КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
сткавай падстаўкай, упрыгожанай крыжацветамі, пацір мае чашу, характэрную для стылю рэнесансу. Ліццё, гравіраванне, чарненне, устаўкі з каштоўных камянёў, паза- лота сведчаць пра высокую кваліфікацыю майстра. Майстэрствам апрацоўкі славіліся не толькі ювеліры. Нясвіжскі слесар Пётр у 1600 г. па заказу Радзівіла зрабіў некалькі арлоў і руж з металу, а гравёр Піліп выразаў з медзі ружы і жалезныя мацаванні для «прыбіцця гэтых руж». Імі былі ўпрыгожаны вароты замка 238. У Нясвіжы была развіта і ліцейная справа. Тут у ліцейнай майстэрні Г. Мользер вырабляў бронзавыя гарматы для замка. Ліццё праводзілася ў гліняных, укапаных у зямлю формах. Пасля адліўкі гарматы свідраваліся і, як большасць ліцейных вырабаў таго часу, аздабляліся чаканенымі рэльефнымі малюнкамі і гравіраванымі надпісамі. Гарматы і іншыя віды зброі вырабляліся таксама ў Магілёве, Брэсце, Мінску і іншых гарадах 239. Архіўныя звесткі за 1540 г. данеслі цікавае сведчанне гродзенскага пушкара Р. Мікіпкага: «Я службу пушкарскую добра умеем...» 24°. Высокага ўзроўню дасягнула звоналіцейная справа. Званы мелі не толькі культавае прызначэнне. Часта іх адлівалі ў памяць аб важных падзеях і датах. Цікавым творам гэтага перыяду з’яўляецца звон 1583 г. з в. Моладава, што на Брэстчыне (МСБК). Вышыня яго да правушын — 62 см, ніжні дыяметр — 70 см, таўшчыня ліцця — 6—7 см. У верхняй частцы размешчаны вузкі рэльефны арнаментальны пояс з раслінных элементаў. На вонкавай паверхні ўверсе і ўнізе высечаны надпіс — дзве пала- 238 ЦДГА БССР, ф. 694, воп. 2, спр. 4959, л. 20, 37, 43, 44, 47, 59. 239 Пра развіццё зброевай справы гавораць назвы прафесій майстроў: ствольнік, замочнік, станочнік (рабіў станкі для ствалоў). 240 Копысскнй 3. Ю. Экономнческое развнтне городов Белоруссші XVI—XVII вв., с. 86. сы тэксту. У сярэдняй частцы звана асобна выдзелены чатыры калонкі тэксту па 13 радкоў. Пад адной з калонак размешчаны шляхецкі герб. Тэкст напісаны лацінскімі літарамі на старабеларускай мове і ўяўляе не толькі помнік старабеларускай мовы і пісьменства тых часоў, але і змяшчае цікавую гістарычную іпфармацыю. Прысвочаны ён двум прадстаўнікам вядомага на Беларусі роду Войнаў: бацьку — Маціевічу Хрысціну і яго сыну — Сямёну. Унізе звана надпіс з прозвішчам майстра: «Марцін Гофмап меня слівал року 1583». Новы напрамак атрымлівае ў XIV—XVI стст. кавальскае рамяство. Па-першае, яно ўсё больш аддаляецца ад доменнай вытворчасці; па-другое, болып увагі надаецца павышэнню не толькі тэхнічнага, але і мастацкага ўзроўню выкапанпя. Кавальскія вырабы, што захаваліся да нашага часу, маюць асобныя рысы, характэрныя для дэкору, уласцівага ювелірнаму, ліцейнаму і іншым відам тагачаснага рамяства. Цікавым узорам такіх вырабаў з’яўляюцца дзверы Благавешчанскай царквы Супрасльскага манастыра 191. Звон з в. Моладава Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. 