КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
К канцу 1944 г. былі часткова адноўлены і пачалі даваць першую прадукцыю тры шклозаводы Беларусі: Барысаўскі завод імя Ф. Э. Дзяржынскага, завод «Кастрычнік» у Ялізаве Асіповіцкага раёна Магілёўскай вобласці і завод «Нёман» у Лідскім раёне Гродзенскай вобласці. Барысаўскі завод і завод «Нёман», якія да вайпы спецыялізаваліся на выпуску гатунковага посуду, былі пераабсталяваны для вырабу аконнага шкла. У 1946—1950 гг. быў адноўлепы і рэканструяваны Гомельскі шклозавод — асноўны пастаўшчык тэхнічпага шкла, адзін з чатырох буйнейшых прадпрыемстваў у нашай краіпе. Мастацкае іпкло ў пасляваенньт перыяд выраблялі два заводы — Ба- рысаўскі імя Ф. Э. Дзяржыпскага і «Нёман». Асартымент беларускага мастацкага шкла ў 40-я гады быў абмежаваны ў мэтах максімальнага задавальнення бытавым шклом. Барысаўскі завод імя Ф. Э. Дзяржынскага вырабляў розныя віды посуду толькі з бясколернага простага шкла. Вырабу з крышталю і каляровага шкла тут не было да 1950 г. Шклозавод «Нёман» у гэты перыяд выпускаў гатунковы посуд з бясколернага, каляровага і двухслойнага шкла. Была распрацавана і асвоена рэцэптура варкі шкла розных колераў і адценняў: рубінавага і селенавага чырвопага, фіялетавага (вокіс марганцу), блакітнага і зялёна-блакітнага (вокіс медзі), жоўтага (злучэнні хрому і урану) і інш. Багатая і разнастайпая палітра шкла садзейнічала росту эстэтычнага ўзроўню вырабаў. Як непазбежны вынік вайны ў 40-я гады прадукцыя беларускіх заводаў мастацкага шкла насіла чыста таварны характар, яе развіццё характарызавалася толькі колькаснымі паказчыкамі. Калі для задавальнення элементарных бытавых патрэб не хапала простых шклянак, графінаў, талерак, заводы ў адпаведнасці з вялікім вытворчым планам па гэтыя вырабы выпускалі як мага большымі тыражамі масавы посуд, прызначаны толькі для вузкаутылітарных мэт. Мастацка-эстэтычны бок прадукцыі ў планава-вытворчай дзейнасці заводаў не ўлічваўся. Прафесійных мастакоў шкла як віду дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва ў 40-я гады і аж да канца 50-х гадоў на беларускіх заводах не было. Мастацка-эксперыментальнага цэнтра па распрацоўцы ўзораў для шкларобчай прамысловаспі ў рэспубліцы таксама не існавала. Гэтыя аб’ектыўныя абставіны — вялікая патрэба ва утылітарных рэчах, значныя вытворчыя планы на масавую прадукцыю і адсутнасць мастакоў з прафесійнай адукацыяй па прадпрыемствах — абумовілі тэпдэнцыі вар’іраванпя ста- рых форм у выпуску гатунковага поСУДУ Ў пасляваенны час (40-я — першая палова 50-х гадоў). Вузкі асартымент вырабаў — шклянкі, графіны, хлебніцы, прыборы для вады, кампоту, віна, посуд для цукру, варэнпя, вазы для кветак — выпускаўся па даваенных узорах. Формы рэчаў паўтаралі звыклыя формы масавай прадукцыі, якая бытавала яшчэ ў 1900— 1910-х гадах і ў даваенны перыяд. Дэкаратыўнае афармленне гэтых старамодных форм насіла фармалістычны характар. Шаблонныя арнаментальныя ўзоры або вялыя, пасіўна-натуралістычныя тэматычныя малюнкі механічна накладваліся на паверхню вырабу з поўнай абыякавасцю да яго формы. Аб’ектыўную карціну стапу мастацкай прамысловасці паказала першая пасля вайны Усесаюзная выстаўка мастацкай прамысловасці і народных мастацкіх рамёстваў 1948 г. Ацэньваючы яе вынікі, мастацтвазнаўцы адзначылі нізкі мастацкі ўзровень экспанатаў, эклектызм форм і дэкору. Адзначалася неабходнасць стварэння новага стылю з выкарыстаппем лепшых народных традыцый 52. У першай палове 50-х