КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
169. Дыван. Шаркоўшчынскі р-н Віцебскай вобл. Фрагмент. 50-я гг. размешчаныя ластаўкі, галубы, паўліпы 41. Яркія, сакавітыя, блізкія народнаму разуменшо прыгажосці малява- 170. Дыван. в. Курдзекі Докшыцкага р-на Віцебскай вобл. 50-я гг. ныя дываны стваралі ў інтэр’еры мажорны настрой, добра гарманіруючы з ткацтвам, керамікай, вышыўкай і іпшымі традыцыйнымі відамі беларускага народнага мастацтва. Мастацкая апрацоўка д р э в а развівалася па двух напрамках. Першы — гэта традыцыйная народпая дрэваапрацоўка, звязаная са стварэннем прылад працы, прадметаў побыту, мэблі, посуду. Як і ў рапейшы перыяд, пародпыя майстры звярталі асноўную ўвагу на функцыяналыіасць і практычпасць вырабаў; дэкор, калі ён быў, толькі падкрэсліваў гэтыя якасці. На жаль, творы такога тыпу не збіраліся, не фіксаваліся, не прадстаўляліся на выстаўках, паколькі іх сціплы знешні выгляд не адпавядаў тагачасным запатрабаванням (гэта ж датычыць традыцыйнай керамікі, пляцення і іншых відаў народнага мастацтва). Другі напрамак — творчасць самадзейных разьбяроў-скульптараў, якая ў пасляваенны час пабыла шырокае развіццё. ІІіводная выстаўка народнай творчасці не абыходзілася без узораў драўлянай скульптуры, паколькі апошняя добра адпавядала характэрнай для таго часу тэндэнцыі выяўленчасці, станкавізацыі традыцыйнага народнага мастацтва. Дыяпазон творчасці самадзейных скульптараў быў досыць шырокі і разнастайны: фальклорныя і казачпыя сюжэты, праца і жыццё калгаспікаў і рабочых, будаўніцтва сацыялізма, адлюстравапне жыівёлыіага свету. Зразумела, што часцей за ўсё звярталіся разьбяры да пядаўніх падзей Вялікай Айчыппай вайны. Характэрнай у гэтых адносінах з’яўляецца творчасць У. Мацюка, які атрымаў у рэспубліцы шырокую папулярнасць. Былы партызан, ён добра ведаў суровы побыт і баявое жыццё народных мсціўцаў, таму яго работы падкупляюць шчырасцю і непасрэднасцю, жыццёвай пераканаўчасцю. Адзін з такіх твораў —■ групавая кампазіцыя «Тры пакаленні ў барацьбо за Радзіму» (1954). Стары, які пільпа ўглядаецца ўдалячынь, малады партызан з аўтаматам напагатове і хлапчук-разведчык увасабляюць усенародную барацьбу з фашысцкімі захоппікамі. Невялікая па памерах скулыітура выглядае манументальна, эпічна. Тэме вайны прысвечаны таксама скульптуры «Гэта было даўно», «Дудар» (абедзве 1954 г.) і інш.42 У. Мацюку належыць шмат работ і на тэму вясковага жыцця. На дэкаднай выстаўцы ў Маскве звяртаў увагу яго барэльеф «Скопчаны працоўны дзень» (1953), па якім адлюстравана група калгаснікаў, што вяртаецца з працы. Разьбяр не імк- 41 Сахута Е. Распнсные ковры Вптебіцнпы // Декоратнвпое нскусство СССР. 1984. № 12. 42 Гэтыя і іпшыя пазваныя тут работы іпырока прадстаўлены ў альбоме «Народпае і прыкладпое мастацтва Савецкай Беларусі». Мн., 1958. 171. I. Лук. У Белавежскай пушчы. в. Жылічы Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. 