КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
стам і фантазіяй. Ніжэй загалоўка, амаль у цэнтры — герб Вялікага княства Літоўскага, выкананы тэхнікай медзярыта. Як і ў «Трыбунале», у афармленні «Статута» шырока выкарыстаны традыцыі беларускай рукапіснай кнігі: курсіўны шрыфт, двухколернасць, вёрстка пірамідай. На адвароце загалоўнага ліста змешчаны гравюрны ны партрэт, удзельная вага якога у параўнанні з жывапісам у мастацтве Вялікага княства Літоўскага была досыць высокай 227. 3 літаратурных крыніц вядома аб існаванні партрэтаў Сігізмунда I Старога і яго жонкі Боны, што датуюцца 1521 г. Выкананыя ў тэхніцы гравюры, партрэты часам расфарбоўва- 186. Тытульны ліст кнігі «Трыбунал». 1586 187. Тытульны ліст Статута Вялікага княства Літоўскага. Вільня, 1588. Друкарня Мамонічаў WN.bUNilUin гдр fri .HUTH ЖНЯННІН'АТА Т^'ПП НАМ^НАЦЫН АМІДНЫ .lik'li А ф ІІН OKOUWM’MKOI'O Днтоікю . НЛС0НМ6 МГНІЛБСКОМ’ длны. р'кУ, к фгіл . ЬСА АЛО *і < іон. >і»пі< • I В» ІНІКЧ' Ч». AOmS MAAUHNIMV З.ХККН НП^ЦНЛкА КОІІАА (П .H.UTH партрэт Сігізмунда III у фігурнай рамцы. Усе кампаненты мастацкай аздобы — застаўкі, канцоўкі, ініцыялы — выкарыстаны з пачуццём меры, з улікам дзелавога, афіцыйнага характару кнігі і ў той жа час прыгожа. Станковая графіка ў параўнанні з кніжнай атрымала ў разглядаемы перыяд меншае развіццё. Важным відам станковай графікі быў графіч- ліся акварэллю. Ёсць таксама звесткі, што адзін з партрэтаў Сігізмунда I Старога быў пасланы ў Базель Эразму Ротэрдамскаму 228. 227 Червонная С., Богданас К. ІІскусство Лятвы.— Л., 1972, с. 43. 228 Galaune Р. Lietuvos grafika XVI—XIX.— У кн.: Is Lietuvin Kulturos istorijos. Vilnius, 1961, s. 272. Адначасова з партрэтам у XVI ст. развіваліся картаграфія, а таксама гарадскі пейзаж, якія выконваліся ў тэхніцы медзярыта. У 1579 г. былі награвіраваны на медзі «Карта Полацкай зямлі» і «План Полацка» 229. Малюнкі зрабіў С. ІІахалавіцкі — пісар кароннай канцылярыі Стэфана Баторыя, які ў 1579 г. удзельнічаў у аблозе Полацка, аб чым сведчаць подпісы на абодвух творах, а гравіраваў італьянскі майстар Дж. Батыста Кавалерыс. План і карта Полацка — дасканалая, дакладная работа. На іх скрупулёзна перададзены рэльеф мясцовасці, рэчкі, дрэвы, будынкі, дарогі. 3 добрым майстэрствам награвіраваны тэкст. С. Пахалавіцкаму належыць таксама некалькі малюнкаў замкаў ПолаччынЫ. Выдатным творам графікі з’яўляецца медзярыт «Від Гродна з выездам пасольства маскоўскага і італьянскага ў часе сейма пры Сігізмундзе Аўгусце». Жанр гістарычнай кампазіцыі ў гэтай прапы аб’яднаны з гарадскім краявідам. Гравюра выканана ў 1568 г. у Нюрнбергу вядомым майстрам М. Цюнтам па малюнку Г. Адэльгаўзера, зробленым, відавочна, з натуры. Вядомы і іншыя гравюры з адлюстраваннем Гродна 230. У канцы XVI ст. тэхніка медзярыта пачала прымяняцца і для выканання ілюстрацый 231. Такім чынам, развіццё графікі ў разглядаемы перыяд адзначана прыкметнымі дасягненнямі. У рукапісах працягвала жыццё мініяцюра. У старадруках у пачатку XVI ст. упершыню на ўсходнеславянскіх землях нарадзілася кніжная ілюстрацыя ў тэхніцы дрэварыта і медзярыта, атры- 229 Рэпрадуцыравапы ў кнізе «400-годдзе беларускага друку».— Мп., 1926, с. 84, 96. 230 Кішчык Ю. М. Гродна сярэдневяковы.— Помнікі гіст. і культ. Беларусі. Мн„ 1974. № 4. с. 24. 