гадоў у шкларобстве ішлі пошукі мастацкіх стылявых рашэнняў, якія б адпавядалі часу, шляхам творчага асэнсавання здабыткаў мінулага, яго спадчыпы, вызваленпя ад руціны і мёртвага грузу аджыўшых стыляў, шляхам пошукаў новых форм, прынцыпаў дэкарыраваішя і эстэтычнага асваення матэрыялу. Гэты перыяд мае свае асаблівасці, выразна акрэсленае стылявое аблічча. Дасягпуты экапамічяы пад’ём, гераічныя перамогі савецкага народа сталі ўрачыста адзначацца ў шэрагу юбілейных дат. Усталявалася Сабалеўскі II. Шкло, фарфор, фаянс // Мастацтва. 1948. № 6. С. 39—40. традыцыя ствараць вялікую колькасць падарункавых юбілейных ваз і іншых вырабаў урачыста-святочнага характару. Гэтыя рэчы былі вельмі працаёмкія ў вытворчасці, пампезныя і лжыва-дэкаратыўныя ў мастацкіх адносінах. Работа над стварэннем такіх вырабаў адцягвала ўвагу вытворчых калектываў ад галоўных народнагаспадарчых задач — рашэння праблемы масавага асартыменту. За гады пятай пяцігодкі (1951— 1955) Барысаўскі завод імя Ф. Э. Дзяржынскага і завод «Нёман» асвоілі выпуск вырабаў са свінцовага крышталю. Завод «Нёман» наладзіў варку шкла «малахіт» і агатавіднага, колер якога нагадваў паўкаштоўныя камяні і з’яўляўся аспоўным элементам дэкору; укаранілі метад глыбокага траўлення. Усё гэта мела вялікае зпачэнне ў павышэнні эстэтычнага ўзроўню вырабаў мастацкага шкла — масавых і унікальных. Стылістычныя асаблівасці мастацкага шкла 1950— 1955 гг. вызначаюцца тэндэнцыяй да празмернага ўпрыгожвання, да знешняй эфектнаспі і пампезнасці. Заводы «Нёман» і Барысаўскі імя Ф. Э. Дзяржынскага атрымліваюць у гэты перыяд шмат афіцыйных заказаў на стварэнне падарункавых ваз. Старадаўнія ў стылі класіцызму формы буйных па памеры ваз аздабляюцца пышным уборам эмблем, парадных партрэтаў і сюжэтных сцэн у акружэнні суцэльнай арнаментыкі. У афармленні выкарыстоўваюцца адначасова шматлікія прыёмы дэкаратыўнай апрацоўкі матэрыялу — граненне, прэсаванне з наступнай дапрацоўкай, паліраванне скульптурных дэталей, траўленне сюжэтных і партрэтных адлюстраванняў, фотадрук. У мастацкім аздабленні шырока ўжываецца сюжэтна-тэматычны і арнаментальны жывапіс. Жывапісныя выявы носяць станковы характар, адчуваецца імкненне дасягнуць ілюзорнага знешняга падабенства сюжэтаў, пейзажаў, партрэтаў. Характэрным ярыкладам можа служыць ваза «Дружба народаў» (1954), якая экспанавалася на дэкаднай выстаўцы беларускага мастацтва ў Маскве ў 1955 г. Яе аўтары — майстры шклозавода «Нёмап» I. Каламіцкі, Н. Козел, П. Судпік і С. Жалязнякоў. Выканана яна са шматслойнага крышталю, у якім дамінуе сіні колер, і дэкаратыўна аформлена ў тэхніцы алмазнай грані і траўлення. Буйны памер вазы, яе багатае дэкаратыўнае афармленне і ў цэлым урачысты, манументальны выгляд адпавядаюць прызначэнню — выконваць ідэйна-патрыятычнуіо функцыю ў грамадскім інтэр’еры. Яна разлічана на прасторную выставачную залу. Ваза складаецца з трох выразных частак: канічнай высокай ножкі, авалыіага тулава і высокай конусападобнай гарлавіны. Вышыня ножкі і гарлавіны складае больш палавіны вышыні тулава, а іх дыяметр амаль роўны дыяметру тулава, што надае ім у пэўнай ступені самастойнае значэнне. Несуразмернасць канструктыўных частак пазбаўляе вазу арганічнага адзінства формы: тулава вазы здаецца недаразвітым, а ў цэлым усе тры часткі выглядаюць механічным спалучэннем трох самастойна існуючых форм. Дэкаратыўнае ўбранне вазы насычана сюжэтна-тэматычнымі выявамі і арнаментамі. На тулаве вазы разгорнута карціна святочнай дэманстрацыі