50-я гг. нуўся да адлюстравання псіхалагічнага стану кожнага персанажа, ён паказаў агульны радасны настрой людзей працы. Работы другога самадзейнага разьбяра — С. Быка ў адрозненне ад У. Мацюка, які апрацоўвае паверхню сваіх твораў шматлікімі парэзамі, вызначаюцца больш мяккай пластыкай. Радасць працы, поспехі калгаснага будаўніцтва адлюстраваны С. Быкам у рэльефах «Малацьба» (1953), «Веснавая сяўба» (1954), скульптурах «Птушніца», «Шчасце калгаснай працы» (абедзве 1953 г.) і інш. Хаця творы разьбяра і не вызначаіоцца аналітычнай дакладнасцю, яны звяртаюць увагу сваёй жыццёвасцю і праўдзівасцю. Але варта было разьбяру ўзяцца за тэмы малазнаёмыя, як адразу адчуваюцца фальш і падуманасць. Такой з’яўляецца, напрыклад, кампазіцыя «Свету — мір» (1952), натуралістычная і схематычная па сваім вырашэнні. Тэме гісторыі нашай Радзімы прысвяціў сваю творчасць вядомы самадзейны скулыітар — разьбяр па дрэве К. Казелка. Гэта майстар напружаных дынамічных кампазіцый, работы якога вызначаюцца эмацыянальнасцю і складанасцю ракурсаў: «Аляксандр Неўскі» (1949), «Паядынак на Куліковым полі» (1952), «Руслан і Рагдай» (1954) і інш. Для работ К. Казелкі характэрны скрупулёзнасць прапрацоўкі дэталей, старанна апрацаваная паверхня. У вобразах гістарычных герояў адчуваецца ўплыў прафесійнай манументальнай скульптуры. Пераймальнасць прафесійнага мастацтва характэрна і для творчасці многіх іншых самадзейных разьбяроў 40—50-х гадоў: А. Царкоўскага, М. Івінскага, I. Саўко, В. Сібелева, Б. Хрушчова, Д. Сталярова 43. 43 Леонова А. Народпая деревянпая скульптура Советской Белорусснп. Мп., 1977. Творы утылітарпа-дэкаратыўнага характару, якія прадстаўляліся на тагачасных выстаўках, з мастацкага боку ў большасці выпадкаў малацікавыя. У асноўным гэта манументальныя драўляныя вазы на масіўных пастаментах, акружаныя шматлікімі атрыбутамі, што павінны былі сімвалізаваць працу, шчасце, дастатак. Больш арганічныя ў гэтым плане творы А. Шахновіча. Яго хлебніцы, падносы, шкатулкі, талеркі, аздобленыя невысокім рэальефам з раслінных матываў, сведчаць пра імкненне разьбяра да прадаўжэння лепшых традыцый народнага мастацтва. Шырокую папулярнасць сярод самадзейных мастакоў разьбы набы- 172. М. Івінскі. Шахцёры. 50-я гг-. ла інкрустацыя, якая выконвалася падборам кавалачкаў дрэва розных парод. Вядомасцю карысталіся работы К. Цяўлоўскага, Д. Сакажынскага, Г. Гебелева. У асноўным гэта былі партрэты вядомых дзяржаўных дзеячаў, гістарычных асоб, пісьменнікаў і паэтаў. Д. Сакажынскі выконваў таксама кампазіцыі ў анімалістычным жанры. Аднак варта адзначыць, што мастацкія магчымасці інкрустацыі належным чынам не выкарыстоўваліся, прыродныя ўласцівасці дрэва ігнараваліся. У болыпасці выпадкаў майстры імкнуліся імітаваць жывапісныя палотны і часта дабіваліся надзвычайнай ілюзорнасці, хаця мастацкія асаблівасці інкрустацыі зусім іншыя. Увагу наведвальнікаў дэкаднай выстаўкі ў Маскве прыцягвалі два сталы, аздобленыя інкрустацыяй — калектыўная работа выхаванцаў Чавускага і Нядашаўскага дзіцячых дамоў. Верх і бакавыя плоскасці сталоў аздоблены суцэльным геаметрычным арнаментам, набраным з кавалачкаў дрэва розных парод. Захапляючыся высокім узроўнем майстэрства выканаўцаў, нельга не адзначыць, што і тут справа звялася да імітацыі: дэкор нагадваў абрус, засцелены на стале, з дрэва былі выразаны нават кутасы. Цікавымі былі пошукі народных майстроў са Жлобіна М. і В. Дзехцярэнкаў у галіне аплікацыі саломкай па дрэве. Здаўна ў гэтай мясцовасці быў развіты промысел па вырабе розных прадметаў дэкаратыўнапрыкладнога характару — куфэркаў, сальніц, рамак для фотаздымкаў, аздобленых узорам, выклееным з кавалачкаў саломкі. Некалькі падобных работ выканалі для выстаўкі і Дзехцярэнкі. Праўда, і яны не пазбеглі тэндэнцый, характэрпых для тагачаснага дэкаратыўнага мастацтва. Куфэрак іх работы, прысвечаны творчасці Я. Купалы, нагадваў будынак з чатырохсхільным дахам, калонамі і нават скульптурамі перад уваходам. Саламяны дэкор імітаваў узоры, выкладзепыя цэглай. У падобным жа стылі быў выкапапы і чарнілыіы прыбор. Больш плённымі аказаліся пошукі майстроў у галіне стварэнпя невялікіх сувенірных куфэркаў і шкатулак. У аснову формы гэтых вырабаў майстры паклалі традыцыйны від народнай мэблі — куфар, характар дэкору 173. К. Казелка. Трубач. 