1583. Фрагмент. МСБК XVI ст., дэкор якіх нагадвае арнаментаваныя басменныя абклады. Усё поле дзвярэй падзелена стужкамі металу на квадраты, у цэнтры якіх знаходзяцца чатырохканцовыя разеткі з невялікай чатырохпялёсткавай кветкай пасярэдзіне. Такія ж кветкі праз аднолькавы прамежак размешчаны і на палосах металу. Адначасова з мастацкай яны, відаць, выконвалі і практычную фупкцыю — мацавалі стужкі металу да поля дзвярэй. Да ліку высокамастацкіх твораў эпохі позняга сярэдневякоўя адносяцца многія керамічныя вырабы, і ў першую чаргу кафля, якая служыла канструкцыйным і дэкаратыўным элементам сценак печаў і камінаў, 192. Кафля з г. п. Брагін Гомельскай вобл. XVI ст. прымянялася для абліцоўкі сцен у манументальных пабудовах. Як сведка пэўнай эпохі кафля — каштоўны гістарычны і мастацкі дакумент мінулага, акно ў майстэрню сярэдневяковых керамістаў, што мелі даволі высокі мастацкі густ і характэрнае для таго часу светаўспрыманне. Кафля з’явілася ў Заходняй і Цэнтральнай Еўропе ў XIII ст. і хутка атрымала шырокае распаўсюджан- не, у тым ліку і на Беларусі. На працягу XIII—XIV стст. адбывалася паступовае пераўтварэнне гаршкападобнай кафлі старажытнарымскай формы ў прамавугольную еўрапейскую часоў Адраджэння, якая практычна не змянілася і да нашага часу. Да XIV ст. кафля мела цыліндрычную ці конусападобную форму і выраблялася на ганчарным крузе. Аднак такая форма была не зусім зручнай у канструкцыйных адносінах, таму кафлю пачалі рабіць з квадратнай прыдоннай часткай і разнастайнымі па абрысах раструбамі: круглымі, квадратнымі, сэрцападобнымі. Такая кафля, умазаная ў цела печы дном унутр, надавала ёй арыгінальны выгляд, хаця спачатку ніякага дэкору не мела. Печ нагадвала пчаліныя соты, таму і кафля атрымала назву «сотавая». Далейшае развіццё «сотавай» (гаршкападобнай) кафлі прывяло да з’яўлення ў XV ст. новага яе тыпу — місачнай. Такая форма ўзнікла ў выніку скарачэння тулава і расшырэння раструба кафлі настолькі, што стала бачна ўнутраная паверхня дна, на якой пачалі выціскаць першыя прымітыўныя арнаменты — канцэнтрычныя кругі («слімакі»), простыя разеткі і інш. Дно і сценкі місачнай кафлі сталі лакрываць зялёнай або карычневай палівай, якая ў спалучэнні з нескладаным дэкорам надавала і печы, і ўсяму інтэр’еру вельмі маляўнічы выгляд. Новы від кафлі спрыяў удасканаленню формы печаў. Яны набываюць прамавугольны, цыліндрычны і камбінаваны аб’ём. Печы з такой кафлі існавалі аж да XIX ст. У XV ст., у эпоху позняй готыкі, была вынайдзена новая кафля — з плоскай знешняй сценкай, якая спачатку мела рашотчатую, потым увагнутую і толькі затым набыла сучасную форму з люстраной арнаментаванай паверхняй. Такая кафля вызначалася масіўнасцю, нескладана- сцю дэкору і наяўнасцю выступаючай па краях рамачкі. Яна мела, як правіла, квадратную форму, хаця ўжо тады ўжывалася і прамавугольная кафля. На плоскай «люстраной» паверхні кафлі сталі з’яўляцца прыгожыя рэльефныя геаметрычныя або раслінныя ўзоры, выявы чалавека. У велікакняжацкіх і магнацкіх замках печы, як правіла, упрыгожвалі кафляй са складанымі геральдычнымі, сюжэтнымі або партрэтнымі рэльефамі. Выразна акрэсліліся ўсе аспоўныя канструкцыйныя элементы тагачасных печаў: плоскія цока- 193. Кафля з г. Крычава Магілёўскай вобл. XVI ст. Рэкапструкцыя лі, вуглавыя валікі-нашчыльнікі, складаныя прафіляваныя карнізы, уступы-«гзымсы», разнастайныя «каронкі», якімі завяршалася печ, і, нарэшце, асноўны дэкаратыўны элемент — плоская «люстраная» кафля. Першапачаткова кафлю ўпрыгожваў аднолькавы малюнак з адным-двума сюжэтамі. Далейшае развіццё арнаментыкі і павелічэнне колькасці сюжэтаў на кафлі самым цесным чынам звязана з народнай разьбой па дрэву. У сваёй няспыннай эвалюцыі гэтыя віды мастацтва пастаянна ўзаемадзейнічалі, жывіліся традыцыямі народнай творчасці і павейшымі дасягненнямі суседніх народаў. Архітэктурна-дэкаратыўная кераміка Беларусі ў пачатку XVI ст. адчула