КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Нагор’і — вялікія па плошчы ўчасткі горных краін, якія характарызуюцца спалучэннем горных хрыбтоў 177 Народная і выраўненых участкаў, высока размешчаных над узроўнем мора (Малаазіяцкае, Армянскае, Іранскае нагор'і, Тыбет і інш.). Надвор’е — стан атмасферы ў пэўны момант або за які-небудзь прамежак часу ў дадзенай мясцовасці. Характарызуецца сукупнасцю значэнняў метэарала-гічных элементаў (тэмпературы, атмасфернага ціску, ветру, вільготнасці, воблачнасці, ападкаў). Нараджальнасць — адзін з важных паказчыкаў стану насельніцтва краіны, вобласці і т. п. Вы-значаецца колькасцю народжаных за год у разліку на 1000 жыхароў. Велічыня Н. залежыць ад многіх прычын і ў розных краінах не аднолькавая. Самая высокая Н. у краінах Афрыкі (Алжыр, Бенін, Замбія, Свазіленд)—да 47—50 чалавек на 1000 жыхароў. У большасці краін замежнай Еўропы, ЗША, Ка-надзе, СССР Н. —16—18 чалавек. У СССР самая высокая нараджальнасць у Таджыкскай ССР, Тур-кменскай ССР, Узбекскай ССР (34—37 чалавек), самая нізкая — у Латвіі і Эстоніі (14—15 чалавек). Народная гаспадарка — сукупнасць усіх відаў грамадска-карыснай дзейнасці людзей пэўнай кра-іны. Н. г. аб ядноўвае вытворчую і невытворчую сферы і дзеліцца на дзесяткі асобных галін і вы-творчасцей. Н. г. СССР і другіх сацыялістычных краін базіруецца на грамадскай уласнасці на сродкі вытворчасці і свабоднай працы; развіваецца планамерна з мэтай усё больш поўнага задаваль-нення матэрыяльных і духоўных патрэбнасцей народа. Натуральны 178 Натуральны прырост насельніцтва, каэфіцыент на-туральнага прыросту—перавышэнне колькасці на-роджаных над колькасцю памёршых за год у раз-ліку на 1000 жыхароў. Высокі Н. п. н. маюць краіны Лацінскай Амерыкі, многія краіны Афрыкі (Алжыр, Замбія, Лівія). Тут ён складае 30—33 на 1000 жыхароў, г. зн.— 3—3,3 %. Нафтавая прамысловасць — галіна паліўнай пра-мысловасці па здабычы нафты і спадарожнага газу. Сусветная здабыча нафты рэзка равялічылася на працягу 50—70-х гг. бягучага стагоддзя, але запа-сы яе абмежаваныя. 3 замежных краін больш за ўсё здабываюць нафты ЗША, Саудаўская Аравія, Іран, Венесуэла. СССР пераўзыходзіць іншыя краіны па аб’ёму здабычы нафты; галоўныя раёны яе зда-бычы — Заходне-Сібірскі (2/3 агульнасаюзнай здабычы) і Паволжскі. У БССР здабыча нафты вядзецца ў Гомельскай вобласці. Нафтаперапрацоўчая прамысловасць — галіна цяжкай прамысловасці на перапрацоўцы нафты і вытворчасці нафтапрадуктаў: бензіну, газы, ды-зельнага паліва, топачнага мазуту, тэхнічных ма-сел і інш. У СССР Н. п. маюць Паволжскі, Заходне-Сібірскі эканамічныя раёны, Украінская ССР, Азербайджанская ССР. У БССР нафтапе-рапрацоўчыя заводы ёсць у Наваполацку і Ма-зыры. Нацыянальны даход — кошт валавой прадукцыі ўсіх галін вытворчай сферы за вылікам кошту сы-равіны, паліва і іншых матэрыялаў, выкарыс- 179 Невытворчая таных у працэсе вытворчасці. Падлічваецца за год у грашовым выражэнні. Нацыянальныя паркі — вялікія ахоўваемыя тэ-рыторыі, якія размяшчаюцца ў маляўнічай мясцо-васці і выкарыстоўваюцца для адпачынку на-сельніцтва і турызму. У Н. п. маюцца ўчасткі з запаведным і заказнікавым рэжымам; прыродныя рэсурсы выкарыстоўваюцца строга абмежавана, у асноўным на абслугоўванне наведвальнікаў. Першы ў свеце Йелаўстонскі Н. п. створаны ў 1872 г. у ЗША. Н. п. у СССР— Лахемаа ў Эстоніі, Гауя ў Латвіі і інш. Неагенавы перыяд, неаген — другі