Гістарычныя ўводзіны ў філасофію навукі
Джон Лоўзі
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 328с.
Мінск 1995
4. Законападобныя універсаліі часта набываюць ускоснае пацвярджэнне з боку дадзеных, якія непасрэдна сведчаць на карысць законаў той самай навуковай дэдукцыйнай сістэмы. Скажам, калі законы L,, і L3 сумесна ўяўляюць оабой дэрыват інтэрпрэтаванан аксіяматычнай сістэмы, то дадзеныя, якія непасрэдна падтрымліваюць L2 і L3, ускосна падтрымліваюць і Lv Напрыклад, у сувязі з тым, што закон Бойля, закон Шарля і закон дыфузіі Грэхама з'яўляюцца дэдукцыйнымі высновамі кінетычнай тэорыі газаў, закон Бойля ўокосна пацвярджаецца тымі дадзенымі, якія пацвярджаюць закон Шарля альбо закон Грэхама. А вось выпадковыя універсаліі, наадварот, такога тыпу ўскоснага пацвярджэння не маюць.
Пацвярджэнне навуковых гіпотэз
У 1945 годзе Гемпель выказаў думку, што ацэнка навуковай гіпотэзы мае тры фазы:14
1. Назапашванне эмпірычных дадзеных, якія ўтрымліваюць вынікі назіранняў альбо эксперымвнтаў.
2. Аналіз таго, ці гэтыя эмпірычныя дадзеныя пацвярджаюць гіпотэзу ці абвяргаюць яе, альбо нейтральныя.
3. Выпрацоўка рашэння адносна таго, прыняць ці адхіліць гіпотззу альбо пачакаць з меркаваннем наконт яе ў святле гэтых пацвярджальных альбо абвяргальных дадзеных.
Для другой і трэцяй фазаў Гемпель прапанаваў у агульных рысах даследчую праграму. Другая фаза заключае ў сабе праблему пацвярджэння. Гемпель настойліва залічваў гэтую праблему да сферы прыкладной логікі. Як сведчанні назіранняў, так і гіпотэзы з’яўляюцца сказамі, а адносіны паміж сказамі можна перадаць катэгорыямі фармальнай логікі. Неабходна толькі сфармуляваць дэфініцыю тыпу “о пацвярджае Н’ з выкарыстаннем такіх лагічных паняццяў, як паслядоўнасць і вынік. Тады філосаф навукі, узброены адпаведнай дэфініцыяй, будзе здольны вырашыць, ці пацвярджае гіпотэзу канкрэтнае назіранне.
Якаснае пацвярджэнне: парадокс крумкача
У 1945 годзе Гемпель адзначыў, што “якаснае пацвярджэнне" ўяўляе сабой парадаксальнае паняцце.” Разгледзім адносіны паміж гіпотэзай “усе крумкачы чорныя” і сцвярджэннямі, якія фіксуюць фактычныя звесткі. Інтуіцыя падказвае нам, што чорны крумкач дае сведчанне ў падтрымку гіпотэзы, тады як факт наяўнасці аранжавага крумкача абвяргаў бы яе. Пакуль што ўсё добра. Аднак усе наступныя сцвярджэнні лагічна эквівалентныя:
(1) (х) (Rx э Вх)
(2) (х) (~Rx v Вх)
(3) (~Вх э -Rx)
Здаецца цалкам верагодным, што калі звесткі назіранняў пацвярджаюць абагульненне, то тады яны таксама пацвярджаюць кожны лагічна эквівалентны сказ. Але ж чорны чаравік (-Ra Ва) пацвярджае пункт (2)*, a белая пальчатка (~Ra • -Ва) пацвярджае пункт (3). Калі прыняць умову эквівалентнасці, то гіпотэзу аб крумкачы
* Цалкам адпаведны разгляд кожнага чорнага прадмета, які не э'яўляецца крумкачом, у якасці прыкладу пункта (2), што абвяшчае: “Пры любых абставінах альбо гэта не крумкач, альбо вн чорны’.
пацвярджаюць як чорны чаравік, так і белая пальчатка. Гэта парадаксальны вынік. Ен падказвае, што найлепш займацца арніталогіяй, не выходзячы з хаты.
Гемпель падкрэсліваў, што ‘парадокс крумкача” з'яўляецца вынікам прытрымлівання чатырох прынцыпаў. Гэта наступныя прынцыпы:
1. Прынцып пацвярджэння прыкладам (крытэрый Ніко).
2. Умова эквівалентнасці.
3. Меркаванне, што шмат якія значныя навуковыя законы з’яўляюцца універсальнымі ўмовамі, якія адпаведна перадаюцца пры дапамозе формулы "(х) (Ах э Вх)".
