КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
195 Пасёлкі і поўнач ад паўднёвага палярнага кругоў палярных дня і ночы не бывае; яны ў напрамку да полюсаў павялічваюДца амаль да паўгода. Пампа — назва субтрапічных стэпаў у Паўднёвай Амерыцы (Аргенціна, Уругвай). Парогі — мелкаводныя камяністыя або скалістыя ўчасткі ў рэчышчы ракі з быстрым цячэннем. Іх утварае выхад цвёрдых цяжка размываемых горных парод. Даволі часта сустракаючыся на рэках, П. перашкаджаюць суднаходству. Галоўная з імі ба-рацьба — будаўніцтва абводных каналаў ці плацін. Каля П. нярэдка будуюць гідраэлектрастанцыі (Днепрагэс на Дняпры, Брацкая ГЭС на Ангары). Для беларускіх рэк П. не характэрны. Сустрака-юцца яны часам на Дняпры (Кабяляцкія П. на поўнач ад Оршы) і Заходняй Дзвіне. Пасатны клімат—гл. Трапічныя кліматы. Пасаты — устойлівыя паветраныя цячэнні ў тра-пічных шыротах абодвух паўшар’яў у напрамку ад субтрапічных зон павышанага атмасфернага ціску (25—30° пн. і пд. ш.) да экватара. Паблізу зямной паверхні ў выніку трэння і адхіляю-чага дзеяння сутачнага вярчэння Зямлі выяўляюцца паўночна-ўсходнімі вятрамі ў паўночным паўшар’і і паўднёва-ўсходнімі — у паўднёвым. Пасёлкі гарадскога тыпу — невялікія гарадскія пасяленні. Ад горада адрозніваюцца меншай коль-касцю жыхароў. У П. г. т. часцей пераважаюць адна-дзве народнагаспадарчыя функцыі. Гэта звы-чайна прамысловыя, прамыслова-транспартныя, Паўастравы 196 адміністрацыйныя цэнтры. П. г. т. часта пера-растаюць у гарады. Да П. г. т. адносяць гарадскія, рабочыя і курортныя пасёлкі. У БССР (на пачатак 1985 г.) — 111 П. г. т.: 94 гарадскіх, 16 рабочых і 1 курортны пасёлак. Паўастравы — участкі сушы, якія ўразаюцца ў водную прастору; з трох бакоў акружаны вадой, з чацвёртага боку злучаюцца з масівам сушы (маце-рыка або вострава). Большасць П.— прамы працяг мацерыка (Апенінскі і Балканскі ў Еўропе, Малая Азія і Індакітай у Азіі, Самалі ў Афрыцы, Лаб-радор і Аляска ў Паўночнай Амерыцы). Другія П. раней былі астравамі, а затым далучыліся да мацерыкоў (Індастан, Камчатка, Крымскі, Малака, Фларыда). Самы вялікі П. Зямлі — Аравійскі. Паўкалонія — краіна, якая толькі фармальна лі-чылася незалежнай, а фактычна знаходзілася ў поўнай эканамічнай і палітычнай залежнасці ад імперыялістычных дзяржаў, не магла праводзіць уласную палітыку. ГІ. існавалі да распаду каланіяль-най сістэмы імперыялізму. Паўночная шырата — гл. Геаграфічная шырата. Паўночны марскі шлях — найкарацейшая судна-ходная магістраль, што злучае порты еўрапейскай часткі СССР і Далёкага Усходу цераз моры Паўночнага Ледавітага і Ціхага акіянаў. Плана-мернае асваенне П. м. ш. пачалося пасля Вя-лікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі. У 1932 г. экспедыцыя на ледаколе «Сібіракоў» на чале з О. Ю. Шмітам упершыню прайшла ад 197 Паўпустыні Архангельска да Берынгава праліва за адну наві-гацыю, без зімоўкі. У 1934 г. з Мурманска ва Ула-дзівасток за адну навігацыю прайшоў параход «Літке». 3 1935 г. пачаліся рэгулярныя рэйсы па П. м. ш. Сёння на трасе знаходзяцца метэара-лагічныя станцыі, механізаваныя порты (Дзіксан, Ціксі, Левек). 