КНІГІ ОНЛАЙН
^начальнйк полйціш Демутс йзбйвал й сажал в карцер всех желаюгцйх вернуться на родйну. Об этом нам рассказалй многйе советскйе граждане, прйбывшйе к нам йз „Розалй-казерне". Такйе демутпсы былй в каждом лагере, й всюду онй действовалй одйнаково. Выученйкй англййскйх полйцейскйх школ следйлй, чтобы нй одйн человек не ушел йз лагеря, й с этой целью насаждалй сйстему тайной слежкй. Полйцейскйе агенты й провокаторы сообш,алй адмйнйстрацйй, a та — англййскйм властям фамйлші людей, заподозренных в желанйй вернуться на родйну. „Подозрйтельных" назначалй на самые тяжелые й грязныеработы, урезалй йм продовольственный паек, переводйлй в худшйе баракй, заключалй в карцер. Нногда этнм людям пред'ьявлялй фальшйвые обвйненйя e eopoecmee й заключалй в немецкйе тюрьмы. Тех, кто не сдавался й твердо отказывался от вербовкй в шпйоны, убйвалй. Обычно после такйх террорйстйческйх актов обт>являлось, что человек покончйл жйзнь самоубййством“ (с. 102—103). 57 Вініцкі, Апесь. Матар’ялы да гісторыі беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 1939—1951 гадох. Мінск, 1994. С. 197. 58 Аповед шматгадовага сябраЯзэпа Гладкага Антона Шукелойця. Успамін запісаны ў чэрвені 2001 г. Захоўваецца ў прыватным архіве Лявона Юрэвіча. 11 I Й Е П АР A I ПАОЬКЯЯЦЦА? рііЯг.ы «rHo, rpyroe, хзосятпо ратотяпнаа ры.деньне, а твк семв 1 друкяняннр вЫаЧЧькі бвлвруонві’ энігпяпві, 6«^-^... Усе янь эвймяфцдв вьфлаэньнсм "оур’ёгчэк" првбдемч? як сппы: ніМ 1 больп рвліць нв галгцу снеЬгс “acoorfv пвмьяў. Уоя янн ншчэ -гжэй 1 Cea тпго нерягв:."?ыя напэы незаН эыіт«Цй4. 1 ні едю з ravux вкганьняу ня стяріць гжівд свбай звДЕНаНя: дздь наэану iwepysy-wy эмітлНту магчьыясьць крьху З^еьмяяццв, рсяабіць нстуяснььв нэпрвў. Pi-n» He птв нэм і пеоьмя^цпв? Всоь гэтуо эадрчу: снйянше рясй хнм? бяскяопртньм оьмехян, а чвсям унллоць ояго-трга 1 едкет оетнрвй -і стйвіць первд овбою «Двідв". Кепіотрвт Ж м з х. БЕЛАРУСЫ ГРЫЗУЦЦА. Толькі я у гвзэ?а гляну — Чув гя₽лт э-аа вніяну. Як хтс ўмее. як хто мсжв ГАбрнлі у Пбздаоо;«(д. КрЬ'Н нпм цяжкі нясучы, Е елпруоь-мк>: нэіпь." Тнор?дь пвртыі, УРЕДЫ, аэгеху} УКІ0Х€Г.,:г Л^ЬЛЬЗВ J ^оомн 1 прагрвмв, і пгятфсрмы. Нвтвярвлі НЯД78 «нсго, Зягераляся травогв, Крык пядідь вв ўсе бяхі. ТЎДвДЯДЬ К87ВЛІНІ, Гол«3 і злдять Лйдйіквоць вувіять, Псяввоярўе узьзялсоя — Усе Іфычвкь, усв гпхооя'ь. овкеяікв 1SA6 I пя' шоу хрысьдідь уоякі: М80КЧЯІ ТЯМ, тут ПЯЛЯКІ, Тут ноцасты, тем фкп-лть /yds сэденяюпп» н? "істьу; Льлвль ня нльн врцК богете для "ПРВУДЗІРЫХ ІЭНЭКООТВ?". Л Зяо чз кткн U«=s< - Сяеім ’'вар^гэм" ня аьі.., A B? ТШ ГР< ".7І Г.ЯНООЬ, Ээ дянпоям’і дапоооь... I ПрВ’ХУРНЬ Н0 8бь — . . . Ам "равяець у іх чуб$. Чўак лёяден П»рі«7 Дак ед сорвму гврад. Хай красуэ рязвапояж», Лвіпган HRW .GbSHtB ео«в. Часопіс ,Дзіда“ 1948 г. рыканскае зоны хоцькі-няхоцькі мусілі б караць — аж да пазбаўленьня чалавека статусу Ды-Пі59. 59 Леаніда Галяка за выданьне „Летапісу“ безь ліцэнзіі пакаралі забаронаю пакідаць лягер цягам двух тыдняў (Галяк. С. 92). Тут трэба зазначыць, што прадстаўнікі UNRRA ў 1946—1947 гг., да паўстаньня IRO, мусілі лічыцца з патрабаваньнямі савецкіх афіцэраў, адказных за рэпатрыяцыю грамадзянаў СССР — у тым ліку і ў дачыненьні друкаў. Згаданы вышэй Бруханаў апісвае такую сустрэчу:1* ^„Нераз мы устно й пйсьменно заявлялй англййскйм властям, что йзданйе массы газет u журналов, прйзываюіцйх к нападенйю на СССР, распространяюіцйх грязную антйсоветскую клевету, является грубейшйм нарушенйем международных соглашенйй, под которымй стойт подпйсь u представйтеля Велйкобрйтанйй. Мы ссылалйсь s первую очередь