КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
Тытул брэсцкай Бібліі палежыць да лепшых загалоўных лістоў таго часу. Выкананыя ў рэнесансным стылі архітэктурныя матывы (калоны, порцікі) гарманічна аб’яднаны з біблейскімі і евангельскімі сцэнамі («Распяцце», «Грэхападзенне», «З’яўленне меднага змея» і інш.). У асобных ілюстрацыях брэсцкай Бібліі бачны кантакт з гравюрамі Скарыны. Гэты кантакт асабліва прыкметны ў ксілаграфіях «Узор стала», «Узор кіёта» і інш. Аналагічныя дрэварыты змешчаны і ў нямецкіх бібліях канца XV ст. (кёльнская, нюрнбергская і г. д.). Але дрэварыты брэсцкай Бібліі ўсё ж бліжэй да выданняў Скарыны. Боханы хлеба ў брэсцкай Бібліі, як і ў скарынінскай, маюць круглую форму, а ў нямецкіх гравюрах (у тым ліку ў «Хроніцы» Шэдэля) — чатырохвугольную. Падобныя да скарынінскіх і іншыя гравюры, што заўважана даследчыкамі 221. У далейшым развіцці кніжнай гравюры прыкметную ролю адыграла таксама Заблудаўская друкарня, дзе працаваў выдатны рускі першадрукар Іван Фёдараў са сваім памочнікам беларусам Пятром Мсціслаўцам. Як вядома, іх супрацоўніцтва пачалося ў Маскве, дзе яны выдалі «Апостал» (1564), а затым — «Часоўнік» (1565). Неўзабаве пасля гэтага славутыя друкары пераехалі ў Заблудаў, дзе на сродкі беларускага магната Р. Хадкевіча надрукавалі «Евангелле вучыцельнае» (1569) і «Псалтыр» (1570). 3 Масквы друкары прывезлі з сабой частку друкарскага матэрыялу. Разам з тым шэраг арыгінальных дошак быў створаны ў Заблудаве. Заблудаўскі першынец — «Евангелле» — выдадзены фарматам «in folio» на 8 пранумараваных і 399 адзначаных кірыліцкімі лічбамі лістах. Афармленне складаецца з тытульнага ліста, адной старонкавай гравюры («Герб Хадкевіча»), заставак, канцовак і ініцыялаў-ламбардаў. Побач з маскоўскімі старадрукарскімі застаўкамі ў заблудаўскім 221 Мікалаеў М. «Зроблена ў Брэсце 1563 года месяца верасня чацвёртага дня».— Беларусь, 1980, № 12, с. 22—23. «Евангеллі» ўпершыню ў практыцы Фёдарава і Мсціслаўца з’яўляюцца творы кніжнай графікі, якія ўзніклі пад уздзеяннем беларускага мастацтва кнігі: тытул, геральдычная гравюра, канцоўкі. Вылучаецца змешчаная на адвароце тытула вялікая старонка-гравюра — «Герб Хадкевіча». Прафесійнае выкананне герба няроўнае. Віртуозна награвіраваны пышнае, дэкаратыўнае лісце, архітэктурныя матывы; гнуткія чорныя лініі, якімі яны мадэліраваны, выкананы ўпэўненай рукой вопытнага майстра. Картуш з малюнкамі, наадварот, зроблены менш удала: леў намаляваны занадта ўмоўна, нават схематычна, падобны да пудзеля. Трактоўка нагадвае львоў на скарынінскай гравюры «Данііл з ільвамі». Некалькі спрошчана, наіўна трактуецца і коннік у левым ніжнім кутку картуша. Але гэтыя недахопы не псуюць агульнага добрага ўражання ад гравюры — выдатнага твора геральдычнай графікі. У другім заблудаўскім выданні — «Псалтыру» — рэквізіт гравюр прыкметна павялічыўся. Кніга выдадзена ў чацвёртую долю ліста (фармат пражскай Бібліі Скарыны). Прыкметна зменшаныя ў памеры застаўкі набылі камернае гучанне. Іх выразныя геаметрычныя абрысы, што ідуць ад віленскіх аздоб Скарыны, арыгінальна з’яднаны з матывамі маскоўскай старадрукарскай арнаментыкі. Для «Псалтыра» быў зроблены новы варыянт герба Хадкевіча, а таксама фігурная гравюра «Цар Давід», на якой выканаўца псалмоў сядзіць у крэсле на фоне трыумфальнай аркі ў пышным адзенні, на галаве карона, вакол якой ззяе прамяністы німб. Заблудаўскі «Давід» некалькі адыходзіць ад агульнапрынятай трактоўкі; у руках славутага цара — выканаўцы псалмоў замест традыцыйнай ліры — кніга, каля ног — леў. Паводле назірання А. Сідарава, гравюра ўзыходзіць да «Бібліі» I. Фейерабендта, выдадзенай у 1560 і 1564 гг. На адной з яе ілюстрацый, як і ў заблудаўскім «Псалтыры», Давід таксама паказаны з ільвом 222. 