КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Асобную групу архітэктурна-дэкаратыўнай керамікі складае кафля з геральдычным шчытом у акаймоўцы намётаў, з ініцыяламі і манаграмамі ўладальнікаў, часам з датай вырабу. Напрыклад, на адной кафлі з Крычава, якая датуецца XVI ст., ёсць надпіс, зроблены ў старабеларускай транскрыпцыі — «Пётра Нестеров». Відаць, гэта прозвішча майстра. Літары «ЗІІ» ёсць на фрагменце кафлі XVI ст. з Чачэрска. У абодвух выпадках надпісы зроблены ў «люстраным» адбітку, што ў тыя часы было частай з’явай. Сярод кафлі з геральдычнымі сюжэтамі сустракаюцца паліхромныя экземпляры вялікіх памераў. Фрагмент кафлі шырынёй больш за 30 см і, відаць, не меншай вышыні знойдзены ў Навагрудку. Напэўна, такія вялізныя вырабы былі ў печах адзінкавымі і з’яўляліся цэнтрам усёй кампазіцыі. Часта сустракаюцца маёлікавыя пліткі з выявай Юрыя Пераможцы, які працінае дзідай змея. Распаўсюджаным сюжэтам была выява двухгаловага арла з распасцёртымі крыламі. Выявы арла з геральдычнымі матывамі знойдзены ў Копысі, у в. Гарадок пад Маладзечна. Ha pannix узорах двухгаловы арол не трымаў у кіпцюрах ні шаблі, ні булавы, а канцы пер’яў на крылах былі размешчаны ў напрамку ніжніх вуглоў кафлі. Такая кафля знойдзена пры раскопках замкаў у Крычаве і Іказні. Датуецца першай паловай XVI ст. Шкларобства (пацеркі, бранзалеты, паліва для керамічных плітак і посуду, аконнае шкло і носуд) у XIV—XV стст. развівалася ў тых жа цэнтрах, што і ў XII—XIII стст.: Полацку, Навагрудку, Гродна, Тураве і інш. Гатычны стыль, які панаваў у архітэктуры і выяўленчым мастацтве Беларусі ў XIV—XV стст., адбіўся і на формах шклянога посуду. Асноўнай формай стаў цыліндр, які ў шкле сімвалізаваў імкненне да стромкіх выцягнутых прапорцый, уласцівых тагачаснай архітэктуры і скульптуры. З’явіліся новыя назвы і віды пасудзіп, папрыклад флеты — цыліндрычныя стромкія чашы, якія па форме нагадвалі музычны інструмент флейту. Пачынаючы з XIV ст. посуд значна павялічваецца ў памерах, што было выклікана ўжываннем такіх напіткаў, як брага, медавуха, пазней піва. У XIV—XV стст. у Гродна, напрыклад, па-ранейшаму выраблялі канічнай формы, але большых памераў кілішкі з петлепадобнымі ў сячэнні стопамі; шкляніцы з хваліста ўкладзенымі паддонамі; колбападобныя слязніцы з сіняга, зялёнага і бясколернага шкла; гаршкападобныя ныя танкасценныя шкляніцы на кальцавых паддонах. Такія ж цыліндрычныя формы былі ў стромкіх танкасценных шкляніц на высокіх цыліндрычных, так званых рабрыстых паддонах, край якіх зарабляўся петлепадобна, і ў высокіх вузкіх флетаў. 197. Кафля з в. Іказнь Браслаўскага р-на Віцебскай вобл. XVI ст. Рэканструкцыя 196. Кафля з г. Крычава Магілёўскай вобл. XVI ст. Рэканструкцыя таўстасценныя пасудзіны, аздобленыя каляровымі ніцямі і накладнымі жгутамі, якія перасякаліся, утвараючы на сценках малюнак з клетак; прамавугольныя і квадратныя ў плане кварты; цыліндрычныя таўстасценныя шкляніцы двух відаў — з заліўным у форму дном і кальцавым паддонам, а таксама цыліндрыч- У XV ст. упершышо з’яўляюцца кубкі канічнай формы на такіх жа канічных пустацелых паддонах, якія вельмі распаўсюдзіліся ў XVIII ст. і атрымалі мясцовую назву «дубельтовыя». Шклянымі жгутамі, круглымі ў сячэнні, пачалі аздабляць не толькі паддоны, але і сценкі посуду. Посуд выраблялі адвольным фармаваннем і выдзіманпем у нерухомыя формы, на сценкі і донцы якіх наносілі контррэльефпы дэкор (так званы метад «ціхага выдзімання»). 