на Крымское соглашенйе о репатрйацай, статья 2 которого предусматрйвала, что стороны не будут допускать пропаганды, враждебной no отношенйю друг к другу. Конечно, англййскйе офйцеры не былй столь найвны, чтобы говорйть: ,Да, мі нарушаем Крымскйе соглашетія". Верные своей тактйке отрйцанйя невыгодных для нйх фактов, онй утверждалй, что йм нейзвестны случай выхода в брйтанской зоне упомйнавшйхся намй йзданйй. Англййскйй представйтель Фогартй заявлял советскому майору Чекмазову, что онй не допустйлй бы появленйя антйсоветскйх йзданйй, так как у нйх есть спецйальный отдел, который следйт за печатью в зоне. Что такой отдел суіцествует, мы зналй. Но вся беда заключалась в том, что йменно с ведома й санкцйй этого отдела появлялйсь на свет божйй, как грйбы-поганкй после дождя, разлйчные печатные лйсткй, пышуіцйе зверйной злобой к Советскому Союзу. „Представьте доказательства, —говорйлй англйчане, — й мы расследуем вашй жалобы“. Ну что ж, господа, доказательства ймеются у нас в йзобйлйй, й мы можем йх вам продемонстрцровать! С этой целью мы прйгласйлй к себе на 13 сентября 1946 года представйтелей англййского Управленйя no делам перемеіценных лйц. Утром в назначенный час к нам прйбылй представйтель Управленйя — мйстер Вэлтон, началышк отдела ЮНРРА в брйтанской зоне — Хйс, стенографйстка, переводчйк. После обмена прйветствйямй начальнйк штаба нашей лшссші майор Румянцев провел гостей в зал й показал разложенные на столе газеты й журналы, йзданные в США, Англйй, амерйканской зоне оккупацйй Германйй. Густо нафаршйрованные антйсоветской клеветой, онй подавалйсь перемеіценным в качестве надежного йсточннка йнформацйй. Англйчане сравнодушнымй мйнамй выслушйвают поясненйя Румянцева. Вэлтон пожймает плечамй й говорйт, что англййскйе властй здесь совершенно не прй чем, поскольку этй йзданйя выходят не в англййской зоне. Тогда полковнйк Кутузов указывает, что тем не менее газеты распространяются средй перемеіценных й, очевйдно, не без ведома англййскйх властей. Вэлтон ссылается на то, что очень трудно уследйть, какая лйтература пронйкает за ограду лагерей, но тем не менее он обеіцает прйнять самые строгйе меры, чтобы пресечь распространенйе подобной пропаганды. Мы прйнймаем к сведенйю заверенйя Вэлтона. Затем Румянцев обьявляет:^ Дарэчы, пра ўлёткі. Яны, тым часам не сабраныя, збольшага згубленыя, крохкія й слабачытэльныя, не апісаныя й не аналізаваныя, — выключны матэрыял да характарыстыкі эмігрантаў, іхняга сьветапогляду. Ва ўлётках сутнасна ўсё — ад аргумэнтаў і абвінавачаньняў да стылю, да самае мовы, гэтак падобнае да мовы перадваенных афіцыйных газэтаў і лістоў у рэдакцыю ад імя „народу". Дазволіўшы стварэньне самаўрадаў, улады справакавалі зьяўленьне навалы перавыбарчых улётак, напісаных у вельмі спэцыфічным жанры — даносу. Сытуацыя з гумарам была адпаведнаю, і ня дзіва, што Лявон Крывічанін (Савёнак) адмовіўся ад працягу шалёна папулярнага ў часе вайны „Дзёньніка Ів. Ів. Чужанінава“. Відаць, загартаванаму фэльетаністу ўмовы ў лягерах Ды-Пі падаліся болып небясьпечнымі за часы акупацыйныя. Перехожу к демонстрацйн антйсоветскйх газет й журналов, йздаюіцйхся в англййской зоне с ведома u прй участйй брйтанскііх военных властей. У нашйх гостей вытягйваются фйзйономйй й тревожно бегают глаза. Хорошо вышколенная стенографйстка мйссЛейстер „на всякйй случай“ прекраіцает запйсывать. На стол выкладывается газета, каждая строчка которой полна ненавйстй к советскому строю. Румянцев поясняет: — 8—10 месяцев назадэта газета под названйем „Апекас“ впервые вышла в лагере „Сауле“. Ее йздатель — Теодор