4. Інтуітыўнае адчуванне таго, што варта лічыць пацвярджальнымі прыкладамі.
Для таго, каб пераадолець парадокс, неабходна адхіліць адзін альбо некалькі лрынцыпаў. Гемпель сцвярджаў, што ў навуковай практыцы глыбока ўкараніліся прынцып пацвярджэння прыкладам і ўмова эквівалентнасці і што шмат навуковых законаў правільна перадаюцца ў якасці універсальных умоў. Сам ён адносна парадокса крумкача лічыў, што інтуіцыя заводзіць нас у зман. Па-першае, мы памылкова мяркуем, што выраз ‘усе крумкачы чорныя" выключна ‘датычыцца" крумкачоў. Аднак гэта не так. Ён, хутчэй, "датычыцца’ ўсіх прадметаў у сусвеце і сцвярджае: “Што б там ні было, калі гэта крумкач, то ён чорны’. Эквівалентная формула — (х) Rx v Bx], і яна абвяшчае: “Пры любых абставінах альбо гэта не крумкач, альбо ён чорны."
Яшчэ адна прычына, у сувязі з якой інтуіцыя аб пацвярджэнні часта бывае няслушнай, — гэта несвядомая спасылка на папярэдне назапашаныя веды пры меркаванні аб пацвярджэнні абагульнення наяўнымі звесткамі. Напрыклад, мы ўсведамляем, што існуе значна большая колькасць нячорных прадметаў, чым крумкачоў. Мы таксама ведаем, што шанцы знайсці непацвярджальны выпадак Ra Ва значна большыя пры разглядзе колеру крумкачоў, чым пры аналізе нячорных прадметаў на “крумкачовасць". У сувязі з тым, што рызыка абвяржэння большая пры засяроджанні ўвагі на класе крумкачоў, выпадак, калі крумкач вытрымаў праверку з дапамогай формулы Ra Ва, разглядаецца намі ў якасці пацвярджальнага. 3 другога боку, нас не натхняе выпадак, калі праверку Ba Ra пройдзе нячорны прадмет.
Аднак уявім сабе, што ва ўсім сусвеце існуе толькі дзесяць прадметаў, што дзевяць з іх — крумкачы і што толькі адзін з дзесяці нячорны. Калі такое змяшчалі б нашы папярэднія веды, інтуіцыя наконт пацвярджэння была б іншай. Мы б шукалі пацвярджальных звестак да
выразу 'ўсе крумкачы чорныя" шляхам аналізу на “крумкачовасць” адзінага нячорнага прадмета.
Гемпель зрабіў выснову, што для адпаведна падрыхтаванай інтуіцыі адносіны паміж абагульненнямі і іх пацвярджальнымі выпадкамі не тояць у сабе нічога парадаксальнага. Калі быць верным лагічнай форме універсальнага абагульнення і выключыць з выкарыстання папярэднія “фонавыя" веды аб адносных велічынях класаў, то тады парадокса няма. Гемпель падкрэсліваў, што ўсе сцвярджэнні аб чорных крумкачах, чорных чаравіках і белых пальчатках лічацца пацвярджальнымі дадзенымі да выразу 'ўсе крумкачы чорныя'.”
Карнап аб колькасным пацвярджэнні
Рудольф Карнап прыйшоў да высновы, што перспектывы тэорыі якаснага пацвярджэння малаабяцальныя. Замест гзтага ён імкнуўся стварыць тэорыю для вымярэння ступені пацвярджэння, якое гіпотэзе Н даюць дадзеныя е. Праект Карнапа заключаўся ў наступным:
1. Выявіць структуру і слоўнік штучнай мовы, на якой можна вызначыць, што ’с(Н,в) = к".*
2. Выкарыстаць магчымасці матэматычнай тэорыі верагоднасці для надання значэння к.
3. Выступаць у абарону адпаведнасці вылічаных значэнняў інтуітыўнаму адчуванню аб пацвярджэнні.17
На жаль, распрацаваныя Карнапам “функцыі с’ надзяляюць значэннем с = 0 тыя універсальныя ўмовы, у выпадку якіх магчыма бясконца вялікая лічба прыкладаў падстаноўкі. Гэта ўступав ў супярэчнасць з інтуіцыяй. Напрыклад, мы схільны лічыць, што ступень пацвярджэння закону сусветнага прыцягнення пры дапамозе наяўных дадзеных значна перавышае нулявую адзнаку.
Карнап гэта прызнаваў. Аднак працягваў настойваць на тым, што калі вучоны выкарыстоўвае універсальнае абагульненне, яму не трэба пераконвацца ў ісціннасці абагульнення на занадта вялікай колькасці прыкладаў. Дастаткова, каб абагульненне распаўсюджвалася на наступны прыклад. Карнап здолеў паказаць, што такое
• Складовыя часткі штучнай мовы ўключаюць у сябе:
1. Ісцінна-функцыянальныя злучнікі і квантыфікатары.