1956 быў аналагічпы мясцовай народнай аплікацыі, а таксама малюнку тканых вырабаў. Першыя вырабы майстроў нагадвалі ў шмат разоў паменшаны куфар, засланы саматканай посцілкай, аднак далейшыя пошукі прывялі да выпрацоўкі ўласных дэкаратыўна-мастацкіх асаблівасцей аплікацыі. Спробы майстроў па стварэнні арыгіпалыіых, сугучных новаму часу вырабаў былі заўважаны. У 1955 г. у Жлобіне пад кіраўніцтвам М. і В. Дзехцярэнкаў ствараецца цэх мастацкай іпкрустацыі саломкай па дрэве 44, дзе спачатку працавала толькі восем майстроў. Аднак прадукцыя цэха набыла такую папулярнасць як, у краіне, так і за мяжой, што цэх пеаднаразова пашыралі, а ў 1961 г. на яго базе была створана Жлобінская фабрыка мастацкай інкрустацыі. У першыя пасляваенныя дзесяцігбддзі назіраецца актыўпае адраджэнне ганчарнага промыслу, звязапага ў асноўным з мужчынскай працай і моцна падарванага Вялікай Айчыннай вайной. Амаль поўнае разбурэнне гаспадаркі рэспублікі і адсутнасць посуду прамысловага вырабу спрыялі хутчэйшаму аднаўлепшо ганчарных цэптраў. Праўда, ніводзін з іх па колькасці майстроў ужо не дасягнуў даваеннага ўзроўню: хто загінуў на вайне, хто кінуў ранейшы занятак. Звузіўся і асартымент вырабаў. У асноўным ён абмяжоўваўся самым неабходным бытавым посудам: гаршкамі, збанкамі, слоікамі, цёрламі. Тэхнічны і мастацкі ўзровень посуду быў досыць высокі: большасць ганчарных цэнтраў асвоіла выраб палівы, а ў Івянцы, Ракаве, Бабінавічах, Чашніках яго аздаблялі нескладаным ангобным роспісам. Практыкавалася і ручная лепка — старажытнейшы рэлікт аріхаічнай керамічнай вытворчасці. Нягледзячы на даўняе распаўсюджанне ганчарнага круга, ручпая лепка посуду ў некаторых ганчарных цэнтрах паўночнай Беларусі (Заблоцце, Ладзенікі, Карнышы, Крэчаты) бытавала яшчэ і ў першыя пасляваенныя дзесяцігоддзі. Ляпны посуд звяртае ўвагу своеасаблівай скульптурнасцю, ледзь прыкметнай асіметрыяй і рукатворнай цеплынёй. «Статычныя формы і ма- 44 Такую пазву афіцыйна -атрымаў цэх, а затым і фабрыка, хаця прадукцыя выконваецца ў тэхніцы аплікацыі. 174. В. Вашчыла. Гартаваная кераміка. в. Ганевічы Клецкага р-на Мінскай вобл. 50-я гг. сіўныя, нібыта з цяжкасцю сагнутыя ручкі спарышоў,— адзначае I. Ялатамцава,— ствараюць адчуванне застыласці, нерухомасці, інерцыі матэрыялу. Здаецца, што заключаная ў гэтай масе жывая творчая сіла выканаўцы яшчэ прыкладае велізарныя памаганні для таго, каб вызваліцца вонкі. Характар матэрыялу дапаўняе гэты вобраз. Грубыя шурпатыя сценкі і плямістая рабая паверхня надаюць вырабу нейкі асабліва суровы характар» 45. Значную цікавасць з мастацкага боку ўяўляюць творы утылітарна-дэкаратыўнага характару, якія працягвалі вырабляць некаторыя ганчары. Фігурныя пасудзіны, попелыііцы, букетнікі, маслёнкі ў выглядзе розных звяроў і птушак, як правіла, пазбаў- 45 Елатомцева Н. Художественпая керамяка Советской Белоруссня. Мн., 1966. С. 65. лены натуралізму. Гэта своеасаблівая дэкаратыўная скульптура, у якой аналітычная дакладнасць выконвала другарадную ролю.