перыяд кайна-зойскай эры. Пачаўся 30 млн. гадоў і закончыўся 1 млн гадоў назад. Для Н. п. характэрны: га-лоўная фаза альпійскай складкаватасці, утварэнне Альпаў, Каўказскіх гор, Гімалаяў і іншых буйных горных краін, актыўны вулканізм, вычляненне Між-земнага, Чорнага, Каспійскага і Аральскага мораў, развіццё вышэйшых форм раслін і чалавекапа-добных малпаў, утварэнне бурых вугаляў, нафты, бурштыну, каменных солей, асадкавых жалезных РУД- Невытворчая сфера — група галін народнай гаспа-даркі, у якіх зместам працы людзей з’яўляецца ства-рэнне духоўных каштоўнасцей, задавальненне куль-турных і бытавых патрэб насельніцтва. Да Н. с. ад-носяцца навука, асвета, культура, ахова здароўя, мастацтва, жыллёва-камунальная гаспадарка, бы-тавое абслугоўванне. Негроідная 180 Негроідная paca, экватарыяльная paca — адна з вялікіх рас чалавецтва. У негроідаў чорны або цёмна-карычневы колер скуры, чорныя кароткія хвалістыя валасы, цёмныя вочы, шырокі нос, трў-стыя губы. Распаўсюджана ў экватарыяльнай і паўднёвай Афрыцы, часткова ў Паўночнай і Паўднё-вай Амерыцы, на Новай Гвінеі. Нейтралітэт — курс знешняй палітыкі дзяржавы, пры якім гэта дзяржава не ўдзельнічае ў вайне паміж іншымі дзяржавамі, не аказвае ім ваеннай дапамогі; у мірны час — не далучаецца да ваенных саюзаў. Прыкладам пастаянна нейтральных дзяржаў у Еўро-пе з’яўляюцца Швейцарыя, Аўстрыя. Некапіталістычны шлях развіцця — шлях пера-ходу некаторых маладых незалежных краін да са-цыялізма ва ўмовах падзелу свету на дзве су-працьлеглыя сацыяльна-эканамічныя сістэмы — капіталістычную і сацыялістычную. У 60—70 гг. на Н. ш. р. сталі некаторыя дзяржавы Афрыкі, Азіі і Лацінскай Амерыкі. Іх называюць дзяржа-вамі сацыялістычнай арыентацыі (Ангола, Алжыр, Афганістан, Бірма, Гвінея, Лівія, Сірыя і інш.). Гэтыя дзяржавы трымаюць курс на будаўніцтва ў перспектыве. сацыялістычнага грамадства, пра-водзяць сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні, расшыраюць і ўмацоўваюць дзяржаўны сектар у эканоміцы. Н. ш. р,— адна з форм перарастання нацыянальна-вызваленчай рэвалюцыі ў сацыяліс-тычную, пачатак станаўлення сацыялістычных вы-творчых адносін. 181 Нечарназёмная Нечарназёмная зона РСФСР — буйная тэрыторыя ў межах еўрапейскай часткі РСФСР. Распасціраецца амаль на 3000 км з захаду на ўсход — ад Балтыйскага мора да Уральскіх гор і на 1500 км з поўначы на поўдзень — ад берагоў Паўночнага Ледавітага акіяна да паўднёвых схілаў Сярэдне-Рус-кага ўзвышша. Агульная плошча — 2,8 млн. км2, што складае звыш 12 % тэрыторыі СССР. Тут пра-жывае амаль 1/4 частка насельніцтва нашай кра-іны. У адміністрацыйных адносінах у Нечарназёмную зону ўваходзяць 29 абласцей і аўтаномных рэспуб-лік: цалкам Паўночна-Заходні, Паўночны, Цэн-тральны і Волга-Вяцкі эканамічныя раёны, а таксама Свярдлоўская, Пермская вобласці і Удмурцкая АССР Уральскага эканамічнага раёна і Калінін-градская вобласць, што адносіцца да Прыбал-тыйскага эканамічнага раёна. На тэрыторыі зоны пераважаюць дзярнова-пад-золістыя, дзярновыя, лясныя, тарфяна-балотныя і іншыя тыпы нечарназёмных глеб (адсюль і назва). Тут знаходзіцца сталіца нашай Радзімы — Масква, буйнейшыя прамысловыя, навуковыя і культурныя цэнтры Ленінград, Горкі, Свярдлоўск, Перм. Пастанова «Аб мерах па далейшаму развіццю сельскай гаспадаркі Нечарназёмнай зоны РСФСР», прынятая ў 1974 г. ЦК КПСС і Саветам Міністраў СССР, з’явілася пачаткам ажыццяўлення