231 Шматаў В. Ф. Беларуская кніжная гравюра XVI—XVIII стст., с. 118. мала пэўнае развіццё і станковая графіка. Поспехі беларускай гравюры гэтага часу — вынік наватарскай дзейнасці Скарыны, плённага супрацоўніцтва Фёдарава, Мсціслаўца і многіх невядомых майстроў беларускіх друкарань, графікаў-станкавістаў. Д Э К АР АТЬІЎНА-П РЬIКЛАДНОЕ МАСТАЦТВА XIV—XVI стст.— перыяд інтэнсіўнага развіцця дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, у аснове якога ляжалі традыцыі, закладзеныя яшчэ ў эпоху Кіеўскай Русі. У кераміцы, ювелірным мастацтве, шкларобстве паглядалася блізкасць аналагічньш вырабам старажытнарускага часу. Разам з тым змены ў сацыяльна-эканамічным стане грамадства высоўвалі новыя патрабаванні да дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Вылучэнне рамесніцкай вытворчасці з іншых відаў працоўнай дзейнасці выклікала хуткі колькасны рост рамеснікаў. Пашыраецца працэс спецыялі.зацыі рамяства, расшчаплення асобных відаў рамесніцкай вытворчасці на больш вузкія спецыяльнасці, што вяло да ўдасканалення майстэрства, узбагачэння прыёмаў творчасці і павышэння мастацкіх якасцей вырабаў. Цэнтрамі рамесніцкай вытворчасці становяцца гарады. Акрамя Taro, шмат рамеснікаў працавалі пры манастырах, замках, маёнтках. Магнаты, зацікаўленыя ў развіцці рамесніцкай вытворчасці, часам давалі майстрам пэўныя льготы. «Устава на валокі» (1557), напрыклад, заахвочвала рамеснікаў асядаць пры замках і дварах і забараняла скарыстоўваць іх на іншых работах. У 1596 г. кароль Сігізмунд III Ваза выдаў указ, паводле якога ювеліры, краўцы, разьбяры, ганчары, цесля- ры і іншыя рамеснікі вызваляліся ад замкавай павіннасці 232. У XV ст. на Беларусі ўзніклі першыя аб’яднанні рамеснікаў — цэхі, са сваімі ўставамі і прывілеямі. Цэхі дбалі пра якасць прадукцыі, клапаціліся аб падрыхтоўцы майст- 188. Абклад Лаўрышаўскага евангелля. XIV—XV стст. ІІацыянальны музей у Кракаве. ПНР роў. Праўда, некаторая частка рамеснікаў, у першую чаргу вясковых, працавалі па-за цэхавымі аб’яднаннямі, што накладвала адбітак на іх творчасць. Калі многія вырабы, створаныя ў цэхах, сведчаць пра добрую арыентацыю цэхавых майстроў у мастацкіх стылях суседніх краін, то для творчасці пазацэхавых рамеснікаў характэрна перавага мясцовых народных традыцый. 232 Краснянскі Г. Музейныя помпікі старадаўніх віцебскіх рамесніцкіх арганізацый,—У кн.: Віцебшчына. Віцебск, 1925, т. 1, с. 42. Значную частку гарадскіх рамеснікаў у XIV—XVI стст. складалі майстры па апрацоўцы металу. 3 болып чым 200 прафесій і спецыяльнасцей, што згадваюць крыніцьт XVI ст., да металаапрацоўчай і металаздабываючай вытворчасці адносілася 25 прафесій, з іх 16 — збройнікаў 233. Вялікім густам, зграбнасцю формы, топкасцю работы, прымяненнем разнастайных відаў мастацкай апрацоўкі металу вызначаліся вырабы майстроў-ювеліраў. Літыя залатыя ці срэбраныя падвескі, пярсцёнкі, бранзалеты, завушніцы аздабляліся чаканкай, гравіраваннем, зярненнем, чарненнем, эмалямі, каштоўнымі камянямі. Для храмаў ствараліся вьісокамастацкія абклады кніг і абразоў, крыжы, дарахавальніцы, свечнікі, рытуальны посуд. На жаль, большаець з гэтых твораў не захавалася. Адны былі разрабаваны ў час войпаў, частка пераплаўлена для вырабу повых рэчаў, а іншыя загінулі ў полымі пажараў. Пра большасць ювелірных вырабаў XV—XVI стст. можна меркаваць толькі па апісаннях і малюнках. Так, у Благавешчанскай царкве Супрасльскага манастыра знаходзіліся «...