3 П. м. ш. цесна звязаны рачныя порты ў нізоўях рэк. Гэта: Салехард, Дудзінка, Ігарка. Выкарыстанне магутных атамных ледаколаў «Ленін», «Сібір», «Брэжнеў» павялічвае тэрміны навігацыі, ператварае П. м. ш. у трасу амаль круг-лагадавога дзеяння. Асваенне П. м. ш. мае велі-зарнае значэнне для гаспадарчага развіцця раёнаў Крайняй Поўначы, выкарыстання прыродных багац-цяў Сібіры і Далёкага Усходу. Паўпустыні — пераходныя прыродныя зоны з сухім кліматам, небагатай расліннасцю і жывёльным све-там. Адрозніваюць паўпустыні ўмеранага пояса, субтрапічныя і трапічныя. Паўпустыні ўмеранага пояса размяшчаюцца ва ўнутраных раёнах Еўразіі (ад Прыкаспійскай нізіны на захадзе да плато Ардос на ўсходзе) і Паўночнай Амерыкі (Вялікі Басейн), а таксама на поўдні Паўднёвай Амерыкі (Пата-гонія). Клімат — умераны, рэзка кантьінентальны, сухі, з халоднай зімой і гарачым летам. Ападкі — нязначныя. Расліннасць разрэджаная-. Глебы — каштанавыя і бурыя паўпустынныя, нярэдка — засоленыя. Субтрапічныя паўпустыні размяшчаюцца ў субтрапічных шыротах, таксама ва ўнутраных раёнах мацерыкоў. Клімат — субтрапічны кантынен- Пачатковы 198 тальны, сухі. Расліннасць — разрэджаная, з дзірва-ністых злакаў і хмызнякоў. Глебы — шэра-карычне-выя. Трапічныя паўпустыні размешчаны ў Афрыцы, Азіі, Аўстраліі і Амерыцы паміж трапічнымі пусты-нямі і саваннамі. Клімат — трапічны кантыненталь-ны, гарачы і сухі. Расліннасць — бедная, разрэджа-ная (цвёрдыя злакі, калючыя хмызнякі). Глебы — чырвона-бурыя. Жывёльны свет усіх тыпаў пустынь прадстаўлены ў асноўным змеямі, яшчаркамі, на-сякомымі. Пачатковы мерыдыян, нулявы мерыдыян — меры-дыян, які ўмоўна прымаецца за першы пры адліку геаграфічных даўгот. Па міжнароднаму пагадненню 1884 г. пачатковым лічыцца Грынвічскі мерыдыян, праходзіць праз Грынвічскую абсерваторыю, раз-мешчаную ў Лондане. Паяркаў Васіль Данілавіч — рускі землепраходзец XVII ст., даследчык Далёкага Усходу. У 1643— 1646 гг. быў на чале экспедыцыі, якая ўпершы-ню пранікла ў басейн ракі Амура і дасягнула яго вусця. Паясны час — сістэма лічэння часу па паясах. Зямная паверхня падзелена ўздоўж мерыдыянаў праз 15° даўгаты на 24 паясы. Нумарацыя паясоў ідзе з захаду на ўсход ад Грынвічскага мерыдыяна, пояс якога лічыцца нулявым. Межы паясоў не заўсёды праведзены па мерыдыянах, а часта пра-ходзяць па дзяржаўных і адміністрацыйцых гра-ніцах, рэках і інш. СССР размешчаны ў межах ад 2-га да 12-га паясоў. 199 Перакат ПАЯРКАЎ ВАСІЛЬ ДАНІЛАВІЧ гг. нараджэння і смерш невядомы Перагной — тое ж, што гумус. Перагнойны гарызонт — гл. Гумусавы гарызонт. Перакат—мелкаводны ўчастак ракі паміж плё-самі; утвараецца ў выніку назапашванш; । чных наносаў. Пераробчая 200 Пераробчая металургія — выплаўка сталі і вы-творчасць пракату з металічнага лому; састаўная частка чорнай металургіі. Пераробчыя металургічныя заводы размяшчаюцца як у раёнах развітой чорнай металургіі, так і ў раёнах машынабудавання, на прадпрыемствах якога ўтвараецца шмат адходаў металу. У БССР пабудаваны пераробчы ме-талургічны завод у г. Жлобіне Гомельскай воб-ласці. Пераходныя балоты — гл. Балоты. Перашыек — вузкая паласа сушы, якая злучае мацерыкі, паўвостраў з астатняй часткай мацерыка або вострава (Панамскі перашыек, Суэцкі, Пера-копскі і інш.). П„ злучаючы ўчасткі сушы паміж сабой, раздзяляе тым самым вадаёмы. Пермскі перыяд, перм — апошні (шосты) Уіерыяд палеазойскай эры геалагічнай гісторыі Зямлі. Пачаўся 285 млн. гадоў назад і працягваўся 45 млн. гадоў. Для яго характэрны: заканчэнне герцын-скага гораўтварэння, сухі клімат, паступовае знік-ненне лясоў з дрэвападобных папарацей, хвашчоў і дзеразы, узнікненне голанасенных раслін, развіццё паўзуноў, утварэнне месцанараджэнняў каменных і калійных солей, гіпсу, вугалю, нафты і гаручага газу. Перыстыя воблакі — высокія белыя воблакі ў выглядзе тонкіх белых ніцей або белых шматкоў і выцягнутых град; складаюцца з крышталікаў лёду. Утвараюцца ў верхняй трапасферы (на вышыні 7—10 км) пры вельмі нізкіх тэмпературах. 