доўгатэр-міновай комплекснай праграмы ўсебаковага развіцц'я гэтага буйнога рэгіёна, у першую чаргу ўздыму яго сельскай гаспадаркі. Перабудова сельскай гас- Нівеліраванне 182 НІКІЦІН АФАНАСІЙ падаркі ажыццяўляецца шляхам шырокай мелія-рацыі зямель, комплекснай механізацыі і індустры-ялізацыі сельскагаспадарчай вытворчасці, далейшай спецыялізацыі і канцэнтрацыі. Вялікія сродкі на-кіраваны на добраўпарадкаванне сельскіх паселіш-чаў, будаўніцтва ў сельскай мясцовасці жылых да-моў, школ, бальніц, клубаў, шляхоў зносін. 183 Обручаў Нівеліраванне — работы па вызначэнню адносных і абсалютных вышынь пунктаў зямной паверхні. Ажыццяўляецца прыладай нівелірам. Нізіна — раўнінны ўчастак сушы, размешчаны не вышэй чым 200 м над узроўнем мора. Прыклад: нізіны Амазонская, Ла-Плацкая, Місісіпская, Інда-Гангская, Прыкаспійская, Туранская і інш. У Бела-русі — Полацкая, Нёманская. Цэнтральна-Бярэзін-ская, Палеская і інш. Нізкія горы, нізкдгор’і — горы, вяршыні якіх не падымаюцца вышэй чым 1000 м (Ціманскі краж, ускраінныя часткі сярэдніх і высокіх гор). Харак-тарызуюцца згладжанасцю рэльефу, нязначнымі ад-носнымі вышынямі, вялікай колькасцю дробных хрыбтоў і асобных узвышшаў, назапашваннем зне-сенага зверху абломкавага матэрыялу. Нікіцін Афанасій (год нараджэння невядомы — 1472)—рускі падарожнік. У 1466—1472 гг. зрабіў падарожжа ў Персію і Індыю, дзе пражыў тры гады. Сабраў багаты матэрыял аб прыродзе і насельніцтве краін Усходу. Яго падарожныя запіскі былі ўключаны ў летапісы, а затым выдадзены ў 1858 г. пад назвай «Хожденне за трн моря». Нулявы мерыдыян — гл. Пачатковы мерыдыян. о Обручаў Уладзімір Афанасьевіч (1863—1956) — савецкі геолаг і географ, акадэмік AH СССР. Даследчык Сібіры, Цэнтральнай і Сярэдняй Азіі. Паверхневы 184 ОБРУЧАЎ УЛАДЗІМІР АФАНАСЬЕВІЧ Ім напісаны тэарэтычныя і навукова-папулярныя працы па геалогіі. Пяру О. належаць навукова-фантастычныя і прыгодніцкія раманы «Плутонія», «Зямля Саннікава» і інш. Імем О. названы горны хрыбет у Тувінскай АССР, горныя вяршыні на Алтаі і ў вярхоўях Віціма, ледавікі на Палярным Урале і Мангольскім Алтаі. 185 Паветраныя П Паверхневы сцёк — сцёк вод атмасферных апад-каў па зямной паверхні ў рэкі, азёры, моры і акіяны. Адрозніваюць сцёк східавы (сцёк расталых снегавых і дажджавых вод па схіле без пастаянных рэ-чышчаў) і рэчышчавы (сцёк вод па пастаянных рэчышчах). Залежыць ад клімату, рэльефу, горных парод, расліннасці. Актыўна на П. с. уздзейнічае чалавек (будаўніцтва плацін, вадасховішчаў, са-жалак, каналаў, снегазатрыманне, лесанасаджэнне і г. д.). Паветраны транспарт — від транспарту па пера-возцы пасажыраў і грузаў самалётамі і верталётамі. Хуткасць і камфорт — галоўныя перавагі П. т. На паветраных трасах СССР курсіруюць скорасныя мна-гамесныя турбарэактыўныя і турбавінтавыя сама-лёты. П. т. займае усё большае месца ў пера-возках пасажыраў, асабліва на вялікія адлегласці. Перавозяцца пошта, тэрміновыя і каштоўныя грузы. Вялікую ролю адыгрывае П. т. у аддаленых раёнах Крайняй Поўначы, Сібіры і Далёкага Усходу. Паветраныя масы — асобныя, вялікія аб’ёмы па-ветра трапасферы з параўнальна аднолькавымі ўласцівасцямі (тэмпературай, вільготнасцю, празры-стасцю і г. д.). Утвараюцца пры працяглым зна-ходжанні над аднароднай тэрыторыяй ці аквато-рыяй і перамяшчаюцца як адно цэлае ў сістэме агульнай цыркуляцыі атмасферы, выклікаючы змены надвор’я. Пры руху паступова губляюць свае