 482—498. 2 Успаміны Дзьмітрыя Касмовіча публікаваліся на старонках часопісу „Спадчына“ (№№2—6, 2001; №№1—4,2002), а пазьней пабачылі сьвет асобнай кнігай (Касмовіч, Дзьмітры. За вольную і сувэрэнную Беларусь. Вільня, 2006. — 224 с.). 3 Першы варыянт распаўсюджваў сам Галубовіч з 1952 г., размножыўшы яго на рататары. Другі, знойдзены ў архіве БІНіМу, раней ужо друкаваўся на старонках „Запісаў". Гл.: Юрэвіч, Лявон. Танальнасьць біяграфіі як энцыкляпэдычнага жанру // Запісы БІНіМ. №30. Ныо-Ёрк—Менск, 2006. С. 223—230. з архіву Дзьмітрыя Касмовіча дадаюць цікавыя рысы да біяграфіі гэтага героя, і ня толькі пачатку 1950-х. У адной з тэчак знойдзены ліст жонкі Людвіка Галубовіча Антаніны, напісаны праз чатыры гады пасьля сьмерці мужа. Гэты ліст раскрывае некаторыя моманты даваеннага жыцьця Галубовіча (мова арыгіналу захаваная): „Мюнхенгладбах 30.12.68 ДорогойДйма! Пйсьмо я Баше получйла, за которое я Вас очень благодарю. Особенно что Вы мне хочете помочь4. Дйма, Вы спрашйваете, почему нужно 6 лет, еслй только не хватает 4 месяца? По соцйальным законам нужно йметь самое нанменьшее 6о месяцев, которые офйцйально заферзйхерованы5. Людвйку прйзналй 36 месяцев немецкого вермахта, й 20 месяцев он работал на фабрйке. Так что всего 56 месяцев, a 4 месяца не хватйло. У немцев вышел новый закон, что хайматлозе ауслёндер6 ймеют право сделать нахферзнхерунг7 за годы, которые работалй дома.Для меня было бы лучше всего йметь посветку за 2 года, что Людвйк работал в Хабаровске, которую Вы ймеете. Дйма, почему Людвйкработал от 16 лет, это я Вам хочу опйсать. Когда Людвйк оканчйвал среднюю школу, у него заболел отец, так как у нйх была большая семья й все детй былй еіце малые, то Людвйк должен был кйнуть учебу u noilmu работать, но в 16 лет в учрежденйе на работу не бралй, a Людвйк хотел работать й учйться. Поэтому он прйбавйл себе два года, когда выставлял nacnopm, й как 18-летнйй поступйл на работу е Мйнске e Munucmepcmee (ЛЕСБЕЛ). Вначале как помойршк 4 Крыху раней, у 1965 г., Антаніна Галубовіч ужо зьвярталася да Дзьмітрыя Касмовіча па дапамогу ў зьбіраньні дакумэнтаў, неабходных для атрыманьня пэнсіі па сьмерці мужа. Аднак іншых лістоў ад гэтай жанчыны з пэрыяДУ1965—1968 гг. у архіве ня знойдзена. 5 Тут, імаверна, вытворнае ад нямецкага слова versichern — „спраўджваць, пацьвярджаць". Маецца на ўвазе, што тыя месяцы працы афіцыйна прызнаныя й пацьверджаныя дакумэнтамі. 6 „Хайматлозе ауслендер“ (ад ням. heimatlos auslander) — замежнік без радзімы, уцякач. 7 „Нахферзйхерунг“ (ад ням. Nachversicherung') — пацьверджаньне ранейшым часам. секретаря, а через несколько время выбйлся выше й был секретарем в каком-то отделе8. Н так ему удалось днем работать, а вечерамй он окончйл среднее образованйе. Когда он хотел пойтй студеевать, то в это время он уже добро зарабатывал, й нужно было поддержйвать семью, поэтому он отложйл студйю на пару годР. Но в 1935 году была большая чйстка, й он попал разом с другймй как враг народа на Сйбйрь, на 5 лет заключенйя, но Людвйка освободйлй на год раныйе. Он должен был как вольнонаемный два года работать вХабаровске'". Вот этйх два года мне нужно й доказать сверкамй, wiu же 3 йлй 4 года, что он работал в Мйнске. Дйма, нйкакойролй не йграет для ферзйхерунга" с какйх год, от 16 йлй от 18. Главное, что это важно посветку сделать, какяВам подала. Потому что стойт все так в антраге'2, что я делала дляренты, 8 У варыянце біяграфіі з архіваў БІНіМу Людвік Зарэчны сьцьвярджаў пра значна большыя ўласныя працоўііыя посьпехі: „Уюнацкія гады ў часыросквіту так званага НЭПу, калі балыйавізм яшчэ не паказаў свайго сапраўднага аблічча, прымкнуў да Камуністычнага Саюзу Моладзі (Камсамолу) Беларусі — ЛКСМБ. Працаваў у дзяржаўных установах БССР: быў Сакратаром Аддзелу Кадраў трэсту ,Десбел“, Сакратаром Народнага Камісара Земляробства БССР, ЗагадчыкамАсабовага Складу Наркамзема й Сакратаром Калегіі Наркамзема БССР. Працаваў Кіраўніком Спраў Паўнаважнага Прадстаўніцтва Народнага Камісарыяту Саўгасу СССР пры СНК БССР, быў Сакратаром Спэцыяльнае Калегіі Вярхоўнага Суда БССР“ (Юрэвіч, Лявон. Танальнасьць біяграфіі... С. 226). 