крест с частнцамн древа Жнвотворяіцего Креста Господня» '1500—1510 гг., дарахавальніца, якая мела выгляд супрасльскай царквы, дар Хадкевіча — пацір срэбраны з пазалотай, з яго гербам 234. Тут жа захоўвалася шмат іншых рэчаў: паціраў, дзіскасаў, абкладаў кніг і абразоў, аздобленых рознымі відамі дэкору: гравіраваннем, эмаллю, чарненнем, чаканкай. Тэхніка чаканкі, якая, па выказванню Б. Рыбакова, з’яўляецца свое- 233 Копысскнй 3. Ю. Экономнческое развнтне городов Белорусснн XVI—XVII вв., с. 79. 234 Всеобгцнй путеводіітель по монастырям н святым местам Росснйской нмпернн н св. Афону.— М., 1907, с. 184. асаблівым відам скульптуры 235, знайшла шырокае распаўсюджанне ў афармленпі абкладаў кніг і абразоў. У той жа Благавешчанскай царкве Супрасльскага манастыра захоўваліся «Евангелне перкгаменное старое, новокованное сребром с позолотою co вснх сторон» і «Евангелне напрестольное у велнкой церквн, новое с оковы серебрянымн, с позолотою» 236. Вельмі часта ў адным творы спалучаліся разнастайныя тэхнікі аддзелкі. Так, абклад «Евангелля» 1598 г. з Віцебска (Віцебскі абласны краязнаўчы музей) выканан трыма відамі мастацкай апрацоўкі металу. Цэнтральная частка, якая мае форму эліпса, зроблена са срэбраных пласцін, аздоблепых гравіравашіем, эмалямі і чарненнем. У адрозненне ад эмалей рускіх майстроў, якія любілі яркія, насычаныя, кантрастныя фарбы, пласціны работы беларускіх майстроў распісаны ў стрыманай гаме жоўтымі, зялёнымі і сінімі колерамі. Спалучэнне розных відаў мастацкай апрацоўкі металу асабліва выразна праявілася ў дэкоры паціраў. Найболып старажытны з вядомых нам узораў пацір 1580 г., які належаў слуцкаму князю Алельку 237. Выраб такіх паціраў быў шырока распаўсюджаны ў Беларусі і суседніх краінах. У адрозненне ад польскіх пацір са Слуцка мае болып строгія формы, вызначаецца кампазіцыйнай ураўнаважанасцю і дэкаратыўнай стрыманасцю. Ен зроблены са срэбра з наступным залачэннем і гравіраваннем. Мяркуючы па малюнку, пацір быў упрыгожапы і эмаллю. Чорныя, зялёныя і шэрава- 235 ІІсторня культуры Древней Русн. с. 447. 236 Археологнческнй сборннк,— Внлыіа, 1870, т. 9, с. 49—50. 237 Замаляваны ў XIX ст. мастаком Д. Струкавым у час яго экспедыцыі па Беларусі. Малюнкі знаходзяцца ў рукап. аддзеле Вілыіюскага ун-та. 189. Пацір з Навагрудка Гродзенскай вобл. XVI ст. Заслаўскі гісторыка-археалагічны запаведнік тыя арнаментальныя матывы выдатна спалучаліся з яго залацістай паверхняй. У арнаменце побач з гатычнымі крыжападобнымі кветкамі сустракаліся кветкі на сцяблінках з невялікімі лісточкамі. Такога характару кветкі ёсць і на абкладах беларускіх абразоў. Гэты матыў асабліва характэрны для Беларускага Палесся. Срэбраны з пазалотай пацір XVI ст. з навагрудскай Барысаглебскай царквы (ДММ БССР) мае не- каторае падабенства з пацірам са Слуцка. Агулыіая вышыня яго — 23,5 см, дыяметр асновы — 14,5 см, дыяметр чашы — 9 см. Блізкія аналагі яму можна знайсці сярод польскіх, балканскіх і нямецкіх вырабаў. Некаторымі мастацкімі рысамі ён пераклікаецца з работамі рускіх майстроў, хаця адрозніваецца ў трактоўцы дэкору і асобных частак сілуэта. Прыгожыя, крыху масіўныя прапорцыі, рацыянальнае выкарыстанне форм для надання ўстойлівасці гавораць пра добры густ і майстэрства аўтара. У гэтым творы ўжо бачны рысы новага стылю, які прыйшоў на змену готыцы. Нароўні з гатычным пандусам з шасцю выступаючымі «гузамі» і шасціпялё- 190. Звон a в. Моладава Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. 1583. МСБК