2. Індывідуальныя канстанты-назоўнікі, якімі называюцца "індывіды".
3. Прымітыўныя прэдыкаты ў абмежаванай колькасці, якія ўзаемна не падпарадкаваны і лагічна незалежныя.
4. Правілы дэдукцыйных высноў I пабудовы сказаў.
“пацвярджэнне на наступным прыкладзе" універсальнага абагульнення набліжаецца да адзінкі па меры павелічэння памеру ўзору, калі толькі сам узор не змяшчае абвяргальных прыкладаў.18 Думкі падзяліліся наконт адпаведнасці такога пераносу ўвагі з “пацвярджэння” на "пацвярджэнне на наступным прыкладзе".
Структура навуковых тэорый
У пасляваенны перыяд аналітычны разгляд структуры тэорый грунтаваўся на падыходзе Кэмпбела да адрознення паміж аксіяматычнай сістэмай і яе выкарыстаннем на практыцы.* Рудольф Карнап перагледзеў канцэпцыю навуковых тэорый як “гіпотэза плюс слоўнік” у сваім адметным творы, надрукаваным у 1939 годзе ў “Міжнароднай знцыклапедыі аб’яднанай навукі”. ён пісаў: “...Любую тэорыю фізікі, як і ўсю фізіку наогул, можна... выкласці ў форме вытлумачанай сістэмы, якая складаецца з канкрэтнага метаду вылічэння (аксіяматычная сістэма) і з сістэмы семантычных правіл, закліканых вытлумачыць яе".1в
Гэта думка была паўторана Філіпам Франкам і Карлам Гемпелем у наступных творах, змешчаных у той самай энцыклапедыі.20
Узровень назіранняў
Погляд Гемпеля на тэорыю як на засцерагальную сетку.
* Погляды Кэмпбела на тэорыі абмяркоўваліся вышэй.
Варыянт Гемпеля “тэорыі плюс слоўнік” у пэўнай ступені нагадвае засцерагальную сетку, якой карыстаюцца канатаходцы для бяспекі. Аксіяматычная сістэма з'яўляецца сеткай, якую ладтрымліваюць знізу стрыжні, замацаваныя ў назіранневым узроўні навуковай мовы.21
Услед за Кэмпбелам Гемпель заўважаў, што няма патрэбы, каб кожны вузел сеткі меў кропку апоры сярод сцвярджэнняў назіранневага ўзроўню. У такім выпадку натуральным чынам напрошваецца пытанне: а пры якіх умовах сетка замацавана надзейна? Як можна даведацца, што маецца дастатковая колькасць адпаввдна моцных сувязей паміж сеткай і плоскасцю назірання? Сіла мацуючых адносін з’яўляецца найвялікшай у выпадку “матэматычных тэорый", дзе кожнаму тэрміну вылічэнняў нададзена семантычнае правіла. Фізічная геаметрыя ўяўляе сабой прыклад тэорыі такога тыпу. Кожны тэрмін вылічэнняў— 'кропка", “лінія", “кангруэнтнасць" і г. д. — суаднесены з фізічнымі аперацыямі. I, як іншую крайнасць, можна ўявіць сабе “механічную тэорыю”, у якой вылічэнні былі б звязаны з назіраннямі пры дапамозе аднаго-адзінага семантычнага правіла. Але ці мела б такая "тэорыя” якую-небудзь эмпірычную значнасць?
Гемпель выказаў думку, што задавальняючы адказ на гэтае пытанне можна было б даць пры наяўнасці адпаведнай тэорыі пацвярджэння. Паводле Гемпеля, адпаведная тэорыя пацвярджэння павінна была б змяшчаць такія правілы, каб для кожнай тэарэмы Т і кожнага сказа справаздачных дадзеных назіранневай мовы Еяны давалі пэўную ступень пацвярджэння Т з улікам Е. У якасці эмпірычна значнай кваліфікуецца тая тэорыя, да якой можна дастасаваць падобным чынам правілы пацвярджэння. Семантычныя правілы такой тэорыі былі б даотаткова моцнымі для таго, каб надзейна пацвердзіць яе вылічэнні. Аднак Гемпель прызнаваў, што на цяперашні момант няма ў наяўнасці тэорыі пацвярджэння, адэкватнай для азначанай мэты.22 Адпаведна, яго прапанова (зробленая ў 1952 годзе) вымяраць адэкватнасць эмпірычнага вытлумачэння вылічэнняў пры дапамозе тэорыі пацвярджэння мае статус праграмы для будучых даследаванняў.
КНІГІ ОНЛАЙН