пэўны ўплыў італьянскага Рэнесанса. Яе вылучалі прастата кам- 194. Карнізная кафля з г. Крычава Магілёўскай вобл. XVI ст. Рэканструкцыя пазіцыі, ясныя чляненні, прадуманыя прапорцыі, складаныя геаматрычныя і раслінныя арнаменты. Узоры кампанаваліся ўздоўж адной, дзвюх і болып восей сіметрыі: папярочнай, дыяганалыіай, падоўжнай і г. д. Найболып пашыраныя матывы дэкору — рэалістычныя бюсты-партрэты, модныя тагачасныя мужчынскія і жаночыя строі, міфалагічныя і антычныя сюжэты. Арнаментальны, часта паліхромны кафельны дыван складаўся са стылізаваных парасткаў, кветак, бутонаў, пупышак і іншых элементаў расліннага свету. Печ таго часу — ужо не толькі сродак абагрэву памяшкання, але і своеасаблівае дэкаратыўнае ўпрыгожанне інтэр’ера. Аналіз уцалелых узораў беларускай кафлі і пісьмовых архіўных крыніц сведчыць, што ўжо з пачатку XVI ст. кафляныя печы былі амаль ва ўсіх замках феадалаў, шляхецкіх маёнтках, многіх гарадскіх дамах. Звычайна ў майстэрнях з адных і тых жа форм выраблялася болып дасканалая паліваная і болып танная непаліваная тэракотавая кафля. Яна часта адначасова выкарыстоўвалася ў абліцоўцы адной і той жа печы. Сценкі печы, схавапыя ад вока, выкладваліся з непаліванай кафлі. Камбінаванай магла быць і вуглавая кафля. Так, у Крычаве зной- 195. Кафля з г. п. Мір Гродзенскай вобл. XVI ст. Рэканструкцыя дзена кафля з дзвюма аднолькавымі фасаднымі пласцінкамі, пастаўленымі адна да адной пад вуглом у 90°. Адна з іх пакрыта зялёнай палівай, другая — непаліваная. Хаця гэта знаходка адносіцца, відаць, да больш позняга перыяду, але ёсць сведчанні, што вуглавая кафля такой канструкцыі была распаўсюджана на Беларусі і ў канцы XVI ст.241 241 Розенфельд Р. Л. Белорусскпе нзразцы.— У кн.: Древностн Восточпой Европы. М., 1969, с. 179. Раслінны арнамент сустракаўся на кафлі на працягу ўсяго XVI ст., а таксама ў пачатку XVII ст. Часцей за ўсё гэта была квадратная кафля з сіметрычнай кампазіцыяй вакол круга або ромба ў цэнтры пласціны. Вуглы запаўняліся пальметамі розных форм або трыліснікам. У другой палове XVI ст. набыла распаўсюджанне кафля з выявай вазы з ручкамі і букетамі стылізаваных кветак — тыповым антычным матывам. Малюнак размяшчаўся паміж дзвюх абвітых вінаградам калон, злучаных аркай. Абапал вазы часта размяшчаліся дзве птушкі буслы, кулікі і інш. На асобных узорах вазы з кветкамі заключаліся ў фігурную, моцна прафіляваную шматвугольную рамку. Кафля, што прызначалася для культавых пабудоў, як правіла, мела адпаведную сімволіку і манаграму. Вуглы запаўняліся стылізаванымі кветкамі і анёламі. Кафля з расліннымі ўзорамі і букетамі кветак у вазе шырока бытавала ў розных краінах Еўропы. Адначасова распаўсюджвалася паліхромная кафля, пакрытая ўзорамі накшталт рыбінай лускі, косай ячэістай рэльефнай сеткай, запоўненай крыжыкамі і зорачкамі, выпуклай паўсферай і інш. Сустракаліся бытавыя і алегарычныя малюнкі, карнізы з выявамі анёлаў-амураў. Сярэднія вякі — эпоха рыцарства і знішчальных войнаў — былі часам развіцця шляхецка-рыцарскай геральдыкі, якая знайшла адлюстраванне і ў архітэктурна-дэкаратыўнай кераміцы. На Беларусі была распаўсюджана геральдычная кампазіцыя «Пагоня» ў выглядзе коннага рыцара са шчытом і мячом над галавой. Гэта выява з’яўлялася дзяржаўным гербам Вялікага княства Літоўскага і ўвайшла ў гербы многіх беларускіх феадалаў. Кафлі з адлюстраваннем «Пагоні» знойдзены ў Вільні, Заслаўі, Копысі, Гродна і інш.