9 У згаданай вышэй аўтабіяграфіі Галубовіч сьцьвярджаў, што скончыў вышэйшую юрыдычную асьвету. 10 У той самай аўтабіяграфіі сам Галубовіч падаваў іншую вэрсію свае працы ў лягерах і пасьля іх: „Улягерох прымусовае працы ў БАМлягу НКВД працаваў як вязень на розныхработах: ляпіў цэглу, грузіў пясок, капаў канавы, а нарэшце быў і ў лягернай адміністрацыі: быў ІнспэктарамАтэстацыйнае Камісіі, Старшым ІнспэктарамАддзелу Прапаганды (КВЧ), быў і заступнікам начальніка гэтага ж аддзелу. 3 БАМлягу нарэшце перакінулі ў так званы Бурлаг НКВД. У гэтым лягеры пэвен час быў Камэндантам Штабу, a па звальненьню ад кары змушаны быў надалей заставацца на працы ў гэтым жа лягеры й каля двух гадоў займаў становішча НачальнікаАдміністрацыйна-гаспадарчае Часьці Штабу Бурлягу НКВД“ (Юрэвіч, Лявон. Танальнасьць біяграфіі... С. 227). 11 „Ферзйхерунг" (ад ням. versicherung~) — пацьвярджэньне, страхоўка. 12 „Антраг“ (ад ням. antrag) — заява, хадайніцтва. й еслй что-нйбудь переделывать, то получйтся путанйца.Дйма, для Васяхочу еіце сообіцйть, почему Людвйк опять ймел правйльный год рожденйя. В1942 году, когда Людвйк был в немецком плену, то отец Людвйка хотел забрать его нз лагеря'3. Для этого нужна была посветка, что Людвйк действйтельно его сын. Н отец прйнес старую метрйку, в которой стоял год рожденйя не 1913, a 1915, й поэтому Людвйк добавленных 2 года так потерял. Дорогой Дйма, это я Вам хотела вкратце опйсать, как получйлось, что Людвйк от 16 лет был уже на работе. Но это нйчего не ймеет обіцего с посветкой, которую мне нужно. Днма, яйне знаю, какую Вы хочете выставйть, йз Мйнска нлй йз Хабаровска. Еслй Вы выставйте йзМйнска, то нужно два светкй, а еслй йз Хабаровска, то только одйн светок. Дйма, мне нужно ту йлй нную, анена 6 лет, как Вы зразумелй. Мзвйншпе, что я так плохо тішу, но я думаю, что на машйнке лучше поймете. Дйма, насчет архйва, то я еіце нй одной поперкй не пошевелйла, й это все нужно разобрать. Какяэто сделаю, тояВам прйшлю. Еіцераз Вам болыйое спасйбо, что Вы стараетеся нам помочь. У нас слава богу все жйвы u здоровы, чего й Вам желаем от всей душй. Прйвйтанье Надй й деткам. Вашй Тоня й детй А. Голубовйч“ Нічога невядома болей наконт перадаваньня Антанінай Галубовіч Касмовічу архіваў мужа. Прынамсі сярод папераў кіраўніка БНП і Беларускага вызвольнага фронту, што трапілі ў Менск, няма дакумэнтаў, якія маглі б належаць Галубовічу. Як не захавалася тут і іншых лістоў ягонай жонкі. Ёсьць толькі некалькі лістоў самога Людвікай чарнавікоў адказаў Касмовіча, напісаных на пачатку 1950-х. 13 Галубовіч сьведчыў пра сваё жыцьцё на пачатку савецка-нямецкай вайны наступным чынам: „Ад працы ў лягерох прымусовае працы ў Сібіры канчаткова звольніўся ў чэрвені месяцы 1941 г., але па дарозе да дому захапіла вайна.Дома прабыў толькі адныя суткі й быў змабілізаваны на фронт ваяваць супроць немцаў. У Чырвонай Арміі скончыў кароткатэрміновую афіцэрскую школу і ў ранзе лейтэнанта заняў становішча Заступніка Начальніка ПФС Штабу палка 19-йАрміі, якая дзейнічала на Заходнім Фронце. У адным з баёў быў ранены й захоплены немцамі ў палон. Знаходзячыся ў палоне да вясны 1942 г., працаваў санітарам у нямецкім вайскова-палявым шпіталі№2/531, які знаходзіўся ў горадзе Вязьма. Нарэшце, як беларус, быў звольнены з палону...