3 гэтай жа ілюстрацыі запазычаны малюнак крэсла і ромбападобная падлога. Аднак кампазіцыя гравюры і нават малюнак ільва ў «Бібліі» Фейерабендта прыкметна адрозніваюцца; ад заблудаўскага «Давіда». Цалкам самастойная тут і акаймоўка — багата аздобленая архітэктурная рамка. Гравюра падабалася сучаснікам. Як устанавілі А. Сідараў, В. Лук’яненка, Я. Запаска, яе неаднойчы капіравалі ў Вільні ў друкарні Мамонічаў («Псалтыр», 1586, 1591—1592, 1593), а арыгінальную дошку Фёдараў перавёз з Заблудава ў Львоў, дзе яна неаднойчы друкавалася («Псалтыр», 1637 і 1665). Заблудаўскі «Давід» сваёй відовішнасцю і імпазантнасцю папярэднічае тым буйным дэкаратыўным гравюрам-франтыспісам, якія з’явіліся пазней у віленскіх выданнях Мсціслаўца. Як і ў выданнях Скарыны, у аздабленні заблудаўскіх кніг (іх дрэварыты таксама ананімныя) прымалі ўдзел некалькі майстроў. Сярод іх першым павінен быць названы Іван Фёдараў, які, паводле думкі даследчыкаў, быў таксама мастаком і, магчыма, гравёрам. Можна меркаваць, што менавіта ён выканаў болыпасць выдатных старадрукарскіх заставак «Евангелля» (1569) і «Псалтыра» (1570). 3 заблудаўскіх памочнікаў I. Фёдарава вядомы толькі Грынь Івановіч — ураджэнец Заблудава, таленавіты друкар і мастак. Магчыма, ён намаляваў і награвіраваў «Цара Давіда». У такім выпадку Грыню належыць і другі варыянт герба Р. Хадкевіча, «жывапісная» трактоўка якога набліжаецца па стылю да «Цара Давіда». 222 Сндоров A. А. Древнерусская кннжная гравюра.— М., 1951, с. 93—94. Пасля Заблудава развіццё друкарства і гравюры ў Беларусі ўжо не спынялася. Далейшыя дасягненні кніжнай графікі звязаны з друкарняй Мамонічаў, заснаванай у Вільні ў 70-я гады XVI ст. 3 мастацка-паліграфічнага боку асабліва цікавы першы этап дзейнасці друкарні, калі там працаваў П. Мсціславец — фактычны яе стваральнік. II. Мсціславец выдаў тут «Евангелле напрастольнае» (1575), «Псалтыр» (1576) і «Часоўнік» (1574— 1576). Гэтыя выданні набраны буйным прыгожым паўуставам. У іх афармленні выкарыстана шмат графічна-арнаментальных аздоб, а таксама кінавар, якая ў спалучэнні з чорным шрыфтам надавала кнігам мажорнае дэкаратыўнае гучанне. Па колькасці і майстэрству выканання дрэварытаў вылучаецца «Евангелле». Мастацкае аздабленне кнігі складаецца з чатырох гравюр з выявамі евангелістаў, сцэны распяцця, заставак і вялікіх ініцыялаў. У застаўках Мсціславец упершыню выпрацаваў новы тып друкарскай арнаментыкі — чорныя лініі па белым фоне. Раней такая арнаментыка ў кірыліцкім кнігадрукаванні нідзе не ўжывалася. Асабліва дасканалыя вобразатворы евангелістаў Лукі, Марка, Мацфея і Іаана, што змешчаны перад пачаткам кожнага Чацвёраевангелля. Пасля рукапісных кніг (Аршанскае і Універсітэцкае евангеллі XII ст.) гэта першыя вобразы евангелістаў у беларускіх старадруках. Як і на беларускіх мініяцюрах, усе чатыры евангелісты адлюстраваны ў сядзячых паставах з кнігамі на каленях. Побач з евангелістамі — традыцыйныя сімвалы: анёл ля Мацфея, арол ля Марка, цяля ля Лукі, крылаты леў ля Іаана. Своеасабліва суадносяцца ў гравюрах фігуры з фонам. У большасці візантыйскіх і заходнееўрапейскіх мініяцюр евангелісты даюцца або на архітэктурным фоне (пад трыум- 185. Евангеліст Матфей. Франтыспіс «Евангелля» П. Мсціслаўца. 