201 Плато Планаванне народнай гаспадаркі - распрацоўка і арганізацыя выканання планаў эканамічнага і сацы-яльнага развіцця краіны; галоўная функцыя кі-равання народнай гаспадаркай; метад ажыццяў-лення гаспадарча-арганізатарскай дзейнасці сацыя-лістычнай дзяржавы, эканамічнай палітыкі Камуні-стычнай партыі. У СССР П. н. г. ажыццяўляюць саюзна-рэспубліканскія органы — Дзяржпланы СССР і саюзных рэспублік. У залежнасці ад пра-цягласці планавага перыяду адрозніваюць перспек-тыўныя народнагаспадарчыя планы — тэрмінам на 5, 10, 15 гадоў і бягучыя — на I год. Галоўная форма П. н. г. СССР — пяцігадовыя планы экана-мічнага і сацыяльнага развіцця. Так, у 1981 —1985 гг. народная гаспадарка СССР развіваецца па адзінац-цатаму пяцігадоваму плану. Пласкагор'і — вялікія раўнінныя ўчасткі сушы, якія размяшчаюцца над узроўнем мора бодьш чым на 500 м і характарызуюцца значным расчлянен-нем. П. многа ў Азіі (Сярэдне-Сібірскае, Ара-війскае, Дэкан і інш.), у Афрыцы, якая з’яўляецца ў асноўным мацерыком ступеньчатых пласкагор’яў, а таксама ў Паўночнай і Паўднёвай Амерыцы і Аўстраліі. Плато — узвышаная раўніна з роўнай або хва-лістай, слаба расчлененай паверхняй, выразна аддзеленая ад сумежных прастораў параўнальна крутымі схіламі. Прыклады: П. Тургайскае, Усцюрт у Казахстане, Каларада і Калумбійскае ў Карды-льерах і інш. Платформа 202 шчыт > лліта Схема будовы платформы. Платформа — буйная адносна ўстойлівая воб-ласць зямной кары, якой уласцівы павольныя ва-ганні, часам разломы і расколы. Утварылася на месцы геасінкліналі ў выніку развіцця апошняй і набыцця зя.мной карой жорсткасці і ўстойлівасці. Mae двух’ярусную будову: знізу знаходзіцца ад-носна выраўнены складкаваты фундамент, утвораны крышталічнымі магматычнымі і метамарфічнымі 203 Пойма горнымі пародамі; над ім— тоўшча гарызантальна залягаючых асадкавых парод. Фундамент размяшча-ецца на рознай глыбіні, утварае ўпадзіны, пад-няцці, іншы раз выходзіць на паверхню ( гл. Шчыт). Па ўзросту адрозніваюць старажытныя з фундаментам дакембрыйскага ўзросту (напрыклад, Руская) і маладыя з палеазойскім фундаментам (напрыклад, Заходне-Сібірская) платформы. У рэльефе П. адпавядаюць вялікія раўніны. Беларусь размешчана ў межах старажытнай Рускай П. Плёс — глыбокі ўчастак ракі паміж перакатамі. Пліта — буйныя ўчасткі платформы з тоўшчай асадкавых парод і глыбінёй залягання фундамента да 3—5 і больш кіламетраў. П. называюцца таксама маладыя платформы (напрыклад, Заходне-Сібірская, Туранская). Плывучыя льды — ільды ў морах і акіянах, якія не звязаны з берагам і знаходзяцца ў руху. Пе-рамяшчаюцца (дрэйфуюць) пад уплывам вятроў і цячэнняў. Сярод П. л. адрозніваюць ледзяныя палі (марскі лёд), ледзяныя астравы (шэльфавы лёд), ледзяныя горы, або айсбергі (мацерыковы лёд у моры), і іншыя віды. П. л. — найбольш ха-рактэрны для палярных і субпалярных шырот (Арктыка і Антарктыка). Пойма — паніжаная частка рачной даліны, якая затапляецца ў разводдзе. Складаецца рачнымі на-носамі. Mae раўнінную паверхню, ускладненую лагчынамі (астаткамі лукавін і рукавоў), старыцамі і градамі. Шырыня П. буйных раўнінных рэк дасягас