“ (Юрэвіч, Лявон. Танальнасьць біяграфіі... С. 227). Гэта быў час, калі пачыналася халодная вайна й заходнія палітыкі ды вайскоўцы актыўна кантактавалі з прадстаўніцтвамі народаў, што знаходзіліся ў зоне ўплыву СССР. Яшчэ не было зразумела, у што ўсё гэта выльецца: нехта чакаў вайны, нехта спадзяваўся на палітычнае ўзьдзеяньне на савецкае кіраўніцтва. Яшчэ толькі закладаліся ў Нямеччыне праекты Інстыіуту вывучэньня СССР, радыё „Свабода", радыё „Вызваленьне“... У беларускіх дзеячаў былі таксама розныя надзеі і кантакты з заходнімі палітыкамі, а таксама своеасаблівая барацьба за ўплыў на іх. 3 пачатку 1950-х і Дзьмітры Касмовіч, і Людвік Галубовіч пачалі актыўна ўдзельнічаць у гэтай барацьбе. Яе акалічнасьці ды тыя варункі, у якіх адбываліся падзеі палітычнага жыцьця ня толькі беларускай эміграцыі й ня толькі ў Нямеччыне, выразна відаць зь ліставаньня двух дзеячаў. Дзьмітры Касмовіч на той час ужо пасяліўся (як аказалася, на стала) у Штутгарце (Stuttgart), узяўшы прозьвішча Кісялеўскі, а Людвік Галубовіч, назваўшыся Зарэчным, спачатку жыў у Білефэльдзе (Bielefeld), потым перабраўся ў Лянгенфэльд (Langenfeld). Першы зь лістоў, сярод іншага, пацьвярджае колішняе знаёмства Галубовіча з Касмовічам з часоў вайны: „Людвік Галубовіч, (21-а) Білефэльд/Вэстф. Шусьлерішпраса №8/о 24 лютага 1951 году Вельмі шаноўныДзядзькаДзіма! Даруйце, каліласка, што так велічаю, бо зараз усё так пераблытана, што інакш і не выпадае велічаць. Вы напэўна не дагадаецеся, ад каго можа быць гэты ліст — прозьвішча маёхаця і не эмігранцкае, але зь цягам часу яно не засталося ў Вас у памяці, напэўна? Але каб не было нейкага непрыемнага разважаньня, пакуль што напомню Вам, хто я такі: можа, памятаеце старога Бярдзяева ў Смаленску — аў яго працаваў калісь адзін беларус, эвакуіраваны ізь Вязьмы. Пазьней, у 1943 г., гэты самы беларус быў у Cm. Дарогах, і Вы зь Вітушкай* наведвалі яго, калі прыяжджалі да Кобзава. Ён быў у Вас у Менску, калі ехаў на экскурсію ў 14 Маецца на ўвазе Міхась Вітушка (1907—2006), вайсковы дзеяч. У1941— 1944 гг. — арганізатар вайсковых антысавецкіх аддзелаў на Смаленшчыне, Браншчыне, Магілёўшчыне. 3 1945 г. узначальваў нацыянальны партызанскі рух на тэрыторыі БССР. Нямеччыну, і Вы сустракаліся зь ім на зьезьдзе БЦР у Эльвангене ў 1948 г.15 Адным словам, Вымяне павінны памятаць! Адрас Ваш я атрымаў ад Радаслава К.'ь, калі ён быў яшчэ ў Гёкстары і доўгі час зьбіраўся напісаць да Вас, але справа, аб якой неабходна было з Вамі пагутарыць, усё неяк адкладалася па не залежных адмяне абставінах. A справа гэта наступная. Mae прыяцелі парабоце (ангельцы) зараз вельмі зацікаўлены Беларускім пытаньнем, асабліва пытаньнем збройнае сілы Беларусі ў часе акупацыі. Пад гэтым пытаньнем разумеецца БКА і батальёны ОД. Адносна БКА справа больш-менш высьветлена, а вось ОД. — мне хоць і знаёма, але ёсьць пэўныя непаразуменьні. Iмне трэба парадзіцца зь людзьмі, якія гэта пытаньне болый-менш ведаюць. Радаслаў К. з гэтай справай не знаём, да і к таму ж яго няма зараз у Эўропе — ён выехаў да сваёй дачкі ў Аргентыну, выехаў яшчэ перадКалядамі, іВаш апошніліст я скіраваў да яго ў Аргентыну. Выехаў, можна сказаць, зусім неспадзявана, і калі выяжджаў, дык прасіў мяне, каб я асабліва не распаўсюджваў ягоны выезд з Эўропы, бо для эмігранцкіх кругоў ён лічыцца ў Эўропе. I таму прашу Вас, каб Вы гэта таксама трымалі ў сакрэце.