3 XV ст. пачынаецца выраб танкасценных келіхаў з лейкападобнымі чашамі, што ўзвышаліся на складапа мадэліраваных ножках і плоскіх стопах. Вырабляліся келіхі з бясколернага і ледзь зеленаватага шкла метадам адвольнага выдзімання. У залежнасці ад канструкцыйнай пабудовы ножак і стоп такія вырабы можна падзяліць на тры віды. Першы — келіхі з масіўнай ножкай, утворанай з трох сплясканых «яблыкаў», што ўзвышаюцца на шырокай сплошчанай стапе, дыяметр якой амаль роўны дыяметру чашы. Другія замест ножкі і стапы мелі шырокія і высокія канічныя паддоны. Коль- касць «яблыкаў» вар’іруецца: то паддон і чашу яднаюць два рыфлёныя канаўкамі «яблыкі», то сплясканы «яблык», то дыск (таксама канструкцыйны элемент ножкі келіха) і сплясканы «яблык». У трэцяга віду келіхаў ножкі ўтвараліся з двух тоўстых дыскаў. Кілішкі вырабляліся тых жа форм, што і ў часы сярэдневякоўя — з пятачковым петлепадобным донцам, але выдзімалі іх з добра асветленага бясколернага шкла. Вельмі разнастайным быў асартымент таўстасценных і танкасценных цыліндрычных шкляніц. Сярод таўстасценных трапляюцца досыць буйныя, аздобленыя па вусцю сінімі ніцямі шкла. Прызначаліся яны для аптэчных мэт. Акрамя таго, выраблялася некалькі відаў танкасценных цыліндрычных шкляніц, болыпасць з якіх прызначалася для і^цця ў час застолля. Выдзімаліся яньі адвольна з бясколерпага шкла. У XIV—XV стст. працягвалі вырабляць шарападобпыя флаконы, кварты, чаркі, гаршкападобныя чашы, слязніцы. Флаконы выдзімаліся двух відаў •— буйныя таўстасценныя, аздобленыя круглымі жгутамі рознай таўшчьші, якія ўкладваліся па гарызанталі і па вертыкалі, утвараючы геаметрычны малюнак, і танкасценныя з жаўтаватага шкла. Кварты па-ранейшаму выдзімаліся адвольна, але іх донцы рабіліся ў форме прамавугольнікаў, а не квадратаў, характэрных для XII — XIII стст. З’яўляліся кварты меншых памераў, якія маглі ўжывацца ў час застолля. Выдзімаліся і больш буйныя — для аптэчных мэт. Гэтыя вырабы падзяляюцца на два віды: таўстасценныя — з зялёпага неасветленага шкла, з вострымі вугламі сценак, і танкасценныя — з акругленымі вугламі сценак, што выдзімаліся з лепш асветленага шкла і прызначаліся для застолля. Таўстасцешіыя чаркі, якія выдзімаліся адвольна, былі канічныя і цыліндрычныя, з плаўна ўвагнутымі ўнутр донцамі. Прапорцыі іх сталі больш стромкія. У дэкоры шклянога посуду ўжываліся шкляныя жгуты і стужкі, якія абвівалі донцы і сценкі шкляніц, тулавы флаконаў. Шклянымі каляровымі (сінімі і жоўтымі) ніцямі аздабляліся сценкі шкляніц і чаш. Ніці ўкладваліся адвольна, амаль аблытвалі вырабы. Шкляныя жгуты вакол донцаў укладваліся хваліста або фестонападобна, а вакол сценак чаш і флаконаў — лінейна. Уяўленне аб формах шклянога посуду на Беларусі ў XV ст. дапаўняюць мініяцюры Радзівілаўскага летапісу таго ж часу, які, як мяркуюць вучоныя-палеографы, быў перапісаны з болын ранняга летапіснага твора, і таму мініяцюры могуць адлюстроўваць посуд не толькі XV ст., але і болып ранняга часу, напрыклад XII—XIV стст.242 Адлюстравапыя на мініяцюрах шкляныя пасудзіны маюць аналагі сярод фрагментаў шклянога посуду, знойдзенага археолагамі ў час раскопак сярэдневяковых Полацка, Навагрудка, Гродна, Мсціслава, Турава, Ліды, Мінска. Згодна з міпіяцюрамі, на Беларусі некалькі стагоддзяў, аж да канца XV ст., выкарыстоўвалі конусападобпыя келіхі з няўстойлівымі вузкімі допцамі і шклянкападобныя пасудзіны з прамымі і адагнутымі вонкі венчыкамі, якія былі знойдзены сярод полацкага і навагрудскага шклянога посуду XII—XIII стст. Бытаваў таксама колбападобны посуд, які знойдзены археолагамі ў Гродна і Навагрудку ў слаях XII—XIII стст. Мініяцюры пацвярджаюць, што ў час сярэдневякоўя на Беларусі ўжывалі пяць відаў келіхаў на канічных полых 242 Радзіівялловская (Кеннгсбергская) летопнсь. Фотомеханнческое воспронзведенне.