1575 фальнай аркай ці ў нішах накшталт алтарнай апсіды), або на фоне зусім абстрактным, часта залатым. Мсціславец таксама не пазбягае архітэктурных дэталей: калопак з «лускою» (рэнесансны матыў), паўцыркулярных арак, падобных да брам. Але пераважае раслінная арнаментыка, якая і надае ксілаграфіям арыгінальны дэкаратыўны стыль. Фігуры евангелістаў як бы зліты з фонам, іх нельга «выняць», пе парушыўшы цэлага. А. Сідараў зазначае, што выявы евангелістаў — «рэдкая, яшчэ не вядомая гісторыі мастацтва стылістычная з’ява». Пры гэтым даследчык адзпачае ў іх рысы маньерызму 223. Як і болыпасць тагачасных твораў, усе дрэварыты выданняў П. Мсціслаўца ананімныя. Але з дакументаў вядома, што ўвесь друкарскі матэрыял быў яго ўласнасцю 224. Таму П. Мсціслаўца трэба лічыць аўтарам гравюр. Уклад П. Мсціслаўца ў развіццё кніжнай гравюры быў вельмі значны. Ён заснаваў адметную школу гравюры. Як заўважыў А. Някрасаў, «у гравюры Беларусі да канца XVI ст. сцвердзіўся створаны Пятром Мсціслаўцам арыгінальны беларускі стыль» 225. Гравёрная школа П. Мсціслаўца бярэ пачатак з дрэварытаў «Евангелля» (1575) і «Псалтыра» (1576). Усе самыя выдатныя ксілаграфіі Вільні і Еўі рабіліся пад іх непасрэдным уплывам. Створаны ў «Евангеллі» яскравы тып імпазантнай, франтыспіснай гравюры трывала ўвайшоў у кніжную графіку, а асобны святочны «дэкаратыўны стыль» Мсціслаўца — у арнаментыку, фігурныя гравюры, тытульныя 223 Сндоров A. А. Древнерусская кннжная гравюра, с. 120. 224 Лчтовскне епархналыіые ведомостя, 1883, № 41. с. 336—308. 225 Некрасов A. II. Древперусское пзобразптельное пскусство.— М., 1937, с. 308— 309. лісты. Мастакі Вільні і Еўі пераймалі гэты стыль амаль да сярэдзіны XVII ст.226 Новае, важнае слова ў беларускай кніжнай графіцы было сказана пры выданні Мамонічамі юрыдычна-заканадаўчых актаў на беларускай мове — «Трыбунала» (1586) і «Статута Вялікага княства Літоўскага» (1588). Значэнне гэтых выданняў цяжка пераацаніць, бо імі быў створаны новы тып кнігі — простай, стрыманай і лаканічнай. «Трыбунал» і «Статут» — узоры арганічпага сінтэзу мастацкага афармлення і зместу. Яны былі набраны спецыяльна адлітым шрыфтам — курсівам, зробленым па ўзору беларускіх рукапісаў (упершыню курсіўны шрыфт быў ужыты Мамонічамі ў «Зборніку» 1585 г.). Якасць друку «Трыбунала» і «Статута Вялікага княства Літоўскага» вельмі высокая, літары выразныя, дакладныя. У вырашэнні тытула «Трыбунала» мастакі ўпершыню звярнуліся да сімволіка-эмблематычнага стылю афармлення. Першае слова загалоўка — «Трыбунал» — награвіравана на фоне гірлянд кветак і лісцяў. Ніжэй ідзе лаканічны малюнак: пад агульнай каронай — repeal Полыпчы і Вялікага княства Літоўскага — сімвал аб’яднання дзвюх дзяржаў. Штрых тонкі, дакладны, малюнак экспрэсіўны, дынамічны. Строгае і лаканічнае афармленне тытульнага ліста «Трыбунала» адпавядала афіцыйнаму характару выдання. Сімволіка-эмблематычны прынцып афармлення быў удала развіты ў «Статуце Вялікага княства Літоўскага». Гэта адзін з першых у Еўропе збораў законаў юрыдычнага права. Першыя словы назвы, як і ў «Трыбунале», закампанаваны ў гірлянду з кветак, награвіраваных з гу- 226 Аб гэтым гл.: Шматаў В. Ф. Гравёрная школа Пятра Мсціслаўца.— Мастацтва Беларусі, 1984, № 1.