прадстаўнікоў розных нацыяпальнасцей СССР, якія ідуць шарэнгамі са сцягамі ў руках. У цэнтры гэтай кампазіцыі — Герб СССР. Верхняя частка вазы, яе корпус і ножка аформлены беларускім арнаментам у выглядзе шырокай фрызападобпай стужкі. Гранёны арнамент геаметрычнага рысунка, складзенага з авалаў, зорак, кружкоў, сетак, веерападобных фігур, паяскоў пакшталт нізак жэмчугу і г. д., суцэльным дываном запаўняе ўсю астатнюю паверхшо рэчы. 3 вялікай любоўю і старанпасцю выкапаны кожны ма- стацкі элемепт гэтага унікальпага сасуда. Болып строгая і простая па сваёй канструкцыі юбілейная ваза, прысвечаная 20-годдзю Беларускага дзяржаўнага політэхшчнага інстытута (1953). Цыліндрычнае з плаўным расшырэннем ля вусця тулава ў сваёй ніжняй частцы акружана прафіляванай стужкай з надпісам: 1933—XX—1953. Гэты своеасаблівы подыум чашы надае ёй устойлівасць і манументальнасць. Ён гарманічна спалучаецца з круглай канічнай стапой, злучаецца з ёй кароткай гранёнай ножкай з вузкім перахватам. Выразная і ясная архітэктоніка стварае ўрачыстую па свайму вобразнаму строю форму. Ідэйна-эмацыянальны змест вазы канчаткова раскрываецца ў багатым па мастацкім элементах дэкоры: у тэматычным адлюстраванні галоўнага фасада політэхнічнага інстытута на тулаве вазы; у акаймоўцы ў выглядзе гранёнага пояса, які нагадвае аправу з каштоўных камянёў — дыяментаў, рубінаў, сапфіраў; у арэоле прамяністых граней, якія ўвенчваюць усю дэкаратыўную кампазіцыю; у шрыфтавым надпісе на роўнай паверхні стапы і на подыуме вазы. Гучны сіні колер крышталю ў спалучэнні з бясколерным празрыстым, бляск і зіхаценне паліраваных граней надаюць вазе святочны выгляд. Дэкор выкананы ў тэхніцы траўлення і алмазнай грані. У рэчышчы мастацкага стылю першай паловы 50-х гадоў на заводзе «Нёман» выканана ваза «Юбілейная» (крышталь каляровы і бясколерны, алмазная грань, траўленне). Канструктыўна яна нагадвае вазу «Дружба народаў»: авальны корпус, высокая цыліндрычная расшыраная ўверсе гарлавіна, высокая канічная ножка з круглай стапой. Аднак тут прапорцыі састаўных частак больш стройныя і лёгкія, маюць акцэнтаваную вертыкальную накіраванасць. Гэта добра падкрэслена і лініяй сілуэта вазы — ясная, пругкая, імклі- вая і энергічпая рытміка формы, калі адна частка яе лёгка і свабодна пераходзіць у другую, а чаргаванне буйных і дробных элементаў і іх узаемасувязь так зладжаны, што нараджаюць асацыяцыю з урачыстай па гучаншо музыкай. Дэкор не перагружае прасторавы фон вазы, пакідае месца для святла і паветра. I хаця значны памер і багаты дэкор робяць вазу манументальнай, па характару велічнай і гордай, яна пазбаўлена статычнасці сваіх папярэднікаў і адрозніваецца дынамікай, лёгкасцю і нават адухоўленасцю жывога арганізма. Шырокія вертыкальныя палоскі фіялетавага колеру на светлым тулаве вазы праз шырокі інтэрвал гарызантальнай арнаментальнай стужкі пераходзяць у больш вузкія палоскі-грані на горле і заканчваюцца ля яго вусця пучкамі дробных і густых вертыкальных граней бясколернага крышталю. Гэты прыём дэкаратыўнай аздобы стварае эфект лёгкасці і дынамікі прадмета. Светлы фон вазы, які асацыіруецца з прыроднай прасторай, арганічна спалучаецца з выявай коннага помніка Багдану Хмяльніцкаму ў Кіеве. Выява помніка, невялікая па памеры, тактоўна размешчана ўнізе корнуса вазы, яе шырокую верхнюю частку займае ўкраінскі раслінна-кветкавы арнамент, у цэнтры якога знаходзіцца Герб Украінскай CGP. Плечы вазы пакрыты хвалістай стужкай з надпісам «Навекі з Масквой».