— СПб., 1902. паддонах: з высокімі цюльпанападобнымі чашамі, якія аб’ядноўваліся з паддонамі праз «яблык»; з чашамі паўсферычнай формы на трох буйных «яблыках», што ўзвышаліся над высокім канічным паддонам; з паўсферычнымі чашамі непасрэдна на невысокіх канічных паддонах; з паўсферычнымі чашамі на высокіх, амаль цыліндрычных паддонах, якія ўнізе плаўна пераходзілі ў стапу; з шырокімі цыліпдрычпымі чашамі, што ўзвышаліся пад буйным «яблыкам», размешчаным на лейкападобпым паддоне. На мініяцюрах намаляваны і дубельтовыя келіхі, знойдзеныя археолагамі ў Лідскім замку XIV ст., а таксама вялікія пасудзіны з шырокараскрытымі чашамі на паддонах рознай канфігурацыі. Яны выкарыстоўваліся для паласкання пальцаў у час застолля. Пераходным канструкцыйным элементам між чашамі і паддонамі ў большасці пасудзін быў круглы або сплясканы «яблык». Значнае пашырэнне набывае шкларобства ў XVI ст., аб чым сведчаць шматразовыя ўпамінанні ў тагачасных заканадаўчых актах Вялікага княства Літоўскага «гутнікаў» і «шкляроў», а таксама прапановы сейма 1551 г. аб зняцці дзяржаўнай манаполіі на гандаль шклом. У архіўных крыніцах захаваліся імёны розных рамеснікаў XVI ст., якія ўдзельнічалі ў працэсе вырабу і падрыхтоўкі сыравіны для варкі шкла і выдзімання з яго вырабаў. Так, у 1534 г. «Мікалай Ровбов службою склярскою служять» у былым м. Ганушышкі, «Якубелн Сташковпч скларскою службою служйть» у Аршанскім замку; шкляр Сцяпан у 1524 г. атрымаў ад караля «пустуючыя землі» ў мясцовасцях Пірутаўшчына і Цількаўшчына каля Гродна. У інвентары маёмасці Брэста за 1566 г. упамінаецца «Стась шклар» і Іван Буднік (прозвішча паходзіць ад прафесіі загатоўшчыка попелу, які выраблялі ў павеці пад назвай «буда») 243. У XVI ст. ужо згадваюцца шкляныя гуты: у 1542 г.— Радзівіла ў мястэчку Шыдлавец (зараз в. Шылавічы Ваўкавыскага р на Гродзенскай вобл.), у 1599 г.— Я. Валовіча — пісара Вялікага ішяства Літоўскага ў Гродна. Паводле гістарычных звестак, у XVI ст. па Беларусі (галоўным чынам у яе заходняй частцы) шкляны посуд вырабляўся не менш чым у 13 месцах. Шматлікія цэнтры шкларобства пазней узніклі таксама ў цэнтральнай, усходняй і паўднёваўсходняй Беларусі. У XVI ст. асноўную частку вырабаў складалі цыліядрычныя шкляніцы і флеты болып стромкіх прапорцый на такіх жа, як і раней, высокіх цыліндрычна-рабрыстых, хвалістых і кальцавых паддонах. У гэты час нароўні з готыкай вельмі адчувальным становіцца ўплыў рэнесансу, што праявілася ў дробнарэльефным аздабленні (пячаткі, жгуты, стужкі) сценак посуду, у шырокім прымяненні тэхнікі роспісу і тэхнікі ціхага выдзімання (фармавання). Папулярнасць набылі певялікія гладкасценныя чаркі з масіўнымі заліўнымі донцамі і чаркі з рэльефна-жалабковымі сценкамі, якія выдзімаліся ў формы; цыліндрычныя флаконы стромкіх прапорцый з глыбока ўціснутымі ўнутр донцамі і высокімі цыліндрычнымі шыйкамі, вялізныя бутлі з шарападобнымі тулавамі і высокімі гарлавінкамі; кубкі канічнай формы і бакалы на складанапрафіляваных ножках. Гаршкападобныя шкляныя таўстасценныя пасудзіны набываюць больш буйную форму і назву «чара»,