Сйлкалйн. Газета выходйт прй актйвном содействйй господйна Кйльмана, дйректора отдела ЮНРРА прй 22О-м англййском военном управленйй. Румянцев демонстрйрует антйсоветскйе лйсткй „Час“, „Балтййское обозренйе", „Латвййскйй вестнйк" й т. п. Все онй йздаются нацйоналйстйческймй группкамй й „комйтетпамй“, состояіцймй йзлюдей, продавшйх Родйну Гйтлеру, а теперь перешедшйх в услуженйе к новым хозяевам. Майор перечйсляет фамйлйй англйчан, ответственных за появленйе этйх газет. Смйнуту мйстер Вэлтон й компанйя молчат, прйпертые кстене неоспорймымй доказательствамй. Затем Вэлтон просшп дать ему некоторые экземпляры газет для „дальнейшегорасследованйя" Мы даем, но советуем прй этом получйть самые свежйе номера у названных намй англйчан — заботлйвых опекунов этой, с позволенйя сказать, прессы. После вйзйта Вэлтона англйчане больше не требовалй доказательств. Онй молчалй, а газеты между тем йсправно выходйлй. Англййская сторона продолжала попйратьдухйбукву Крымскйхсоглашенйй..."(Брюханов, A. С. 114—115). He, рататарныя гумарыстычныя часопісы выходзілі60 — „Маланка“, ,Дзіда“, „Сьмех на здароўе“, „Сьмехам па галаве"61. Толькі былі яны перш-наперш выразна палітычныя (пераважна антыкрывіцкія) і выдаваліся яны на сваіх тэрыторыях, у сваіх лягерах, і чыталі іх свае. У Ватэнштэце быў выпадак, калі камэндант лягернай паліцыі, не ўпадабаўшы жарт пра паліцыянтаў на гумарыстычнай бачыне часопісу „Шляхам жыцьця", паслаў сваіх падначаленых канфіскаваць нумар62. А тут зьявілася двойчы падпольная ўлётка — без дазволу на друк і ўтым самым скрытыкаваным лягеры! От цяпер вернемся да справы „Загаду старое казы“. 22 красавіка 1947 г. пэдагагічная рада Беларускай гімназіі ў Міхэльсдорфе ў складзе дырэктара Аляксандра Орсы й настаўнікаў — Мечыслава Рагажэцкага, Парфірыя Трысмакава, А. Омаля, Аўтена Каханоўскага, А. Акановіча, М. Кругловіча, Міколы Кунцэвіча, Гіпаліта Палане- 60 Гумарыстычныя часопісы выдаваліся і ў часе вайны — „Камар на чужыне“ (Бэрлін, 1944), „Крывіцкая камарынья" (Бэрлін, 1944). Аўтарам, рэдактарам і выдаўцом абодвух быў Баляслаў Барткевіч. 61 „Сьмехам па галаве“ выдавалі Янка Сурвілла і Аляксей Васіленя. Апошняму належаць і малюнкі. На малюнках адлюстраваныя эміграцыйныя дзеячы: на першай старонцы першага нумару — Адварды Будзька з капустаю, на другой — Мікола Шыла, на пятай бачыне — ВітаўтТумаш. 62 Брылеўскі, Уладзімер. Mae сустрэчы з Хведарам Ільляшэвічам // Беларус. №271—272. Лістапад—сьнежань 1979. С. 3. Леанід Галяк згадвае й такую спробу цэнзуры: „У пачатку красавіка 1946 году выйшаў першы нумар часопісу „Шляхам жыцьця", выданы рататарным спосабамЯ. Сурвіллам ад імя лягернага камітэту. Паколькі ў гэтым не прыймаў удзелу С. Коўйі і ў часопісе ён наагул не ўспамінаўся, дыкхутка прыйшла контаракцыя. Празь некалькі дзён быў скліканы сход, як Коўш назыеаў, актыву. На гэты сход былі запрошаныя, з аднаго боку, група інтэлігентаў, а з другога боку — група каўшоўскіх актывістаў. На гэтым сходзе добра праінструктаваныя „актывісты" на чале з Акуловічам населіся на інтэлігентаў, закідаючы, што тыя ўсё нешта пішуць, а актывісты ня ведаюць, што. Як выхад з гэтага цяжкога палажэньня „актывісты“ прапанавалі, каб усё напісанае насілася на праверку камэнданту лягеру Каўшу. Той чытаў бы, ацаняў бы і або зварочваў, або кідаў у кош. Ніхто не лічыў нават патрэбным адказваць на гумарыстычныя прапановы, апрача Хведара Ільляшэвіча, які стараўся давесьці, што ён ні ў чьш не вінаваты. С. Каўшу хадзіла аб задэманстраваньне, што ягоныя „актывісты" варожа настаўленыя да інтэлігенцыі, і што ён пануе над палажэньнем" (Галяк. С. 61).